باعزىدان بەلگىلى ءبىر اقيقات بار. پەندەنىڭ اتا-اناسىن تاڭداي المايتىنى سەكىلدى, كەز كەلگەن ازامات تا وتانىن تاڭداي المايدى. وتان – اتا-باباڭنىڭ, ءوزىڭنىڭ كىندىك قانىڭ تامعان, بۇكىل تۇقىم-ءزاۋزاتىڭنىڭ ءوسىپ-ونگەن جەرى. ول دا اق ءسۇتىن بەرگەن اناڭ! تاعى دا ءبىر شىندىق بار. كوپ جاعدايدا كەز كەلگەن ەل ءوزىنىڭ تاريحي تاڭداۋىن جاساپ, تاۋەلسىزدىگىنىڭ تۋىن كوتەرىپ, ازاماتتارىنا ءومىر ءسۇرۋ بوستاندىعىن, باقىتىن تولىق ماندە سىيلاي الماي جاتادى.
ەندەشە, تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمنىڭ تابيعاتىنا ءۇڭىلىپ كورەلىكشى. بوستاندىعىمىزدىڭ بولمىسى قايسى؟ تىرشىلىك بايتەرەگىنەن تۇسكەن ءداننىڭ جاپىراق جايىپ, جەلەك اشۋىنا قۋات بەرەتىن قانداي قۇدىرەت. قاسيەتتى اتامەكەندە تامىر تارتىپ, ەلدىك شاڭىراق كوتەرگەن اتالارىمىز دا بۇل جايلى تەرەڭنەن تارتىپ, پايىمداعانى انىق. راس, جاراتۋشى يە ۇلتىمىزعا الەم مويىنداعان مەملەكەت قۇرىپ, بوستاندىعىنىڭ بايراعىن اسقاقتاتا كوتەرۋدى جازعانعا دەيىن ەلىمىزدى تالاي سىندارعا سالدى. ءسويتىپ, حالىقتىڭ تاريحى مەن ارقايسىمىزدىڭ تاعدىرىمىز ءتۇزىلدى.
البەتتە, تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىنە جەتە ءتۇسۋ ءۇشىن سول وتكەنىمىزگە كوز سالۋدىڭ ارتىقتىعى جوق.
كوشپەندىلەردىڭ ەپيكالىق داستۇرىندە وتان ۇعىمى ونىڭ رۋحىنىڭ تىرەگى بولعان. ۇلى دالانىڭ پەرزەنتى جاۋدان جيعان-تەرگەنىن ەمەس, ەڭ الدىمەن, جەرى مەن بوستاندىعىن قورعاعان. «قازاق» ءسوزىنىڭ بالاماسى دا ەركىندىك پەن ازات ادام ۇعىمىن بىلدىرگەن.
مۇنداي جان «ەلىم, جەرىم – سەنىڭ ءۇشىن – جان پيدا» دەگەن.
مىنانداي ءبىر ءافساناڭىز بار.ۇلى بابامىز – ساق جاۋىنگەرىنەن اسسيريالىق گرەك ساربازى بىلاي دەپ سۇراعان ەكەن: -ەڭ قىمباتتارىڭ نە؟..
– ءبىز ءۇشىن ەڭ قىمباتىمىز – تامىردان ۇزىلمەۋ. اتا جۇرتىمىزدىڭ تال بەسىگىندە ماڭگى تەربەلۋ –دەپتى, ساق ساربازى سوندا…
القيسسا, وتان ۇعىمى – تۋعان جەر, بابالار مەكەنى دەگەندى بىلدىرەدى. اناسىنىڭ الدىنان كەسىپ وتپەيتىنى سەكىلدى, قازاق وتانىن كيەسىن ۇلى قاسيەت دەپ تانيدى.
وتانعا دەگەن شىن ماحاببات وتكەننەن تامىر تارتادى. ول تامىرلار نەلەر قيىندىقتاردى ەڭسەرىپ بارىپ, كوكتەيدى. اڭىزداردا ساق حانشايىمى تۇمار حانىم جايىندا دا ايتىلادى. كير پاتشا ۇلى دالانى جاۋلاپ الماق بولعان. بىراق, جازيرا ءتوسىن جاپقان ساق ساربازدارىنىڭ جويقىن تويتارىسىنا تاپ بولدى. ويسىراي جەڭىلدى.ساقتارعا قۋات بەرگەن تۋعان جەرلەرى ەدى. جاۋ جەرىنىڭ شەتىنە كەلگەن تۇمار حانىم وزگە ەلگە اتتاپ باسقان جوق.
– ساعان كەرەگى ءبىزدىڭ جەرىمىز بەن قانىمىز ەدى عوي. ەندەشە ءوز قانىڭدى ءىش تە, ونى ءوز جەرىڭە توك -دەپتى ۇلى پاتشايىم – انامىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ سول بابالارىمىزدان قالعان ۇلى رۋحىن بۇگىنگى ۇرپاقتار جۇرەكتە ساقتاپ قالدى. بىزگە وزگەنىكى كەرەك ەمەس, وزىمىزدىكىن دە بەرمەيمىز. ەڭ قىمباتىمىز دا, ەڭ قاستەرلىمىز دە – تۋعان وتانىمىز!. كيەلى قازاق جەرى!
حالىق تاعدىرىنىڭ جولى قانشا بۇرالاڭ بولعانىمەن, كەلەشەگىندە تاۋەلسىزدىگى كۇتىپ تۇرسا, الماس قامالى بولمايدى. ازاتتىق ۇعىمىندا باعزىدان-اق تەك قانا جاعىراپيالىق, ۇلتتىق-ەتنيكالىق تاۋەلسىزدىك اڭسارلارى عانا ەمەس, ۇلتقا كۇش بەرەر ۇلى رۋحتىڭ دا قۋاتى جاتقان. ورتا عاسىرلارداعى قازاقتاردىڭ بويىندا دا ۇلى دالانىڭ قايتا داۋىرلەۋى دەپ اتالعان وسىنداي ءومىر تانىمى قالىپتاسقان. وسى عاسىردا كونە تاڭىرلىك ۇعىم مەن ارۋاق قاسيەتى پايىمىن قاناتتاستىرعان سوفىلىقتى ورە, ۇلىق پايعامبارىمىز مۇحاممەد ساللوحۋ عالاي سالامنىڭ يسلامدىق ءىلىمىن ناسيحاتتاعان قوجا احمەد ياسساۋي ءوز جولىن باستادى. مۇمكىن, تولەرانتتىعىمىز بەن وزگە مادەنيەتتەرگە اشىقتىعىمىزدىڭ جانە جاڭا رۋحاني قاينارلاردى جاتسىنباي قابىلداي الۋىمىزدىڭ ءتۇپ تامىرلارى وسى تۇستان ءنار الىپ جاتقان بولار.
رۋحاني قايتا داۋىرلەۋدىڭ كەزەڭىندە تاعدىردىڭ ءوزى قازاققا العاشقى سىيىن جاسادى. سول داۋىردە ورتا عاسىرلىق ەگەمەندى مەملەكەت رەتىندە قازاق حاندىعى شاڭىراق كوتەردى. باۋىرلاس ءۇش ءجۇز بىرىگىپ, «قاسىم سالعان قاسقا جولعا» ءتۇستى. جانىبەك پەن كەرەي حانداردىڭ, ءاز-تاۋكە مەن ءابىلحايىر جانە ابىلاي حاندار ەل باسقارعان تاۋەلسىزدىگىمىز سىنعا تۇسكەن تاريحي كەزەڭدەردى دانا حالقىمىز وسىلاي اتاعان. وسىناۋ باتىر بابالاردىڭ ەسىمدەرى ۇرپاقتار جادىندا وشپەگەي, لايىم!
سول داۋىردەگى كوشپەلى قازاق ەگەمەندىگىنىڭ كوشىن تۋىسقان ەكى حالىقتى قاندى قىرعىنعا يتەرمەلەگەن جوڭعار حاندىعىنىڭ سوعىسى توقتاتپاق بولدى. جۇرتىمىز ەل باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن سول كەزەڭدى «اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلاما»-دەپ اتاپ, قاسىرەتتەن قايسارلىق تۋعىزعان «ەلىم-اي» ءانىن ومىرگە اكەلدى.
البەتتە, اقيقاتتىڭ ايناسى – تاريحي شىندىق! بابالار وسيەتىن تۋ ەتكەن قازاق حالقى اقىرى ءوز كۇشىمەن جوڭعارلاردى تويتارىپ,ۇلى دالاسىن ازات ەتتى. دەگەنمەن, جات جۇرت شاپقىنشىلىعى سويقانىنان تەزىرەك «ەس جيىپ, ەتەك جابۋ» ءۇشىن ەلىمىز ەرىكسىز ورىس پاتشاسى قاناتىنىڭ استىنا ءوتتى. ءدال وسى تۇستا قازاق ۇلتىنىڭ ادامگەرشىلىگى مەن رۋحى بيىكتىگىنىڭ ءبىر دالەلىن كەلتىرە كەتكەنىمىز ءجون. جوڭعار شاتقالىندا قوس قاپتالىنان قىسىلىپ, قازاق اسكەرىنەن ويسىراي جەڭىلىپ, تۇتقىندا قالعان جاۋ تايپالارىنا ەركىندىك سىيلاعان قازاقتار ولاردى ءوز جەرى ارقىلى جايىقتىڭ ارعى بەتىنە وتكىزىپ, سول ايماقتا قالماقتار دەگەن اتاۋمەن ەكىنشى وتاندارىنىڭ كەرەگەسىن كەرۋلەرىنە رۇقسات بەردى. دۇشپانىنا دا وسىنشالىق كەڭشىلىك كورسەتكەن بابالارىمىز سول زاماننىڭ وزىندە-اق, جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار مەن مەيىرىمدەردى بويىنا سىڭىرگەن ەدى. بۇگىنگى ۇرپاق وسىنى ماقتان ەتەدى جانە جادىلارىنان وشىرمەيدى.
ەل باسىنا كۇن تۋعان سول ءبىر الماعايىپ زامانانى قاقاعان قىسقا تەڭەۋگە بولار. بىراق, قازاق ءۇشىن ەڭ قىمبات – وتانى امان بولاتىن. سول وتانىن قايسار ۇلتىمىز پاتشا بودانىندا دا, وعان جالعاسقان بولشەۆيكتىك قىسپاقتا دا, وتىزىنشى جىلداردىڭ اشتىعى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىندە دە جوعالتقان جوق. قانداي دا ءبىر قيىن, زۇلماتتى جىلداردا قازاققا وتانى, تۋعان جەرى كۇش-قۋات بەردى. ۇلتىمىز نەلەر قيىندىقتاردى باسىنان وتكەرە ءجۇرىپ, سالت-ءداستۇرىن, ەڭ باستىسى – نۇرلى كەلەشەككە دەگەن وتتى ءۇمىتىن, جالىندى جىگەرى مەن رۋحىن وشىرمەدى.
بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ الەم مويىنداعان تۇعىرىنا كوز سالا وتىرىپ, ۇلى بابالارىمىز بەن اكەلەرىمىزدىڭ سول عاسىرلارداعى ەرلىكتەرىنە ەرىكسىز باس يەسىڭ. ولار بەرتىنگى داۋىردەگى اۋىر جىلداردا دا ادامدىق قالىپپەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ونەگەسىن تانىتىپ, فاشيزممەن جان اياماي كۇرەستى, ماسكەۋدى قورعاپ, تىڭعا تۇرەن سالدى. وسىنىڭ بارشاسى ۇلتتىق رۋحتىق قۋاتىمەن, بابالار بويعا سىڭىرگەن جاسامپازدىق جىگەردىڭ جالىنىمەن جاسالدى.
سونىمەن, 80-جىلداردىڭ كۇركىرەگەن كۇندەي وقيعالارى دا مەزگىل تابالدىرىعىنان اتتادى. وسىعان دەيىن قالعىپ كەتكەندەي بولعان ۇلتتىق رۋح ۋاقىتى ءوتىپ بارا جاتقان شىرىگەن قوعامنىڭ قاتپارىن سىلكىپ تاستاپ, دۇركىرەي كوتەرىلدى.1986 جىلدىڭ ايگىلى جەلتوقسانى. الاڭعا شىققان جاستار ۇلتتىڭ نامىسىن تۋ ەتتى. كرەملدىڭ زورلىقپەن قويعان ادامىنا ۇلى دالانىڭ اتىنان بيلىك جاساۋىنا جول بەرمەۋگە بەكىنىستى جاس وركەندەر. جاڭا زاماننىڭ لەبى التىن كۇرەكتەي الدىمەن جەتتى. قازاقستاننىڭ تالاي قيىندىقتاردى باسىنان وتكەرگەن حالقى دا ومىردەن وزگەرىس كۇتتى. ول جاڭارۋدىڭ باسىندا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇردى. ءۇش قاينارلى قۋات – وتان, حالىق جانە پرەزيدەنت ءبىر ارناعا توعىستى. اڭسارلى ارماننىڭ شىڭى – تاۋەلسىزدىك بولاتىن. جەلتوقساننىڭ قاھارى سول تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن اسقاقتاتار الەۋەت بەردى ەلىمىزگە.
وكىنىشكە وراي, كەيدە جالعان پاتريوتتار مەن داڭعازالى دەموكراتتار تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن جەتە تۇسىنبەگەندىكتەرىن كورسەتىپ قالىپ جاتادى. مۇمكىن ولاردىڭ تاريحتىڭ بۇلجىماس زاڭدىلىعىن, حالىق اڭسارىنىڭ ايبارىن, ۇلت رۋحىنىڭ قۋاتىن جانە ەلدىگىمىزدىڭ ەرەكشە ءدىلىن بايىپتاۋعا زەردەلەرى جەتپەيتىن دە بولار. دەسەك تە, قازاق ەلىنىڭ ەڭسە كوتەرگەن الەۋەتىنىڭ ءتۇپ تامىرى ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ عاسىرلار تەرەڭىندە جاتقان وشپەس قاينارلارىندا ەكەنىن ساناسى سەرگەك, زەردەسى وياۋلار سەزەدى, باعالايدى.ول كۇشتەر كەرەك ۋاعىندا ەلدى وياتىپ, قاناتتاندىرادى دا. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا دا, 1989-90-جىلداردىڭ يادرولىق الاپاتقا قارسى حالىقتىق قوزعالىسى كۇندەرىندە دە وسى كۇشتەر قۋات بەردى جۇرتىمىزعا. وسىناۋ تاعدىرلى قوزعالىستاردان ۋاقىتتىڭ جاڭا بەتبۇرىستارعا اپاراتىن زاڭدىلىعى مەن قاجەتتىلىگىن كورە بىلسەك زايىر. ءاسىلى, حالىقتىڭ وسىنداي تەگەۋىرىندەرىن «جاۋقازىندى نەمەسە قىزعىلت رەۆوليۋتسيالار» سىندى ۇساق ساياسي ۇپاي جيناۋعا ەمەس, ۇلتتىڭ جاسامپاز تاعدىرىن تۇعىرلاندىرۋعا باعىتتاي العاندا عانا ناعىز دەموكراتيالىق ۇردىستەر بەلەڭ الماق. ساياساتتىڭ ءوزىنىڭ دە ءار كەزەڭدەگى تەك قانا حالىقتىڭ مۇددەسىنە, مەملەكەتتىگىمىزدىڭ, تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مۇراتتارىنا ماقسات ۇستاعان باعىتتارىن ايقىنداۋ, سوعان ەلدى جۇمىلدىرا ءبىلۋ – ۇلكەن كورەگەندىك. بۇل اسىرەسە, وقيعالاردىڭ بولجاپ بولماس كۇيگە تۇسە باستاعانىن سەزگەندە, الەۋمەتتىك الاساپىرانعا, ازاماتتاردىڭ تەكە-تىرەسىنە اپارار بەتالىسىن اڭعارعاندا كەرەك دانىشپاندىق. وسى تۇستاردا قازاق ۇلتى مەن ونىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان وزگە دە باۋىرلاس جۇرتتاردىڭ تاريحي قالىپتاسقان دىلدەرى مەن بولمىستارى كومەككە كەلەدى. قوعامدى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرۋ بارىسىندا كەشەگى كۇننەن قالعان سوتسياليستىك سانا مەن كەڭەستىك ءومىر ءسۇرۋ عادەتىنىڭ ءسونىپ بولماعان ەكپىندەرىن دە ەسكەرمەسە بولمايدى. ەل مەن بيلىك ءبىر جۇدىرىق بولىپ وسىلايشا جۇمىلعاندا عانا قانداي قيىندىقتان دا شىعىنسىز شىعۋعا بولادى. بۇل جەردە «اسىرە كوسەمدىك» پەن «بەرەرى جوق قىزىل ءسوز» تىرەۋ بولماق ەمەس. تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا ەلباسىمىز وسىنى ءتۇسىندى, وسىلاي قارەكەت ەتتى. بۇل -نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ شىن مانىندە حالىقتىڭ جانىن تۇسىنەتىن, ونىڭ باقىتى جولىندا دانالىقپەن قايراتكەرلىك جاسايتىن كۇرەسكەر تۇلعا ەكەنىن, سولاي جاراتىلعانىن, ۇلى دالانى بيلەگەن بابالارىنىڭ كەمەڭگەر ۇرپاعى رەتىندە قالىپتاسقانىن دالەلدەدى.
تاريحتىڭ تاعى ءبىر ايعاعى بار. ادەتتە, ۇلكەن رەۆوليۋتسيالار مەن الەۋمەتتىك رەفورمالاردىڭ سوڭدارى جەمىستى بولا بەرمەيدى. پاريجدەگى باستيليانىڭ قۇلازىعان ورنى, پەتەربۋرگتەگى قىسقى سارايعا شابۋىلدىڭ اقىرى مەن «اۆرورا» زەڭبىرەگىنىڭ تاعدىرى… قىتايداعى «مادەني» رەۆوليۋتسيانىڭ لاڭى, كامبودجاداعى «قىزىل كەمەرلەردىڭ» قىلمىستى ىستەرى, باميانداعى وق تەسكەن بۋددا مۇسىندەرى, اۋعانستان قاسىرەتتەرى وسىنىڭ دالەلى. بۇلاردىڭ ءبارى دە قۇلدىراۋدىڭ دالەلى. نەلىكتەن وسىلاي بولدى. بۇل جايىندا ويلانۋ ابزال.
باقىتىمىزعا وراي, ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسىمىز وق پەن وتتان ەمەس, بەيبىت قادام, جاسامپازدىق كۇرەستەردەن عانا تۇرۋدا. وعان ءجۇز دالەلدىڭ ءبىر عانا مىسالى – جاسانعان, گۇلدەنگەن استانامىز! وسىناۋ عاجايىپ ەل ورداسى قازاقستاننىڭ سارقىلماس قۋاتى مەن ەرىك كۇشىن الەمگە ايگىلەۋدە.
ءسوز جوق, تاپ وسى كۇندەردە جۇزەگە اسقان مۇراتتار باستاۋىندا ەلباسىمىز, ۇلت ليدەرى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى, مەملەكەت قۇرۋشى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تۇردى. بيىكتەردى باعىندىرۋ تاۋەلسىزدىكتىڭ سوناۋ ەلەڭ-الاڭىندا-اق پرەزيدەنتىمىزدىڭ وي-ارمانىنا اينالدى. ول وسىناۋ ماقساتتارىن بۇكىل ەلىن جۇمىلدىرا وتىرىپ, ساتىلاپ جۇزەگە اسىرا باستادى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ايبىنى – استانادان ەل كەلەشەگىنىڭ ديدارىن تانيمىز. بولاشاققا دەگەن سەنىم بوستاندىق بايراعىمەن بىرگە الەم تورىنە شىقتى. بارشا ادامزات قازاقستان دەگەن ەلدىڭ قايراتكەرلىك قۋاتتارىنا, جاسامپازدىق الەۋەتتەرىنە سەندى.
قازاق حالقىمەن قول ۇستاسىپ, تىلەك توعىستىرىپ وتان–انا يگىلىگىن جاساپ جاتقان سانداعان ۇلت پەن ۇلىستاردان تۇراتىن جۇرتىمىز ءۇشىن بۇدان اسقان باقىت جوق!
القيسسا, وسىناۋ جەتىستىك, جەڭىستەرىمىزدىڭ بارشاسىنا ۇزىلمەس ارقاۋ, ومىرلىك وزەك بولىپ تۇرعان التىن زاڭىمىزدىڭ اياسى ەكەنى تالاسسىز!
سماعۇل راحىمبەك, جازۋشى
