ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى قابىلدانعان 25 قازان ەرەكشە تاريحي ماڭىزى بار وقيعا رەتىندە باعالانىپ, ەندىگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكا كۇنى رەتىندە ۇلىقتالادى. ونىڭ تۇپكى ءمانى – جاھاندانعان زاماندا ەلدىكتىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ, ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى, ۇلتتىق بولمىس-ءبىتىمدى ساقتاي وتىرا, دامۋدىڭ جولىن سارالاۋ. سالتاناتتى مەرەكە قاتارىنا قايتا ەنگەن رەسپۋبليكا كۇنى تۋرالى عالىمدار مەن تاريحشىلار نە دەيدى؟
حازرەتالى تۇرسۇن, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور:
– دەكلاراتسيانىڭ ءمانىن اشقاندا الاش يدەياسىمەن مازمۇنداس ەكەنىن زەردەلەۋ ماڭىزدى. ۇلتتىق يدەيا دەگەنىمىز – ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا, قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءوز ەلىنىڭ وتكەنى, بۇگىنى جانە بولاشاعىنا نەگىزدەلگەن, ونى ومىرلىك ارەكەتتەرگە جۇمىلدىراتىن, سوعان سايكەس قوعامدىق احۋالدى تانىتاتىن تۇراقتى تۇسىنىك, ۇعىم دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. ۇلت بولعان سوڭ ۇلتتىق يدەيا بولادى. ۇلت بولۋ ءۇشىن ەلدى قالىپتاستىراتىن باستاۋلار – تەرريتوريا, وندا تۇراتىن حالىق, ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك باسقارۋ بولۋى كەرەك.
بۇگىندە الاش قوزعالىسى مەن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ تاريحىن تارازىلاي كەلە ەلى سۇيگەن, ەلىن سۇيگەن الاشتىقتاردىڭ جوعارىدا اتالعان ماڭگىلىك ساۋالدىڭ جاۋابىن تاپقانداي بولدى. الاشتىقتاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ, ەل بولىپ الەمدىك قاۋىمداستىقپەن تەڭ دارەجەدە بولۋ تۋرالى قابىلداعان باتىل ساياسي شەشىمدەرى, وكىنىشكە قاراي, ساياسي تاجىريبەگە اينالا المادى. ولاردىڭ ۇلتتىق يدەياسىن لىقسىپ كەلگەن توتاليتارلىق قوعامنىڭ بيباۋىرمالدىق ساياساتى «جۇتىپ» قويدى. كەڭەستىك, سوتسياليستىك, تاپتىق مازمۇن العان كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى قازاق مەملەكەتتىلىگى جاڭا سيپاتتاعى كولونياليزمنىڭ كەزەكتى ويىن الاڭىنا اينالدى.
حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ەليتاسىنىڭ الدىڭعى بۋىنى تۇگەلگە جۋىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ءتىپتى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى تۇتاس ۇلتقا «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن ايىپ تاعىلدى. وسىنىڭ بارلىعىنىڭ تۇپكى سەبەبى حالقىمىزدىڭ ساياسي بيلىكتەن ايىرىلىپ قالۋى ەدى. ساياسي بيلىگىنەن ايىرىلعان حالىق بىرتىندەپ توبىرعا اينالادى, توبىر وكتەم ۇلتتىڭ وركەنيەتىنە جۇتىلىپ كەتەدى.
قايتا قۇرۋدىڭ دامۋ بارىسى كەڭەستىك يمپەريانىڭ ىدىراۋىنا الىپ كەلدى. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس, زاڭدىلىق بولاتىن. وسىنداي ەلەڭ-الاڭ كەزەڭدە – 1990 جىلعى 25 قازاندا قابىلدانعان قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ قابىلدانۋىنا قۇقىقتىق-زاڭنامالىق نەگىز قالادى. 1991 جىلعى 16 جەلتوقسان – تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن بىرگە «رەسپۋبليكا كۇنى» دەگەن اتپەن مەملەكەتتىك مەرەكەلەردىڭ تىزىمىنە ەنگىزىلدى.
حالقىمىز ءۇشىن تاعدىرشەشتى قۇقىقتىق نەگىزگە اينالعان وسى ەكى قۇجاتتىڭ قابىلدانۋىنداعى تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ايتسە دە دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانعان كۇنىن مەملەكەتتىك مەرەكەلەر تىزىمىنەن الىپ تاستاۋدىڭ تاساسىندا ۇلتتىق مۇددەگە ساي كەلمەيتىن ساياسي شەشىمدەر جاتقانى اڭعارىلادى. ونىڭ باستى ايعاعى – تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇعىرلاعان حالىقارالىق ماڭىزى بار قۇجاتتا بەلگىلەنگەن, اسىرەسە ۇلتتىق مۇددەگە بايلانعان ساياسي قۇندىلىقتاردان شەگىنۋ بولدى. ارينە, كەز كەلگەن قۇجات قاتىپ قالعان دوگما ەمەس, وعان دا ۋاقىت تالابىنا ساي وزگەرىس ەنگىزىلەدى. بىراق ونداعى بەلگىلەنگەن باستى قۇندىلىقتار ەمەس, وسى قۇندىلىقتاردى ىسكە اسىرۋ تاسىلدەرى وزگەرۋى مۇمكىن.
دەكلاراتسيانىڭ 7-بابىندا كوزدەلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى جاپپاي قۋعىن-سۇرگiن, كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزەڭدەرiندە, ادامگەرشiلiككە جات وزگە دە ساياسي شارالار ناتيجەسىندە رەسپۋبليكا تەرريتورياسىنان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان ادامدار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ, سونداي-اق بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار تەرريتورياسىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءوز تەرريتورياسىنا قايتىپ ورالۋى ءۇشiن جاعداي جاسايدى» دەگەن تالاپتىڭ ورىندالۋىنىڭ موراتوريگە ۇلاسىپ, پارمەندى تۇردە ىسكە اسىرىلماۋىنا قويىلعان ءتۇرلى كەدەرگىلەردەن وسىنداي شەگىنىستى بايقايمىز.
سول سياقتى 11-باپتاعى «جەر جانە ونىڭ قويناۋى, سۋ, اۋە كەڭiستiگi, وسiمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسi, باسقا دا تابيعي رەسۋرستار, ەكونوميكالىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق پوتەنتسيال قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتiك تاۋەلسiزدiگiنiڭ نەگiزiن قۇراي وتىرىپ, تەك قانا سونىڭ مەنشiگiندە بولادى» دەگەن ۇستانىمنىڭ دا شەتەلدىكتەرگە جەر ساتۋ تۇرىندە حالىقتىڭ ەل تاعدىرى ءۇشىن الاڭداۋىنا, ءتىپتى ساياسي تولقۋىنا نەگىز بولعاندىعىن وسىنداي دەكلاراتسيادا بەلگىلەنگەن ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردان, ۇلتتىق مۇددەدەن شەگىنۋ بولعانىن ايتا الامىز.
ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى – قازاق حالقى ۇلت بولىپ, مەملەكەت بولىپ تۇرعاندا بارىنشا ۇلىقتالاتىن ساياسي قۇندىلىعىمىز. ۇلتتىق يدەياعا اينالعان, ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قۇقىقتىق-زاڭنامالىق نەگىز قالاعان جانە بۇگىنگى ساياسي دامۋىمىزدىڭ وزەگىن قۇراعان قۇجاتتىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن ماڭىزى ارتا تۇسەدى.
بەيبىت قويشىباەۆ, جازۋشى, تاريحشى:
– 1990 جىلى 25 قازاندا قابىلدانعان ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن قازاق ەلى ۇلكەن قۋانىشپەن قارسى الدى. ويتكەنى تاريحي قۇجاتتا الاش زيالىلارىنىڭ ۇستانىمى مەن وزىق يدەياسى كورىنىس تاۋىپ, ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ ماڭىزى كوتەرىلدى. الايدا 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قابىلدانعان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭىندا ۇلتتىق ۇستانىمعا باسىمدىق بەرىلمەدى. سونىڭ سالدارىنان ءالى كۇنگە دەيىن قازاق ءتىلى وگەيدىڭ كۇيىن كەشىپ كەلەدى.
25 قازان – رەسپۋبليكا كۇنىنە باسىمدىق بەرىلىپ, ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە اتاپ ءوتۋىنىڭ استارىندا ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىندا كوتەرىلگەن ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ سالتانات قۇرۋىنا ماڭىز بەرىپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىن. ۇلتتىق مەملەكەت دەگەنىمىز – ازاماتتارىنىڭ بويىندا مەملەكەتشىلدىك, وتانشىلدىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ, دامىتۋ دەگەن ءسوز.
ءالى كۇنگە دەيىن «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدى قابىلداي الماي وتىرمىز. ونىڭ سەبەبى – «ۇلتتىق» دەگەن سوزدەن قورقىپ وتىرمىز. سوندىقتان پارلامەنت قازاق تىلىندە زاڭ شىعارا الماي, ۇكىمەت قازاق تىلىندە سويلەمەي وتىر.
ءوز باسىم جاڭا قازاقستاندى ۇلتتىق مەملەكەت دەپ تۇسىنەمىن ءارى ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىندا كورسەتىلگەندەي, ۇلتتىق مەملەكەتكە بەتبۇرىس جاساۋ دەپ قابىلدايمىن.
بۇركىتباي اياعان, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور:
– تاۋەلسىزدىك جولىنىڭ قانشالىقتى قيىن ءارى ۇزاق بولعانىن قازىر ءبارى بىردەي ەسكە الماسا كەرەك. 1970-1980 جىلدارداعى كسرو-نىڭ ەلدەگى دامۋ كەزەڭى پارتيالىق قۇجاتتاردا «دامىعان سوتسياليزم» كەزەڭى دەپ اتالدى.
ەلدەگى ساياسي جاعدايدىڭ اسەرى دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ ىقپالدى, دارمەندى بولۋىنا ءوز اسەرىن تيگىزدى. 1990 جىلى ناۋرىزدا ون ەكىنشى سايلانعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ سايلاۋى ءوتتى. بۇل جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا وتكەن العاشقى دەموكراتيالىق سايلاۋ بولدى, بۇرىنعىلاردان الدەقايدا ەركىن بولدى. مىنە, ءدال وسى دەپۋتاتتىق كورپۋس تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرلى بولۋىنا نەگىز بولعان اسا ماڭىزدى اكتىلەردىڭ تۇتاس پاكەتىن قابىلدادى. ولاردىڭ ىشىندە پرەزيدەنت لاۋازىمى بەكىتىلىپ, وسى قىزمەتكە سايلانعاننان كەيىن «قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا» جوباسىن دايىنداۋ جۇمىسى باستالدى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ قالىپتاسۋىندا شەشۋشى ءرول اتقارعان ەڭ ماڭىزدى قۇجات ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى بولدى. دەكلاراتسيانى ازىرلەۋشىلەردىڭ ءبىرى, بەلگىلى زاڭگەر عالىم, اكادەميك سالىق زيمانوۆ جانە ت. ب. قوعام قايراتكەرلەرى قۇجاتتا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرگە باسىمدىق بەرگەنى سول كەزدەگى باتىل قادام بولدى.
ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز, ۇزاق تالقىلاۋلار مەن پىسىقتاۋلاردان كەيىن دەكلاراتسيا جوباسى جوعارعى كەڭەستىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلدى. بارلىق قاجەتتى راسىمدەردەن كەيىن, 1990 جىلى 15 قازاندا جوعارعى كەڭەس توراعاسىنىڭ بايانداماسىنان كەيىن ەرىك اسانباەۆتىڭ قاتىسۋىمەن دەكلاراتسيانىڭ ۇسىنىلعان ەرەجەلەرى بويىنشا پىكىرتالاس جۇرگىزىلدى. دەپۋتاتتار اراسىندا رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگىنە, قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز دامۋىنىڭ قاجەتتىلىگىنە اشىق قارسى شىققاندار دا بولدى.
پارلامەنت قابىرعاسىندا جوبانى تالقىلاۋ جالپى ەكى كۇنگە سوزىلدى, جارىسسوزدە 40 دەپۋتات ءسوز سويلەدى. ال اكادەميك سالىق زيمانوۆ اتاپ كورسەتكەندەي, «پىكىرتالاس قىزۋ, داۋىلدى, قايشىلىققا تولى بولدى». جالپىحالىقتىق تالقىلاۋ بارىسىندا تۇسكەن ۇسىنىستار مەن ەسكەرتۋلەردى قورىتىندىلاۋ جانە دەكلاراتسيا جوباسىن پىسىقتاۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
مىنە, اقىرى 1990 جىلى 25 قازاندا قىزۋ تالقىلاۋلاردان كەيىن قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداندى. كەيىننەن 25 قازان – رەسپۋبليكا كۇنى مەرەكەلىك جۇمىس ەمەس كۇن بولىپ جاريالاندى.
دەكلاراتسيانىڭ العاشقى نۇسقاسىن قابىلداۋدا وزبەكالى جانىبەكوۆ, سالىق زيمانوۆ, سۇلتان سارتاەۆ, ءابىش كەكىلباەۆ, ماناش قوزىباەۆ, سەرىكبولسىن ءابدىلدين, شاحماردان ەسەنوۆ جانە ت. ب. ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ تاريحي قۇجاتتى قابىلداۋداعى ەرىك-جىگەرىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
P.S: ءبىزدىڭ الدىمىزدا ۇلى مىندەت تۇر, ول – جاڭا قازاقستاندى قۇرىپ, ادىلەتتى پرينتسيپتەرىن ۇستانعان قوعام قۇرۋ. قازاق قوعامى ءۇشىن ادىلدىكتىڭ ەڭ ۇلكەنى – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ, اتا-بابامىزدىڭ ارمان-مۇراتىن شىندىققا اينالدىرۋ. بۇل رەتتە, 25 قازانعا سايكەس كەلەتىن رەسپۋبليكا كۇنى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ويتكەنى بۇل مەرەكەنىڭ تۇپكى ءمانى ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىنىڭ ءمان-مازمۇنىن ناسيحاتتاۋ بولسا, بۇل قۇجاتتىڭ وزەگى – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ.
