(جازۋشى ستيحياسى)
بىردە استانا كوشەسىندە ىلىنگەن جارنامالىق فوتوعا كوزىم ءتۇسىپ, تۇلا بويىم شىمىرلاپ قويا بەردى. «اكە, اليمەنت تولە!». كويلەگىنىڭ جاعاسىن تىستەلەپ, نامىستان جارىلارداي كۇي كەشكەن ءسابيدىڭ جان دۇنيەسىندەگى ارناسىز الاپات! «اكە» دەگەن قۇدىرەتتى ۇعىمنىڭ سونشالىقتى ازىپ-توزۋى.., ءسابي جۇرەگىندەگى اسىل سەزىمنىڭ سونشالىقتى اياقاستى تاپتالۋى, ۇرپاق رۋحىنىڭ قازاسى… سۋرەتتىڭ ار جاعىنان ءبىر رومانعا جۇك بولاتىنداي سۇمدىق قاسىرەت سىعالاپ تۇرعانداي دەنەم تۇرشىگىپ كەتتى.
وسىناۋ ەبىل-سەبىل ساتتە جازۋشى قاجىعالي مۇقانبەتقاليۇلىنىڭ «مۋراتيگى» سانامدا نايزاعاي وتىنداي جالت ەتتى. «موپ-موماقان بالانىڭ ءتۇرى كەنەت الەمتاپىرىق بوپ كەتتى. بۇيرەك بەتى بۇلتيىپ, كوزىنە تۇسكەن قاپ-قارا كەكىلىنە دەيىن حارامدىق پەن قاراۋلىققا قارسى ايبات شەككەندەي, تىكىرەيىپ شىعا كەلدى». سۇمدىق سۋرەت. جۇرەكتى شوقتاي قارىعان وسىنداي الەۋمەتتىك قاسىرەتتەردى, ەڭ الدىمەن, قالامگەرلەر جان دۇنيەسى كۇيزەلىپ قابىلدايتىنى بەلگىلى. الەمدىك ادەبيەتتىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ە.حەمينگۋەيدىڭ ورىسشا اۋدارماسىندا بار بولعانى ءتورت-اق سوزدەن تۇراتىن «پرودايۋتسيا دەتسكيە بوتينوچكي. نەنوشەنىە» ء(تول نۇسقادا – «For sale: baby shoes, never worn») دەپ اتالاتىن ەڭ قىسقا اڭگىمەسىندەگى تراگەديا الەم ادەبيەتىن ەلەڭ ەتكىزگەنى بەلگىلى. ە.حەمينگۋەي اڭگىمەسىندەگى سابيىنە ارناپ العان سۋ جاڭا باتەڭكەنى ساتۋ استارىنداعى انا قاسىرەتى مەن ق.مۇقانبەتقاليۇلى اڭگىمەسىندەگى حارامدىق پەن قاراۋلىققا قارسى شەگىلگەن ءسابي كەكىلىنىڭ ايباتىن جۇرەك تارازىسىنان وتكىزىپ كورىڭىزشى. ەكى قالامگەر دە وسىنداي سۇمدىق سۋرەتتى قاعازعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن قانداي الاپات كۇي كەشتى دەسەڭىزشى! ول ءۇشىن ەكى جازۋشىنىڭ ەكەۋى دە ءسابي مەن انا قايعىسىن تاپ سولاردىڭ وزدەرىندەي قابىلداپ, ونى قالامگەرلىك شەبەرلىكپەن, ازاماتتىق ۇنمەن كوركەم بەزەندىرۋى ءتيىس-ءتى. بۇدان نامىس دەگەنىمىز نە ءوزى, ىزالانۋ, كەكتەنۋ مە, نامىستانۋ نە ءۇشىن قاجەت جانە ودان ادام قانداي راحات الادى دەگەن ماڭگىلىك سۇراقتار تۋىندايدى.
ماعىنالى نامىس قاجەكەڭنىڭ بۇكىل شىعارماسىنىڭ ارقاۋى جانە ادامنىڭ سابيلىك, جىگىتتىك, قايراتكەرلىك كەزەڭدەرىندە ءارتۇرلى كەزەڭدىك تولىسۋلارىمەن زەردەلەنە, زەرلەنە بەينەلەنەدى. مىسالى, «مۋراتيك», «جىگىتتىڭ كوز جاسى», «تار كەزەڭ». كەيىپكەرىنىڭ نامىستانۋى اۋەلى تۇتانىپ, ۇشقىنداپ, شوقتانىپ, ۋاقىت, جاعداي اياسىندا بىرتە-بىرتە سومدانا, ادامدى عانا ەمەس, قوعامنىڭ ءوزىن كەسەل-كەساپاتتان تازارتۋعا ۇمتىلعان رۋحاني كۇشكە ۇلاسادى
ءومىر قانداي كۇردەلى بولسا, ونى ءتۇسىنۋ دە سونداي كۇردەلى. اكەسىنەن ايىرىلىپ, ساعىنىشى ىشتە شەر بولىپ قاتقان بالا اناسىن بوتەن بىرەۋدىڭ جاعالاۋىن قالاي قابىلدايدى؟ جاۋاپ ىزدەمەيسىڭ, ءوز جۇرەگىڭە جۇبانىش ىزدەيسىڭ. ورتا, جاعداي, وبەكت, ياعني بالانىڭ ءوزى, ءبارى ەسكەرىلەدى. مىسالى, تالانتتى جازۋشى بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجاسىن» كىم بىلمەيدى. قوجا بوتەن ەركەكتەن اناسىن قىزعانىپ, «موتوتسيكليستى قاسىڭىزعا جولاتپاڭىزشى» دەپ وتىنەدى. ىشكى دۇنيەسى اق قاعازداي اپپاق, تازا, اقكوڭىل قوجانىڭ نامىستانۋىن دا قاراپايىم, شىنايى, ءسۇيسىنۋ سەزىمىمەن قابىلدايسىز, ىشتەي نازىك كۇلىمسىرەيسىز. ويتكەنى انا دا, موتوتسيكليست تە ومىردە جان جولداسىنان ايىرىلعان شەرمەندە, بىراق اردان اتتاماعان جاندار. ال قاجىعاليدىڭ مۋراتيگى مۇلدەم باسقا. مۇنداعى ءابىش ابىز, ءابىش كەكىلباي ايتقانداي, «سىپايىلىقتىڭ تاساسىنا تىعىلعان «يتجىرىندىلىق» سوققىسىنىڭ ءالى ءومىر باقىتىن سەزىپ ۇلگەرمەگەن التى جاسار ءسابيدىڭ باسىندا ويناۋى نەتكەن ادىلەتسىزدىك؟! جالپى, ق.مۇقانبەتقاليۇلى – ادام سەزىمىندەگى ەڭ نازىك تە ەڭ وجەت يىرىمدەردى ءوز جۇرەگىمەن قابىلداپ, جان دۇنيەسىن سونىڭ قۇرساۋىنان شىعارماي جازاتىن جازۋشى. «مۇراتيگىندەگى» التى جاسار بەيكۇنا ءسابيدىڭ ۇلكەندەردىڭ ءوزى قابىرعاسى قايىسىپ كوتەرەتىن حارامدىق پەن قاراۋلىقتى, وكىنىشكە قاراي, كۇندەلىكتى ومىردە ءجيى كەزدەستىرەمىز. سوندىقتان جاراتىلىسى بولەك جازۋشىنىڭ جان ايقايىن سۋرەتكەرلىك شەبەرلىك دەپ قانا ءتۇسىنۋ جەتكىلىكسىز. سوندىقتان قاجىعاليدىڭ وزىمەن بىرگە «بەيكۇنا ءبۇلدىرشىننىڭ ۇلكەن ومىرگە ءوز بەتىنشە ءبىرىنشى بولىپ باسقان قادامى ەكەن. تاعدىر دا مۇنشا قاتىگەز بولار ما؟ راقىم ەتسە نەتتى سابيگە! سىنار بولسا, الدىندا ءالى ۇزاق جول جاتقان جوق پا ەدى؟! اياماعانى-اۋ… اياماعانى عوي» دەپ كۇيزەلە سىبىرلايمىز.
جازۋشى جاڭاعى قاسىرەتكە قالامىنىڭ قۋاتىنان باسقا قانداي كۇش جۇمساي الادى. دۇنيە بولمىسىن ايقىنداپ, ادىلەت جولىنا سالاتىن ءادىل سوتتان دا قاھارى قايتپاعان, وسىناۋ جويقىن كۇش الدىندا شىنىندا شاراسىزبىز با؟! ستاتيستيكا بۇلتارتپايدى. ارينە, سەزىنگەن ادامعا؟! وكىنىشكە قاراي, رۋحاني بولمىسىمىزعا قارا تاڭباداي باسىلىپ بارا جاتقان وسىناۋ ستاتيستيكالىق اقيقاتتى عالامدىق وزگەرىس زاڭدىلىعىنداي بەيجاي قابىلدايتىن توپ-توبىردى قايدا قويامىز. ولار دا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ مۇشەلەرى. سول توپ-توبىردىڭ جاساندى ينتەللەكت بولاشاعىنا بىرجاقتى قاراپ, ۋاقىت شاڭىنا كومىلۋ قاۋپىندەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ىزدەگەن ومىرشەڭ قوزعالىستى – «رۋحاني جاڭعىرۋدى» كەيبىر «زيالىسىماقتاردىڭ» «رۋحاني قاڭعىرۋ» دەپ كەلەمەجدەي باستاعانىن ەستىگەندە, جۇدىرىعىڭ قارا تاستاي قاتىپ قالادى ەكەن, بىراق جۇمساي المايسىڭ. بۇل دا پەندەلىك تاعدىر اقيقاتى. امال جوق, قايراتكەر قالامگەر اڭگىمەسىن «بىراق بۇعان قۇلاق اسقان كىم بار دەيسىز! تاعدىرى اياماعاندى ادام اياپ كەلىستىرە مە؟! مەنىكى, انشەيىن, دالباسا-داعى, ء…تايىرى» دەپ اياقتاپتى. جازۋشىنىڭ نامىستى قايراعان قايراتى قايدا قالدى؟ شىنىمەن, تۇڭىلگەنى مە؟! جوق, «بىراق بۇعان قۇلاق اسقان كىم بار دەيسىز! تاعدىرى اياماعاندى ادام اياپ كەلىستىرە مە؟! مەنىكى, انشەيىن, دالباسا-داعى, ء…تايىرى» دەگەن تىركەستىڭ استارىندا سوت شەشىمىنەن دە وتكىر جانە قۋاتتى ۇكىمنىڭ ىشتەي ىشقىنعان ءۇنىن ەستىمەۋ مۇمكىن ەمەس. جۇرەگىمەن سەزىپ, قانىمەن ارپالىسىپ, امالسىز قالامعا جۇگىنگەن قاجىعاليدىڭ قالامگەرلىك شەبەرلىگىنە باس يۋ پارىز. قايراتكەرلىك كەيىپكەرىنىڭ كۇرە تامىرىنداعى سولق-سولق ەتكەن ەرەكشە قۋاتىن نامىس دەمەي كور.
بىردە قاجىعاليدىڭ ۇيىنە بارعانىمدا جان جارى سۇلۋپاننىڭ كۇيىپ-ءپىسىپ, قاجەكەڭە الدەنەنى قىزىنا دالەلدەپ جاتقانى ۇستىنەن ءتۇستىم. قاجەكەڭنىڭ قارا تورى ءجۇزى ازداپ كۇرەڭىتىپ كەتىپتى. «قاجەكە-اۋ, قايتەسىڭ تەككە جاماناتتى بولىپ, سىناعاندى كىم جاقسى كورەدى دەيسىڭ. ءادىلىن ايتىپ كىمدى تۇزەيسىڭ. ودان دا ءوزىڭنىڭ دەنساۋلىعىڭدى ويلاسايشى». بۇل – سۇلۋپاننىڭ جاناشىر ءسوزى. ءومىردىڭ كەدىر-بۇدىرىنا بەيجاي قاراي المايتىن, ونىڭ ۇستىنە تاقىرىبىن, ەڭ الدىمەن, كەيىپكەرىنىڭ تاعدىرىن تۇسىنۋگە ءوز جانىنىڭ بۇكىل بۇلقىنىسىن ەش بۇرمالاۋسىز جۇمسايتىن قالامگەر ازاماتتىڭ جان جارىنا ءتان ادالدىق, شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكپەن الاڭداعان بايبىشەنىڭ جاڭاعى ءسوزى قاجىعاليدىڭ جازۋشىلىق زەرتحاناسىنا ەندىرىپ جىبەرگەندەي. «جىگىتتىڭ كوز جاسى» تاپ وسىنداي ساتتەردە تۋدى ما ەكەن؟!
«ءاي, بالام-اي, بۇگىندە ءبىرەۋدىڭ ەركەلىگىن بىرەۋ كوتەرە مە… بەتىڭ بار, ءجۇزىڭ بار دەمەي, جۇرتتىڭ بىردەڭەسىن كورىنگەن جەردە كوزىنشە قويىپ قالاسىڭ. ودان سەنى جاقسى دەپ جاتقان جان بالاسى بولسا ەكەن. اق, ادىلدىگىڭدى اشىنىپ, ايقايلاپ ايتساڭ دا, اقىماق كورەدى جۇرت… جەك كورىپ تۇرساڭ دا جاقاۋراتىپ, بىلاي… بيپازداپ سويلەۋ بويىڭا سىڭبەي قويدى-اۋ…
بەكجان سىرتقا ىتا جونەلدى. باعانادان تىعىلىپ وتىرعان, كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. «قاپ! قور قىلدى-اۋ! قورلادى-اۋ, – دەدى وكسىپ-وكسىپ…». «اپىراي-اي, ايۋان شىعارمىن. جاس شىقپادى-اۋ كوزىمنەن. قۇيتتايىمنان بىرگە وسكەن كارىپجان كەتكەندە» دەپ ارلاناتىن, بەكجان اكەدەن اۋىر ءسوز ەستىگەنىنە قورلانبايدى, ادام بويىنداعى ەنجار, ماعىناسىز بىلجىر مىنەزگە رۋحاني قارسى ارەكەتتىڭ ارەكەتسىزدىگىنە قورلانادى. «قاپ! قور قىلدى-اۋ! قورلادى-اۋ…» دەگەن سوزدەردەگى نامىس نايزاعايى ادىلەتكە عاشىق ازاماتتىڭ قالامگەرلىك تابيعاتىن اشا تۇسكەندەي. جاڭاعى قالامگەر جان جارىنىڭ الاڭ كوڭىل كۇيى مەن ۇلىنىڭ ادام بويىنداعى كەسەلدى مىنەزگە جانى شىداماي شالت باسقان قىلىعى ءۇشىن كۇيزەلگەن اكەنىڭ الاڭ كوڭىل كۇيى ادام بويىنداعى كەسەلدى مىنەزگە توزبەيتىن جازۋشىنىڭ ادامي تازا قاسيەتتەرگە ۇندەيتىن مانداتتىق مىندەتىن ادال اتقارۋعا سەپ بولعانداي. ادام بويىنداعى وسىنداي تازا قاسيەتتەرگە كوبىرەك ۇڭىلەتىن وقىرماننىڭ جازۋشىنى ىزدەۋ, ونى رۋحاني سەرىگىڭە اينالدىرۋ سەبەبى دە وسىندا-اۋ دەپ ويلايمىن.
ماعىنالى نامىس قاجەكەڭنىڭ بۇكىل شىعارماسىنىڭ ارقاۋى جانە ادامنىڭ سابيلىك, جىگىتتىك, قايراتكەرلىك كەزەڭدەرىندە ءارتۇرلى كەزەڭدىك تولىسۋلارىمەن زەردەلەنە, زەرلەنە بەينەلەنەدى. مىسالى, «مۋراتيك», «جىگىتتىڭ كوز جاسى», «تار كەزەڭ». كەيىپكەرىنىڭ نامىستانۋى اۋەلى تۇتانىپ, ۇشقىنداپ, شوقتانىپ, ۋاقىت, جاعداي اياسىندا بىرتە-بىرتە سومدانا, ادامدى عانا ەمەس, قوعامنىڭ ءوزىن كەسەل-كەساپاتتان تازارتۋعا ۇمتىلعان رۋحاني كۇشكە ۇلاسادى. مىسالى, «تار كەزەڭى» – ماعىنالى نامىستىڭ شىڭداعى جارقىلى. ق.مۇقانبەتقاليۇلىنىڭ 1992 جىلعى 22 اقپاندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالاعان «سىرىم باتىر» اتتى ماقالاسىندا: «ادامزات بالاسىنىڭ تاريحىندا الەم حالىقتارىنىڭ قاجەتىنە جارارلىق الدەبىر جاڭالىق بولا قالسا, ونى تەك باتىستان, ەۋروپادان, وركەنيەتتى ەلدەردەن شىققان يدەيا ەتىپ كورسەتۋگە تىرىساتىن جامان ادەت بار بىزدە. نەگە؟ ەگەر حاندىقتى كىشكەنتاي مونارحيالىق قۇرىلىس دەپ ەسەپتەسەك, سىرىم سول مونارحيالىق (حاندىق) بيلىكتى دە, مونارحتى (حاندى) دا قۇلاتىپ, ەلدى حالىقتىڭ قايناعان قالىڭ ورتاسىنان شىققان ءوز وكىلدەرى – حالىق وكىلدەرى باسقارسىن! – دەسە, بۇل سول تۇستاعى ەۋروپانىڭ دا ەسىن تاندىرارلىق جاڭا يدەيا ەدى. جانە بۇل پاريجدەگى قالالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگانى «پاريج كوممۋناسىن» دۇنيەگە اكەلگەن 1789-1794 جىلدارداعى ۇلى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنان دا ءتورت جىل بۇرىن قازاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەل باسقارۋ ءادىسى ەكەنىن ەسكەرسەك, ءوزى باستاعان كوتەرىلىس ناتيجەسىندە سىرىم ادام بالاسىنىڭ قوعامدىق ومىرىنە قانداي ۇلكەن جاڭالىق اكەلگەنىن تەرەڭىرەك ۇعار ەدىك» دەۋى, مىنە, وسى ماعىنالىق نامىس تولعاعى قىسقان ءسات بولاتىن. ناتيجەسىندە قالامگەر الەم ادەبيەتىنىڭ سۇبەلى ەڭبەكتەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا ءۇمىتتى كەسەك تۋىندىسىن ۇسىندى.
سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققانعا دەيىن قايراتكەر قالامگەر بۇل بيىكتىكتەن تومەندەگەن جوق. «تار كەزەڭمەن» ۇزاق جىلدار ارپالىسقان جازۋشى سوڭعى جىلداردا وقىرمانىن ساعىندىرىپ بارىپ, اڭگىمە جانرىنا قايتا ورالدى. سياسى ءالى كەپپەگەن سول تۋىندىلاردان دا نامىستىنىڭ قانىن قايناتاتىن قۋاتتى سەزىنەسىز. «قارادوڭ قالاي ەلدەن قاشتى…» دەگەن اڭگىمە تاقىرىبىنىڭ ءوزى وقىرماندى ەلەڭ ەتكىزەدى. قازىرگى زاماندا ەلدەن قاشۋ دەگەنىمىز نە سۇمدىق؟! ونىڭ ۇستىنە «ومىرىندە تالاي ماقتاۋ العان; …بەرتىن كەلگەندە, بەيتانىستار: «بۇ كىسى كىم ەدى؟», جۇرت: «ويباي, بۇل وسى «لەنين» سوۆحوزىنىڭ اتاقتى جىلقىشىسى عوي! …«لەنين» وردەندى قارادوڭ قيسىقباسوۆ دەيتىن مىقتىڭ – وسى!» دەسەتىن بولعان» دەپ قالامگەر بايىپتاپ سيپاتتاعان, ەلدىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن ادامنىڭ ەلدەن قاشۋى توسىن جاڭالىق ەمەس پە؟! جوق, جاڭالىق ەمەس ەكەن. «تالاي جىل شالقىعان», «كەشەگى كۇندەرى كەڭشارلار دا, ۇجىمشارلار دا ءبىر-اق كۇندە جەلگە ۇشقاندا, وسىنداي «اتاقتى», وسى «وزات» – اياق استىنان ەشكىمگە دە قاجەتى جوق الدەبىرەۋ بوپ, ايدالادا قالا بارعان قارادوڭ تاعدىر سالعان «زاڭدىلىقپەن» قۇردىمعا كەتتى دەلىنەتىن بارىمتاشى بولىپ شىعا كەلدى. ادال ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ, مال جيناماعان جىلقىشى بالاسىن وقۋعا ءتۇسىرۋ قاجەت بولعان كەزدە, قاراجات تابا الماي قينالدى دا قالدى. سوۆحوز ديرەكتورى ەڭسەگەنگە جاساعان جاقسىلىعى از ەمەس-ءتى, ۇكىمەت مالى ىشىندەگى ەكى ءۇيىر جىلقى ەڭسەگەندىكى بولاتىن. قينالعاندا اقىسىز ەڭبەگى ەسىنە ءتۇستى. «ويباي, قارەكە-اۋ, وسى زاماندا كىسىدە ارتىق داۋلەت بولۋشى ما ەدى… قالادان, وبلىس ورتالىعىنان بالا-شاعاعا ارناپ ءبىر باسپانا تۇرعىزىپ قويايىن دەپ تالاپ قىلعانىما ءبىراز بولىپ ەدى. بار مال-مۇلىك, جيعان-تەرگەن قۇمعا سىڭگەندەي بولىپ سوعان كەتىپ.., ەندى قالعان جۇمىسىنا قاراجاتتى قايدان تابارىمدى ءوزىم دە بىلمەي, ساسىپ وتىرعان جايىم بار, دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلعان ەڭسەگەنننىڭ» قىپ-قىزىل وتىرىگى اشىلعاندا, ياعني «كەڭشاردىڭ قورا-قورا قويى, تابىن-تابىن سيىرى, ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسى اۋەلى «بارتار-مارتەر» دەگەن بالەگە ۇشىراپ, قىرىق-ەلۋدەن تىركەمەلى «كاماز» تيەلىپ, ءتۇۋ جەر تۇبىندەگى رەسەي قالالارىنا, – «ماشينا-تراكتورلاردىڭ قوسالقى بولشەكتەرىنە-مىس» جوق بولىپ كەتىپ جاتقاندا, سودان قالعانىنىڭ جيىرما پايىزى ديرەكتورلارعا تيەسىلى بولىپ, ودان اۋىسقانى عانا حالىقتىڭ اۋزىنا جىرىمدالعاندا, الگى ەڭسەگەننىڭ ديرەكتور رەتىندەگى ۇلەسىنەن دە بولەك, باياعى ەكى ءۇيىر جىلقىسى ء(بىر قۇلىنى شىعىندالماستان) ءالى كۇنگە تۇگىسكەننىڭ شۇيگىنىن ەركىن ەمىپ, ەن جايلاپ جاتقاندا» «ءيتتىڭ زارلاپ وتىرعانى – جاڭاعى!». قارادوڭ مۇنىڭ ءبارىن ءبىلىپ كەلىپ وتىر ەمەس پە. «يت-اي! – دەدى جىنى كەلىپ. – ەڭ بولماسا, «بەرە المايمىن! ءوزىم مىناداي ءبىر شارۋالارىما جۇمساعالى وتىرمىن!» دەپ اشىق ايتسا تۇسىنەر ەم عوي. مەنى بالاشا الداعىسى كەلگەنى نەسى-اي, ا؟!».
جامان نازالانعانى سونشا, انشەيىندە دە ءدىنى قاتتى ادام ەدى:
– ءجا, جارايد! – دەپ ار جاعىن ايتقىزباستان, قولدى ءبىر سىلتەپ, ۇيدەن شىقتى دا كەتتى». ار جاعى بەلگىلى. دالانىڭ دا, جىلقىنىڭ دا سىرىن جاقسى بىلەتىن «شومبال قارا» ەركىن بيلەگەن اشۋعا باستى. ەڭسەگەننىڭ جىلقىسى قولدى بولا باستادى. ءتىپتى, قۇدايدان كەشىرىم سۇراپ, «ەندى تىيىلدىم» دەپ وزىنە-ءوزى تالاي رەت سەرت بەرسە دە, سەرت ورىندالمادى. قارادوڭنىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعالدى. قارادوڭ ادىلەت جولىمەن سوتتالۋى كەرەك ەدى. سوتتالمادى. زاڭدى قورعاۋشىلار اراسىندا دا زاڭدى قورلاۋشىلار بار بولىپ شىقتى. تەرگەۋشى مەن سوتتاۋشى ورگاننىڭ كانىگى قىلمىستى تاجىريبەسى قارادوڭدى اقتاپ شىقتى. قالاي؟ «وسى سۇراق مەنى قاتتى قينادى. اقىرى سوت تاجىريبەسىندەگى «اليبيگە» جۇگىندىم, سونى تەرەڭىرەك زەردەلەي باستادىم, – دەگەن قاجەكەڭ اڭگىمەنىڭ جازىلۋى جايلى سىر اقتارىپ وتىرىپ. – ەگەر قارادوڭ سوتتالىپ كەتسە, ول ەشكىمدى تاڭعالدىرماس ەدى عوي!». ءيا, جازۋشىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى باسقا بولاتىن.
ءيا, «ءاليبيدى» قاراباسىنا شەبەر پايدالانعان «ادىلەت ورناتۋشىلار» قارادوڭدى مال ۇرلاۋعا وزدەرى جۇمساپ, ونى بىلدىرتپەۋدىڭ جولىن وزدەرى ۇسىندى. «قىلمىس جاسالىندى» دەپ ەسەپتەلەتىن مەزگىلدە, ايىپتالۋشىنىڭ نەمەسە كۇدىكتىنىڭ سول مەزگىلدە قىلمىس بولعان جەردەن مۇلدە باسقا ءبىر جەردە بولعانىن ناقتى كورسەتەتىن فاكتىنى «اليبي» دەپ اتايدى». ايداۋىلدىڭ قارادوڭدى تەك تۇنگى ۋاقىتتاردا جىمىن بىلدىرمەي الىپ شىعىپ, قايتا الىپ كەلۋىن شەبەر ۇيىمداستىرعان پروكۋروردىڭ ايلاسى, سۋديانىڭ دا قولداۋىمەن, ويتكەنى ولار ۇرلانعان مالدىڭ يەلەرى, جاپا شەككەندەردىڭ بۇلتارتپايتىن دالەلدەرىن تۇككە تۇرعىسىز قىلىپ تاستادى. «وزدەرىڭىز ويلاپ كورىڭىزدەرشى! الگىلەردىڭ وسىدان ءۇش-ءتورت كۇن بۇرىن الدەكىم قۋىپ كەتكەن جىلقىسىن – ۋاقىتشا وقشاۋلاۋ بولمەسىندە ءبىر اپتادان اسا ۋاقىتتان بەرى قاماۋدا جاتقان كۇدىكتى ازامات قيسىقباسوۆ قالاي ۇرلايدى؟ ول – پروكۋراتۋرانىڭ سانكتسياسى بويىنشا قاراڭعى ۇيدە جاتقان ادام ەمەس پە؟! بۇل جايىندا كۇدىكتىنىڭ ءوزى عانا ەمەس, تەرگەۋ قىزمەتكەرى – مەملەكەتتىك ايىپتاۋشى دا راستاپ وتىرعانىن وزدەرىڭىز ەستىدىڭىزدەر. ءبىزدىڭ ەشقايسىمىز دا زاڭنىڭ ءۇتىر-نۇكتەسىنە قايشى ارەكەت جاساۋعا قاقىمىز جوق! ياعني ايتقاندا, كۇدىكتى دەپ وتىرعان ادامىمىزدىڭ «اليبيىنە» – ايعاقتى فاكتىسىنە قارسى ايتار ءۋاجىمىز جوق». ءبىتتى.
وقيعانى وسىلاي قۇرۋعا جازۋشىنى نە يتەرمەلەدى؟ «سۋىققا ۇسىگەن, اپتاپقا قاقتالعان, بىراق ەشقاشان قىڭق ەتپەگەن» قاراپايىم ەڭبەك ادامىنىڭ قىلمىستى ىسكە بوي الدىرۋىنا سەبەپشى بولعان تاعدىرلى جايتتار, قوعامداعى شىرماۋىقتاي شىرمالعان كەسەلدى ارەكەتتەر جازۋشىنى قاتتى تولقىتسا كەرەك. بۇگىنگى زامان ۇرىسىنىڭ تراگەدياسىنان ساقتاندىرۋ ءۇشىن پەندەلىك السىزدىكتىڭ, لاۋازىمدىق توعىشارلىقتىڭ, زىمىسقى مىنەزدىڭ ىشكى قاتپارلارىن تەرەڭ اشۋعا تىرىسقان. سىرىم زامانىنىڭ تابيعاتىن تانىتۋعا قالاي جانكەشتى ەڭبەك ەتسە, سول ەڭبەگى ارقىلى قازاق حالقىن تۇتاس ءبىر كەزەڭدەگى كۇرەسكەرلىك سۋرەتىن قالاي كەڭ اۋقىمدا ايقىن, ايشىقتاي كوز الدىمىزعا اكەلسە, شاعىن اڭگىمەسى ارقىلى كوز الدىنداعى ايار, جەمقور, اياقشالدى مىنەزدەردىڭ سارىتاپ كورىنىستەرىن زەردەلى, تانىمپاز قالامگەرلىك شەبەرلىگىمەن سولاي جانى كۇيزەلە شەنەيدى. قارادوڭگە جانى اشي ما, جوق پا, بەلگىسىز. بىراق كەيىپكەرىنىڭ نامىس ازابىن تارتقانى ەلدەن بىرەۋلەردىڭ ادىلەتسىز ارەكەتتەرىنە تاعى دا ۇرىنىپ قالام با دەپ قورىققانىنان ەمەس, جاڭاعى نامىس ازابىنان قۇتىلۋ ءۇشىن قاشقانى ءسوزسىز. قالامگەر ول ويىن: «ءيا, قارادوڭ دە قۇدايدىڭ كوپ پەندەسىنىڭ ءبىرى عوي. نەعىلسا دا بايعۇستىڭ مۇنداي شەشىمگە كەلگەنى – سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز بولماعان شىعار… قايدا جۇرسە دە, اللا وعان دا اماندىق بەرسىن! – دەلىك» دەپ ىممەن باعدارلاي بىلدىرەدى.
سىرىم باقتىگەرەيۇلى
