اۋلەت بۇتىندىگىن, وتباسىنداعى بەرەكە مەن اۋىزبىرلىكتى, ۇلتتىق تاربيەنى ساقتاۋ – ەل ىرگەسىن بەكىتە تۇسەر باستى قۇندىلىقتار. الايدا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ەلىمىزدە وتباسى ينستيتۋتىنىڭ بەرىكتىگىنە سىنا قاعىلىپ, شىتىناپ جاتقان جانۇيالار كوبەيدى. مۇنىڭ ءبارى قوعام بولمىسىنا تىكەلەي اسەر ەتۋدە. وسى ورايدا زامان اعىمىنا ساي جاڭا باعىتتا بەلسەندى جۇمىستار جۇرگىزىپ كەلە جاتقان استانا قالاسى اكىمدىگى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسى-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى كوميسسيانىڭ قىزمەتىمەن تانىستىق.
استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەسەت بايكەن توراعالىق ەتەتىن كوميسسيا قۇرامى 31 بەلسەندى ازاماتتان تۇرادى. سولاردىڭ ءبىرى, توراعانىڭ ورىنباسارى, قوعام بەلسەندىسى, كاسىپكەر نازگۇل ماقجان اتالعان كوميسسيا حالىقپەن بەتپە-بەت كەزدەسۋلەردى كوبەيتىپ, ەلدىڭ ماسەلەلەرىنە ءجيى قۇلاق تۇرەتىنىن جەتكىزدى. بۇل – كوميسسيا توراعاسىنىڭ باستى تاپسىرماسى, ءار مۇشەسىنىڭ الدىنا قويعان ماڭىزدى مىندەتى. ەسەپ بەرۋ ءۇشىن ەمەس, ەلدىڭ جاعدايىن شىنىمەن تىڭداپ, بارىنشا شىنايى بولۋ, ولارمەن كەرى بايلانىس ورناتۋ, مۇڭ-مۇقتاجىن ءبىلۋ كەرەكتىگىن ۇنەمى ەسكەرتىپ وتىرادى.
– توراعامىز بىزگە: «سىزدەر استاناداعى وتباسىلىق احۋالعا ىقپال ەتەتىن بىردەن-ءبىر قۇرال رەتىندە جۇمىس ىستەۋىڭىز قاجەت» دەيدى. جەكە-جەكە شاقىرىپ, كوميسسيا جۇمىسىن قايتسەك قارقىندى جۇرگىزە الامىز, جۇمىس ىستەۋشى قۇرال رەتىندە قالاي دەڭگەيىن كوتەرەمىز دەپ ۇسىنىستار سۇرايدى. وسىلايشا بيىل ءبىز مامىر ايىندا ءبىرىنشى رەت كوميسسيانىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالارىن اشىپ, ءار كوميسسيا مۇشەسى بايلانىس ءنومىرىن سوندا جازىپ قويدى. سودان باستاپ ارىز-شاعىم, ءوتىنىش ايتاتىن حالىقتىڭ سانى ەكى ەسە ارتتى, ولار ءالى كۇنگە تولاستاماي, ءوز ماسەلەلەرىن ەركىن ايتىپ, جەكەمىزگە دە شىعادى, كوميسسيا قاراۋىنا دا جازىلادى. «جانۇيا» وتباسىن قولداۋ ورتالىعىندا جۇما سايىن ساعات 11.00-دەن 13.00-گە دەيىن بىزگە حابارلاسقان ايەلدەردى قابىلدايمىز. وسى قابىلداۋ ارقىلى وتكەن ايداعى 4 رەت كەزدەسۋدە 40 شاقتى ايەلدىڭ ماسەلەسىن تىڭداپ, ونى شەشۋگە اتسالىستىق. ال قابىلداۋعا جەتپەي-اق بىلاي جەكەمىزگە تەلەفون سوعىپ, WhatsApp جەلىسى ارقىلى بولسىن شارۋاسى شەشىلىپ جاتقان ودان بولەك قانشاما ايەلدەر بار, – دەيدى ن.ماقجان.
حالىققا ءبىر تابان جاقىنداي ءتۇستى
اتالعان كوميسسيا وسى اتتاس رەسپۋبليكالىق اگەنتتىك قۇرىلعاننان باستاپ 15 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى جۇمىس ىستەيدى. الايدا ونىڭ بەلسەندى جۇمىسى سوڭعى جىلدارى كۇشەيدى. قۇرامىنداعى مۇشەلەرى – ەلوردادا ءتۇرلى سالادا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن بەلسەندى ازاماتتار, اتاپ ايتقاندا, مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر, كاسىپكەرلەر, باسقارما باسشىلارى, ۇەۇ جەتەكشىلەرى, جۋرناليستەر جانە قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى بار. جالپى كوميسسيا جۇمىسى ءۇش توپقا ءبولىنىپ جۇرگىزىلەدى. ءبىرىنشىسى – «وتباسىلىق قۇندىلىقتار», ەكىنشى – «وتباسىنداعى قيىن جاعدايلاردى تالداۋ» جانە ءۇشىنشىسى – «ايەلدەر كوشباسشىلارى» توپتارى. سونىڭ ىشىندە كوبىنە ەكىنشى توپتىڭ جۇمىسىن جۇرگىزۋ وڭايعا تۇسپەيدى ەكەن. سوندىقتان ونىڭ جۇمىسىنا مىندەتتى تۇردە قۇقىق قورعاۋ سالاسىنداعى ءبىر مامان جانە پسيحولوگ قاتىسادى.
– قابىلداۋ جۇرگىزگەندە ايەلدەر اقشا, تاماق سۇراپ, قولدارىن جايىپ كەلەدى. ءار ادامنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان ءتۇرلى تاعدىرى بار. ونى تۇسىنەمىز. 10 ادامنىڭ توعىزى ءۇي قاجەت, اقشا بەر دەپ كەلەدى. بىراق ءبىز اقشا بەرەتىن ورگان ەمەسپىز. تەك سول ساتتەگى قيىن جاعدايىنان شىعىپ كەتۋىنە جول كورسەتۋگە, كەيبىر مەكەمەلەرمەن, ءتيىستى ورىندارمەن سويلەسىپ بەرۋگە قۇزىرەتىمىز بار. ءبارى بىردەي ەمەس, دەگەنمەن بىزدە كوپ ايەلدەر بىرەۋدىڭ موينىنا ءمىنىپ الىپ, كۇن كورۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العان. ارينە, ءبىز وعان دا قاراماي سول كەزدەگى جاعدايىن وزىمىزدەن وتكىزۋگە تىرىسامىز, بارىنشا كومەكتەسۋگە دايىنبىز. كەلگەن ادامنىڭ جالپى جاعدايى قانداي, سونى ساراپتاۋعا كىرىسەمىز. جاسى نەشەدە, ماماندىعى بار ما, ءبارىن ەكشەيمىز. كوميسسيا قۇرامىندا ىرزا, ءسانيا اپايلار, التىناي حانىم بار, ارقايسىمىز بۇل ادامعا ءوز تاراپىمىزدان قانداي كومەك بەرە الامىز دەگەن ءبىرىنشى سۇراقتى شەشۋگە تىرىسامىز. كەيبىرى جۇمىس ۇسىنساڭ, ىستەگىسى كەلمەيدى. بىرەۋى مەكتەپ كەرەك دەيدى. مەكتەپكە دە حابارلاسامىز. بالاسىنا قۇجات الا الماي جۇرگەندەرگە دە كومەك بەرەمىز. تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا تاپ بولعان كەلىنشەكتەر كەلەدى. «مىنا ەسىكتەن شىعا المايمىن, سەبەبى ار جاعىندا جولداسىم كۇتىپ تۇر, مەنى ۇستاپ السا ايامايدى» دەپ جىلاعاندا جانىن قويارعا جەر تاپپايدى. قاسىمىزدا ىشكى ىستەر باسقارماسىنان وكىلدەر بار, سولار بىردەن ارىزىن قابىلداپ الادى. كوپ ايەلدەر سول ارىزدى جازۋعا دا قورقادى, سەبەبى ولاردىڭ كوبى جۇمىس ىستەمەيدى, ەكونوميكالىق تاۋەلدى, تابىسى جوق, سوندىقتان ۇرىپ-سوققانعا شىداپ وتىرا بەرەدى. مىنە, ءولتىرىپ كەتتى, اسىلىپ قالدى دەگەننىڭ ءبارى وسىدان شىعادى. سونداي كەلەڭسىز جايتتاردىڭ الدىن الۋعا جۇمىس جۇرگىزەمىز. زورلىق-زومبىلىق تەك وسال, الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلاردا بولادى دەسەك قاتەلەسەمىز, تاياۋدا قالادا بەلگىلى لاۋازىمدى ازاماتتىڭ كەلىنشەگى كەلىپ شاعىمداندى. ەكى بالاسىن جولداسى اجىراسقالى التى ايدان بەرى كورسەتپەگەن, ءوزىن ۇرىپ-سوققان. قولىمنان ەشتەڭە كەلمەي تۇر دەپ اقساڭداپ كەلدى. ونىڭ بالالارىن كورۋگە تەڭ قۇقىلى ەكەنىن ايتىپ, سوندىقتان سوت شەشىمى قالاي ورىندالاتىنى تۋرالى زاڭگەرگە كەڭەس بەرگىزدىك. ونى ودان ءارى قولداۋدى جالعاستىرۋعا بەل بۋدىق. ويتكەنى ءبىزدىڭ كومەگىمىزگە ءزارۋ ەدى. ودان بولەك, ىشىمدىككە تاۋەلدى, بىراق ادام بولعىسى كەلەتىن ايەلدەر دە بار. ونى ناركوديسپانسەرگە ورنالاستىرامىز, ەمدەلۋگە جاتقاندا بالالارىن ورنالاستىرۋعا كومەكتەسەمىز. شىققان سوڭ «جانۇيا» ورتالىعىنا بارىپ, سول جەردە جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعىنا حابارلاسىپ, ناپاقا تاباتىنداي جۇمىس تابۋعا كومەك بەرەمىز. سىرت كوزگە كوميسسيانىڭ وسىنداي جۇمىستارى كورىنبەيدى. ويتكەنى بۇل – كۇندەلىكتى ۇساق-تۇيەكتەن قۇرىلعان جۇمىس. بىراق كوميسسيانىڭ ءاربىر مۇشەسى اقى تولەنبەيتىن قوعامدىق جۇمىسقا كۇن سايىن كوپ ۋاقىتىن جۇمسايدى, – دەيدى كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.
نازگۇل ماقجاننىڭ ايتۋىنشا, مۇنىڭ ءبارى حالىق قىزمەتىنە جۇگىنەتىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ەلمەن دۇرىس كوممۋنيكاتسيا ورناتا الماۋىنان بولىپ وتىر. دەپۋتات بولعان كەزدە دە ءار باسقارمادا حالىقپەن 24 ساعات بايلانىس ورناتاتىن ءبىر رەسمي وكىل بولۋ كەرەكتىگىن ءجيى ۇسىناتىن. سوندا حالىق اركىمدى ءبىر ىزدەپ جۇرمەيتىن ەدى.
اعارتۋ جانە دامىتۋدى كوزدەيدى
كوميسسيانىڭ ەكىنشى توبى – «وتباسىلىق قۇندىلىقتار» بويىنشا جۇمىس جۇرگىزەدى. وتباسىلىق «مەرەيلى وتباسى» بايقاۋىن وتكىزىپ, وقۋ ورىندارىنا بارىپ دارىستەر بەرۋ, جاستارعا وتباسى قۇندىلىقتارى تۋرالى ءتۇسىندىرۋ, ءبىلىم مەن ماشىعىن دامىتقىسى كەلەتىندەرگە باعىت-باعدار بەرۋ, ءتۇرلى كۋرستارعا جازىلۋعا كومەكتەسۋ – وسى توپتاعى كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ مىندەتى.
– كوللەدجدەردە, مەكتەپتەردە مۇعالىمدەر, الەۋمەتتىك جۇمىسكەرلەرمەن, جالپى ۇلكەن ۇجىمدارمەن وتباسى كىم دەگەن تاقىرىپتا سويلەسەمىز. كىم قانداي سالادا مىقتى, سول بويىنشا بولىنەمىز. مىسالى, ارامىزدا پسيحولوگ بار. ول كىسى ديسترۋكتيۆتى اعىمدارعا كىرىپ كەتكەن ادامدارمەن سويلەسەدى. كاسىپكەرلەر جۇمىس تاۋىپ بەرۋگە ىقپال ەتەدى. قابىلداۋدان بولەك ىرزا اپايدىڭ ءوزى وسى جىلدىڭ وزىندە-اق كەم دەگەندە 200-دەي ادامدى وقىتىپ, وزدەرى ناپاقا تاباتىنداي جاعدايعا جەتكىزگەن. ودان بولەك, ءسانيا قامبارقىزى دا ءوزىنىڭ باسپاحاناسىنا جۇمىس سۇراعانداردى جۇمىسقا ورنالاستىردى. وسىلايشا كوميسسيا قۇرامىنداعى قوعامدا ءوز ورنىن تاپقان ازاماتتار ەندى باسقالاردى دا تارتىپ, سولارعا ىقپال ەتۋدى كوزدەيدى. ءسويتىپ كەمىندە 20-30 كەلىنشەكتىڭ وتباسىن رەتتەي الساق, سونىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك دەپ ويلايمىن, – دەيدى ن.ماقجان.
ءۇشىنشى توپ – «ايەلدەر كوشباسشىلارى». اتى ايتىپ تۇرعانداي, مۇندا كاسىپ اشىپ, سونى دامىتۋدى كوزدەيتىن نازىك جاندار كەلىپ, ودان ءارى ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن جەتىلدىرۋدى كوزدەيدى. مىنە, سوندىقتان كوميسسيا جۇمىسى تەك جاعدايى قيىن ايەلدەردىڭ ماسەلەسىن شەشۋمەن عانا شەكتەلمەيدى.
ۇلتتىق كوميسسياعا ۇسىنىس بەردى
شەتەلدە, ماسەلەن, فرانتسيادا تەك قانا وتباسى ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن وتباسى مينيسترلىگى بار. الايدا بۇل ولاردا وتباسى ماسەلەلەرى ءورشىپ تۇر دەگەن ءسوز ەمەس. سەبەبى بىزدەگىدەي بەلگىلى ءبىر پروبلەما تۋىنداعاندا ەمەس, ولار سول ماسەلەنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن پروفيلاكتيكالىق جۇمىستار ءجيى جۇرگىزەدى.
– 30 جىلدا ءبىز نەگە كوز جەتكىزدىك؟ بىزدە ءبىر پروبلەما تۋىنداسا عانا ورگان قۇرىلادى, بىرەۋ كوز جۇمسا بارىپ, قيمىلدايدى. ال ەۋروپا ەلدەرىندە بالاباقشادان باستاپ سول ادامنىڭ مىقتى وتباسىن قۇرىپ, قالىپتاسىپ كەتكەنىنە دەيىن پروفيلاكتيكالىق جۇمىستار جۇرگىزەدى, وتباسىن بىرىكتىرەتىن اكتسيالار جاسايدى. سوندىقتان ءبىر-بىرىنە قول كوتەرۋ, ايقايلاۋ جوق. وسى زاماناۋي ءۇردىستى الا وتىرىپ ۇلتتىق وتباسىلىق قۇندىلىقتارىمىزدى قاتار دامىتۋ كەرەك. سەبەبى تاربيە جاعىنان قازاققا سىرتتان اكەپ ەشتەڭە ۇيرەتىپ كەرەك ەمەس, قازاقتىڭ بۇكىل تاربيەسى سالت-داستۇرىندە تۇنىپ تۇر, – دەيدى سپيكەر.
كوميسسيا بيىل وتباسى باسقارماسىن اشۋ تۋرالى ۇلتتىق اگەنتتىككە ۇسىنىس بەردى. مۇنى كوميسسيا توراعاسى كۇن تارتىبىندە بولەك قاراستىرا وتىرىپ, قۇجات رەتىندە ۇسىنۋدى تاپسىرعان. سەبەبى بىزدە بالالار ماسەلەسىمەن – ءبىلىم باسقارماسى, جاستارمەن – جاستار ساياساتى باسقارماسى اينالىسادى, ال بۇكىل وتباسىن تۇتاستاي ەتىپ قاراستىراتىن بىردە-ءبىر قۇرىلىم جوق.
– بالاباقشادان باستاپ ەرەسەكتەرگە دەيىن تولىق قامتيتىن, جيناقى, تولىققاندى بۇكىل كارتينانى كورىپ وتىراتىن ءبىر باسقارما كەرەك. جاقىندا ۇلتتىق كوميسسيا عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزدى. سول كەزدە ولاردىڭ تاراپىنان ءبىزدىڭ ۇسىنىستى قولدايمىز دەگەن ءسوزدى ەستىدىك. مەحانيزمدەرىن رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە جاساپ شىعارادى. ءار وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى – ايەل بولسا, كەز كەلگەن ەلدى ايەلدىڭ يمانىن السىرەتۋ ارقىلى قۇلاتۋ وڭاي. بىزدە قاي جەردە شيكىلىك كەتىپ وتىر؟ جۇمىسباستىلىقتى سىلتاۋ ەتىپ, بالانىڭ تاربيەسىنە ءمان بەرمەيتىن بولدىق. بىراق ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانىپ, قالايدا بالامەن بوس ۋاقىتتى بىرگە وتكىزىپ, تاربيەلەۋگە ۋاقىت ءبولۋ قاجەت. سەبەبى بالا اتا-انا مەيىرىمىن باسقالاردان ىزدەپ, وزگە جات اعىمدارعا كىرىپ كەتەدى, – دەيدى ن.ماقجان.
قابىلداۋ كەزىندە ءجيى كوتەرىلەتىن ەڭ وزەكتى تاقىرىپتار بويىنشا نازگۇل حانىم كوميسسيا مۇشەسى, جۋرناليست ايگۇل مۇكەيمەن بىرگە «حابار» ارناسىندا جۇما سايىن ارنايى حابار اشىلعانىن دا جەتىستىككە بالايدى. ميتينگكە شىعاتىن ايەلدەرمەن دە جۇمىس جۇرگىزۋ – قىزمەتتىڭ ماڭىزدى بولىگى. ەرەۋىلدەتكەن ايەلدەردىڭ ىشىندەگى زاپىرانىن تىڭداپ, مۇڭىنا قۇلاق ءتۇرۋ ارقىلى ولاردىڭ ودان ءارى اشۋىن باسىپ, ساباسىنا تۇسىرۋگە سەپتىك ەتەدى. باستى مىندەت – ماسەلەنى وسى كەزەڭىندە شەشۋگە اتسالىسىپ, ءارى قاراي اسقىنۋعا جىبەرمەۋ. سەبەبى ميتينگكە ايەلدەر جەرگىلىكتى جەردە قولداۋ كورمەگەن سوڭ شىعادى. وسىنداي جۇيەلى جۇمىستار جولعا قويىلعالى بەرى باسقا وبلىستارداعى كوميسسيالار ەلوردالىق ارىپتەستەرىنەن تاجىريبە جيناقتاۋعا ۇسىنىس تاستاي باستادى.
