1895 جىل. 28 جەلتوقسان. اعايىندى لۋي جانە وگيۋست ليۋمەرلەر تۇڭعىش رەت كينونى ويلاپ تاپتى. سودان بەرى سان سۇرلەۋ مەن سوقپاقتان وتكەن سالا و باستا «مىلقاۋ» بولعانىمەن, بۇگىنگى ورلەۋ مەن وركەندەۋدىڭ شىڭىنا شىقتى. راس, ەڭ العاش كوگىلدىر ەكران ومىرگە كەلگەندە «تەاتر شىمىلدىعى جابىلادى, ونىڭ ورنىن كينو باسادى» دەگەن كورىپكەلدىك جاساۋشىلار دا بولعان. بىراق… كينو ونەرى دە كوكجيەگىن كەڭگە سەرپىدى, تەاتردىڭ تىنىسى ازداپ تارىلعانىمەن, كورەرمەنىن مۇلدە جوعالتىپ العان جوق. بۇل – باسقا اڭگىمە. ايتپاعىمىز قازاق كينوسى جايىندا.
العاشقى كينو – «امانگەلدى»
ءيا, عاسىرلىق تاريحتى قامتىپ ۇلگەرگەن كينو قازاق دالاسىنا كەش كەلدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن پايدا بولعان سالانىڭ العاشقى تۋىندىسى – ≪امانگەلدى≫. ≪لەنفيلم≫ ستۋدياسىندا تۇسىرىلگەن كوركەم فيلم ۇلت باتىرى امانگەلدى يمانوۆ تۋرالى بولاتىن. ونىڭ رەجيسسەرى – مارك لەۆين, امانگەلدىنى سومداعان ءارتىس – ەلۋباي ومىرزاقوۆ ەدى. وسىلايشا قازاق كينوسىنىڭ العاشقى داۋسى ەستىلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا ≪موسفيلم≫ مەن ≪لەنفيلم≫ كينوستۋديالارى بولىمشەسىنىڭ الماتىدا ورىن تەبۋى سالا تاسىنىڭ ورگە دومالاۋىنا سەپتىگىن تيىگىزدى. بۇل ستۋديالار ≪بىرىككەن ورتالىق كينوستۋديا≫ اتىمەن قىزمەتىن باستاعان. 1941 جىلى 12 قىركۇيەكتە وڭتۇستىك استانادا كوركەم فيلمدەر شىعاراتىن كينوستۋديا ۇيىمداسىپ, 1944 جىلى ول الماتىنىڭ كوركەم جانە دەرەكتى-شەجىرەلىك فيلمدەر ستۋدياسى دەپ اتالدى. 1960 جىلدان باستاپ قانا ≪قازاقفيلم≫ اتاۋىن يەلەنگەن. قازاق كينوسىندا ≪امانگەلدىدەن≫ كەيىن تالاي-تالاي ۇلت بەينەسىن, قازاق تاعدىرىن, بۇگىنى مەن كەشەگىسىن سۋرەتتەيتىن تۋىندىلار ايشىقتالدى. اسىرەسە, ≪مەنىڭ اتىم قوجا≫, ≪تاقيالى پەرىشتە≫, ≪دەۆۋشكا – دجيگيت≫ سىندى فيلمدەر ءالى كۇنگە كورەرمەنىن جوعالتقان ەمەس. ەسەپكە جۇگىنسەك, قازاق كينوستۋدياسى جۇزدەن استام كوركەم, بەس جۇزدەي دەرەكتى فيلمدەردىڭ تۇساۋىن كەسىپ ۇلگەرىپتى.
ارينە, بۇلار مازمۇنى جاعىنان ءار الۋان. كوگىلدىر ەكرانعا قازاق حالقىنىڭ وتكەن ءومىرىن بەينەلەيتىن ≪اباي انى≫, ≪شوقان ءۋاليحانوۆ ≫, ≪قىز جىبەك≫, ≪سۇلتان بەيبارىس≫, ≪وتىراردىڭ كۇيرەۋى≫, ≪ماحاببات بەكەتى≫, ≪جامبىلدىڭ جاستىق شاعى≫ سەكىلدى كارتينالار شىقتى. بالالارعا ارنالعان ≪قىزىلتاس زاستاۆاسى ماڭىندا≫, ≪كوكسەرەك≫, ≪الپامىس مەكتەپكە بارادى≫, ≪بالالىق شاقتىڭ كەرمەك دامى≫, ≪اۋىلىم الاتاۋدىڭ باۋرايىندا≫ سەكىلدى فيلمدەر جارىق كوردى…
تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىندىلارى
ءوز تۋىمىزدى قولعا العالى كينو ونەرىنىڭ جاعدايى مۇلدە وزگەرگەنىن بىلەمىز. بۇرىن يدەولوگيا قۇرالى سانالعان سالانىڭ ەلىمىزدەگى دامۋى باياۋلاپ, ساپاسى تومەندەدى.
تەك سوڭعى جىلدارى عانا كينوعا قايتا قارجى قۇيىلىپ, ىلگەرىلەۋ بىلىنگەن. كوپتەگەن جاڭا تۋىندىلار كورەرمەنگە جول تارتتى. ەسىمىزدە, 2009 جىلى رەجيسسەر ەرمەك تۇرسىنوۆ باق پەن كينوسىنشىلارعا جاڭا تۋىندىسىنىڭ جابىق كورسەتىلىمىن ۇسىنعان. الايدا, كينو كورەرمەندەرىنە جەتپەستەن ۇلكەن سىنعا ۇشىرادى. ≪كەلىن≫ دەپ اتالاتىن شىعارمانىڭ ەرەكشەلىگى – فيلمدە ەشقانداي ءسوز, كەيىپكەرلەردىڭ ديالوگتارى جوق. بۇل ءفيلمدى بىرەۋلەر ≪تاماشا تۋىندى≫ دەسە, ەكىنشىسى ≪قازاق ۇلتىنىڭ نامىسىن تاپتايدى≫ دەدى. ەكى جاقتىڭ دا پىكىرى ورىندى, الايدا, ءدال وسى فيلم كينو تاريحىنداعى العاش پايدا بولعان فيلمدەرگە ۇقساس. دىبىسى جوق. رەجيسسەردىڭ اتقارعان جۇمىسىن باعالاماۋعا تاعى بولماس.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارداعى ءبىر جاڭالىق – اۋەسقوي رەجيسسەرلەردىڭ پايدا بولۋى. 2008 جىلى قازاق كينوسىنا مۇلدەم قاتىسى جوق, بەيمالىم رەجيسسەر ەركىن راقىشەۆتىڭ ≪جارالى سەزىم≫ تۋىندىسى كورەرمەنگە جول تارتتى.
العاش ەكرانعا شىعىسىمەن ۇلكەن سىنعا ىلىككەن تۋىندى قاراپايىم حالىق اراسىندا جاقسى باعالاندى. بىراق, قانشا سىنعا, تەرىس پىكىرگە ىلىنگەن تۋىندى, اقىرى قازاق كينوسىنا جاڭا لەپ الىپ كەلدى. ودان كەيىن دە ≪قاراوي≫, ≪باقسى≫, ≪قايرات – چەمپيون≫ كينولارى كورەرمەنىن بەي-جاي قالدىرا المادى.
گولليۆۋدتى دا قۋىپ جەتەمىز
قازاق كينوسى دەگەندە, الدىمەن ≪قىز جىبەك≫ پەن ء≪بىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەر≫ سىندى كلاسسيكالىق دۇنيەلەر ەلەستەيدى. الايدا, بۇگىنگى كۇننىڭ تۋىندىلارىندا دا ۇمتىلىس بار. ≪قىزىل قويان جايلى اڭگىمە≫, ≪جويۋشى≫, ≪مەنىڭ بالالىق شاعىمنىڭ اسپانى≫, ≪عاشىق جۇرەك≫ سىندى فيلمدەر شەتەلدىك كارتينالارعا قاراعاندا حالىققا كەڭىنەن تانىلدى. اسىرەسە, كۇنى كەشەگى ≪جاۋجۇرەك مىڭ بالانى≫ جوعارى باعالاعاندار كوپ. كوپشىلىك بۇل فيلمدەردى جىلى قابىلدادى. ءتىپتى, مەملەكەت تاراپىنان دا كومەك كورسەتىلۋدە.
دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, 2003-2008 جىلدارى ۇلتتىق فيلمدەر وندىرىسىنە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 1392527 مىڭ تەڭگە كولەمدە قاراجات بولىنگەن. وسى جىلدار ىشىندە سەكسەن فيلم جارىق كورگەن. ولاردىڭ وتىز ءۇشى – كوركەم, وتىزى – دەرەكتى, ون التىسى انيماتسيالىق فيلم ەكەن. بۇگىنگى تاڭدا كوپتەگەن كورەرمەن قازاق كينوسى ناشار, ءتۇسىرىلۋى دە شەتەلدىك ارىپتەستەرىنىكىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى دەپ رەنجيدى. ارينە, بۇل – ورىندى. بىراق, ≪كوش جۇرە تۇزەلەدى≫ عوي. الداعى ۋاقىتتا ءبىز دە گولليۆۋد تۇسىرگەن كينونى تۇسىرەرمىز.
ال, ازىرگە وسىعان دا شۇكىر…
اسحات رايقۇل
