فارابيتانۋ جانە پەداگوگيكا: ىزدەنىستەر مەن ىلگەرىلەۋلەر
ءال-فارابي ەڭبەكتەرىندەگى حالىق پەداگوگيكاسى ماسەلەلەرى قانشا زامان وتسە دە وزەكتىلىگىن جويعان ەمەس. ءال-فارابي ءىلىمى قازىر دە وزەكتى, قازىرگى بىلىممەن دە ۇشتاسىپ وتىر. ەلىمىزدە «پەداگوگ مارتەبەسى» تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ, مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى كوتەرىلىپ, ولاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ باعىتىندا بىرقاتار ماڭىزدى شارالار قابىلداندى. ەندى «پەداگوگ» كاسىبي ستاندارتى قابىلداندى. ءال-فارابيدە ول پەداگوگتىڭ ادەبى تۋرالى ايتىلادى. تاعى دا ايتامىز, ادامي كاپيتالى مىقتى ەل عانا بيىكتەردى باعىندىرادى. ال ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋعا ۇلەس قوساتىندار – مۇعالىم-پەداگوگتار. سوندىقتان دا ءال-ءفارابيدىڭ پەداگوگيكا سالاسىنداعى وي-تۇجىرىمدارىن, عىلىمي ىزدەنىستەرىن, جازعان تراكتاتتارىن وقىپ, زەرتتەۋ, زەردەلەۋ – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ۇلەسىندە.
ۇلت قۇندىلىعىن ناسيحاتتاۋ – مىندەتىمىز
2020 جىلى الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل تولدى. دۇنيە جۇزىنە اتاعى جايىلعان بابامىز وتىراردا ومىرگە كەلگەن. بىراق قازاق جەرىندە كىندىك قانى تامعان عۇلامانىڭ ءوز ەلىندە ەسىمى ءبىراز جىلعا دەيىن كومەسكى بولىپ كەلدى. ءال-ماشانيگە دەيىنگى ۇنسىزدىك حالقىمىزدىڭ وتارلىق جۇيەدە ابدەن ەزىلگەنىن كورسەتەدى. 1993 جىلى قۇرىلعان ءال-فارابي ورتالىعى 29 جىلدان استام ۋاقىت بويى عىلىمي قىزمەتتى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى.
جۋىردا استاناداعى ءال-فارابي اتىنداعى وقۋشىلار سارايىندا وفلاين فورماتتا «ءال-فارابي ىلىمدەرىنىڭ پەداگوگيكاداعى ءرولى» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پەداگوگيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى.
كونفەرەنتسياعا وبلىستاردان, الماتى, شىمكەنت قالالارىنان بارلىق دەڭگەيدەگى ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ پەداگوگتارى قاتىستى. رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پەداگوگيكالىق كونفەرەنتسيا بارىسىندا پلەنارلىق وتىرىس, سونداي-اق عىلىم, ونەر, ادەبيەت جانە تاربيە باعىتى بويىنشا سەكتسيا وتىرىستارى ءوتتى, «ءال-فارابي جانە ونىڭ ادەبي مۇراسى», «ءبىلىمنىڭ كىلتى – تاربيە», «شىن ءبىلىم – اقيقات, انىق ءبىلىم», «ءال-ءفارابيدىڭ ونەر الەمى» اتپەن ءال-فارابي ەڭبەكتەرى اياسىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارى, پەداگوگتاردىڭ باياندامالارى مەن ماقالالارى ۇسىنىلدى.
ءبىلىم باسقارماسى اتىنان ءسوز سويلەگەن باسقارما باسشىسىنىڭ ورىنباسارى سەرىك ادىلباەۆ فارابيتانۋدىڭ پەداگوگيكاداعى ءرولى تۋرالى ايتا كەلىپ, قاتىسۋشىلارعا ساتتىلىك تىلەدى.
– بۇگىن مىناۋ كەرەمەت سارايدا فارابيتانۋعا قاتىستى تاماشا جيىن ءوتىپ جاتىر. ءال-فارابي ءىلىمى قازىر دە وزەكتى, قازىرگى پەداگوگيكامەن ۇشتاسىپ وتىر. «پەداگوگ ستاتۋسى» تۋرالى زاڭدا وندا وسى عۇلاما ايتقان پەداگوگتىڭ ادەبى تۋرالى ايتىلادى. عىلىمي ىزدەنەتىن پەداگوگتاردى جيناعان جيىنعا ساتتىلىك تىلەيمىن, – دەدى ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسى ادىستەمەلىك قىزمەتتى ۇيلەستىرۋ جانە پەداگوگتى كاسىبي دامىتۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشى ساراپشىسى سارا جۋمانوۆا.
جازۋشى, كومپوزيتور, جۋرناليست, «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى, قر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى, «ىبىراي التىنسارين» توسبەلگىسىنىڭ يەگەرى وسپان سۇلەيمەنوۆ جاس پەداگوگتارعا اعالىق تىلەگىن ءبىلدىردى.
الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى جايىندا – تىڭ دەرەكتەر
ءال-فارابي پەداگوگيكاسىنىڭ تۇپكى ماقساتى – ادامداردى باقىتقا جەتكىزۋ. ول ادام بالاسىن جاراتىلىستىڭ ەڭ ۇلى قۇندىلىعى دەپ ەسەپتەدى. عۇلاما ءبىلىمنىڭ جەتەكشى سالالارى رەتىندە ساياسي جانە ازاماتتىق عىلىمدار جۇيەسىندەگى ەتيكا مەن پەداگوگيكانىڭ ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ كورسەتتى.
ءال-فارابي – قازاق توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن عۇلاما عالىم. شىعىستىڭ ۇلى ويشىلى ءارى اعارتۋشىسى, ايگىلى ماتەماتيك, فيلوسوف, مۋزىكا زەرتتەۋشىسى, تاريحشى بولعان. تۋعان جەرى – وتىرار (فاراب) قالاسى. وتىرار ويشىلدارىنىڭ ەڭ اتاقتىسى, ەڭ عۇلاماسى – «شىعىستىڭ اريستوتەلى», ۇلى عۇلاما. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي (870-950) ءىرى ساۋدا ورنى, مادەنيەت ورتالىعى بولعان وتىرار قالاسىندا تۋىپ, سوندا ءبىلىم العان, كەيىن باعدات قالاسىندا ۇستاز بولدى. ءال-فارابي – عاقليا (عىلىمي) ەڭبەك جازۋدىڭ باسىندا تۇرعان تۇلعا. تۇركى, پارسى, اراب تىلدەرىندە جازا دا, سويلەي دە بىلگەن. استرونوميا, استرولوگيا, ماتەماتيكا, لوگيكا, مۋزىكا, مەديتسينا, تابيعات عىلىمدارى, سوتسيولوگيا, لينگۆيستيكا, پوەزيا-ريتوريكا, فيلوسوفيا, پەداگوگيكا عىلىمدارى بويىنشا 100-دەن اسا عىلىمي ەڭبەك جازعان. ول داماسك (شام) قالاسىنداعى مەدرەسەدە ساباق بەرىپ, ۇلاعاتتى ۇستازدىق ەڭبەكتەر جازىپ, الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان.
عۇلامانىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى تىڭ دەرەكتەرگە ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سامال تولەۋباەۆا «عىلىمعا تاعزىم: ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ عىلىم جولى» اتتى اۋقىمدى بايانداماسىندا توقتالىپ ءوتتى.
عۇلامانى مۋزىكالىق مۇراسى
ءال-فارابي مۋزىكالىق اسپاپپەن تاماشا اندەر ورىنداعان. مۋزىكانى ايتۋدا تىنىس جولدارىنىڭ ماڭىزىن, داۋىستى زەرتتەگەن. ۇلكەن مۋزىكالىق تراكتاتتى جازعان. زەرتحانادا حيميا زاڭدىلىقتارى بويىنشا, داۋىستى كەلتىرۋدە مۋزىكا قالاي ىقپال ەتەدى – مۋزىكالىق تەمپتى قالاي ۇستايدى, سونى عىلىمي جاعىنان زەرتتەگەن. ماتەماتيكا, گەومەتريا دا مۋزىكادا زور ءرول اتقارادى, ونى دا ەگجەي-تەگجەيلى انىقتاۋعا تىرىسقان. «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابىن» جازعانى بارشا جۇرتقا ءمالىم. 1200 بەتتى قامتيتىن مۋزىكا تۋرالى تراكتاتى الەم تىلدەرىنە اۋدارىلعان. مىنە, وسىلار جونىندە «ءال-فارابي جانە مۋزىكا عىلىمىنىڭ وزەكتىلىگى» جايىندا مۋزىكا زەرتتەۋشىسى, ءانشى, ۇستاز مايرا داۋلەتباق قىزىقتى سلايدتارمەن وتە تارتىمدى ەتىپ ايتىپ ءوتتى.
تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى
ءال-فارابي تۆورچەستۆوسىندا كورنەكتى ورىن الاتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى – تاربيە. ول ادام بويىنا ەتيكالىق ىزگىلىكتەردى ءبىلىم, تاربيە ارقىلى دارىتۋ, سول ارقىلى ادامنىڭ يگى ارەكەتتەرگە تالپىنۋى, ول ارەكەتتەردى جان-تانىمەن ۇناتۋى تۋرالى ايتادى. بۇل تۋرالى ءوزىنىڭ بايانداماسىندا اقتوبە قالاسىنداعى №17 مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ مۇعالىمى كۇنسۇلۋ يۋسۋپوۆا ايتىپ ءوتتى.
ءال-فارابي ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە اقىل-پاراسات پەن تاربيەنىڭ ءرولى تۋرالى ايتا كەلىپ, تاربيەسىز داعدى, داعدىسىز تاربيە بولمايتىنىن ەسكەرتەدى. ونىڭ پىكىرىنشە, وقۋ, ءبىلىم الۋ, عىلىم ادامى بولۋ ادامگەرشىلىك جانە تاربيە ماسەلەلەرىمەن تىعىز بايلانىستى. ماسەلەن, «فيلوسوفيانى ۇيرەنۋ ءۇشىن الدىن الا نەنى ءبىلۋ قاجەت؟» دەگەن ەڭبەگىندە فارابي ءبىرىنشى العىشارت ەتىپ ادامنىڭ جان, ار تازالىعىن قويعان. ۇلى پەداگوگ ويشىل حالىقتىڭ اۋىزشا شىعارىلعان ونەر ۇلگىلەرىنە قۇشتار. بۇلاردى وي, سەزىم, ءومىر تاجىريبەسىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزۋدىڭ تاماشا قۇرالى دەپ سانايدى. كوركەم ولەڭ, جىر, ءسوز ونەرى بالانىڭ رۋحاني دامۋىنا, ونىڭ جانى مەن تانىنە تەرەڭ بويلاپ, كەمەل جەتىلۋىنە تەرەڭ تامىر جايىپ, قۋاتتى ىقپال ەتە الاتىنىنا سەنىمدى.
ءال-فارابي جەتىلگەن تۇلعانى تاربيەلەۋ ءۇشىن «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس, تاربيە بەرۋ كەرەك, تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى, ول كەلەشەكتە ونىڭ بارلىق ومىرىنە اپات اكەلەدى» دەگەن باستى قاعيدانى ۇسىندى.
عۇلاما ءوزىنىڭ تراكتاتتارىندا پەداگوگيكالىق, پسيحولوگيالىق, ديداكتيكالىق ادىستەمەلىك تەرميندەر تىزبەگىن ۇسىندى. ءال-ءفارابيدىڭ گۋمانيستىك يدەياعا تولى پەداگوگيكالىق كوزقاراسى عۇلامانىڭ «مەملەكەتتىك قايراتكەردىڭ ناقىل سوزدەرى», «باقىت جولىن سىلتەۋ», «ازاماتتىق ساياسات», «ريتوريكا», «پوەزيا ونەرى» سياقتى كوپتەگەن تراكتاتتا سيپاتتالعان. بۇل ەڭبەكتەردە وقىتۋدىڭ ماقساتى مەن ادىستەمەسى, ءبىلىمنىڭ بەرىكتىگى, جۇيەلىلىگى, وقىتۋدىڭ قولجەتىمدىلىگى, كورنەكىلىگى قامتىلعان, ءبىلىم الۋشىنىڭ بەلسەندىلىگى مەن ماقساتقا ۇمتىلۋشىلىعىنا كوڭىل بولىنگەن.
كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىندا «سيرەك كىتاپتار مەن كونە قولجازبالار» قورىمەن تانىسىپ, اقمولا وبلىسى مەن استانا قالاسىنىڭ اكتەرلەرىنەن قۇرالعان «ەل جاستارى» تەاترىنىڭ «الاش» اتتى سپەكتاكلىن تاماشالادى.
رەسپۋبليكالىق كونفەرەنتسيا قورىتىندىسى بويىنشا «ءال-فارابي ىلىمدەرىنىڭ پەداگوگيكاداعى ءرولى» اتتى ماتەريالدار جيناعى شىعادى.
جيىنعا قاتىسۋشىلار ءۇشىن ءال-فارابي اتىنداعى وقۋشىلار سارايىنا ارنايى ەكسكۋرسيا جاسالىپ, عيماراتتاعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ ۇيىرمەلەرى تانىستىرىلدى.
ءتۇيىن:
ءال-فارابي «جاس كەزىڭدە ءبىلىم بايلىعىن جينا, قارتايعاندا سول بايلىقتى شاش» دەگەن ءنيزاميدىڭ پرينتسيپىمەن ءومىر سۇرگەن. ونىڭ ماتەماتيكا, مەديتسينا, استرونوميا, گەومەتريا سالالارى بويىنشا جازعان تراكتاتتارى بىزدە مۇلدەم زەرتتەلمەگەن. ءال-فارابي سانسىز عىلىمي تراكتاتتار جازعانىمەن, ونىڭ قىرىعى عانا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن. ەندەشە, عۇلامانىڭ ەڭبەكتەرىن زەردەلەۋ جۇمىستارى ءالى دە بولسا جالعاسىن تابۋى ءتيىس.
ءبىز وسىلايشا ءبىرتۋار ەنتسيكلوپەديست بابامىزدى ءوز دارەجەسىندە باعالاي الساق, زەرتتەپ, زەردەلەي الساق, سول ارقىلى عىلىم, ءبىلىمىمىز الەمگە تانىلىپ جاتسا, ەلىمىزدىڭ بەدەلى ارتا تۇسەر ەدى. سول سەبەپتى بارىمىزدى باعالاپ, بابا ەڭبەكتەرىن بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ – ورتاق مۇرات.
