ءساۋىر ايىنان ەل ازاماتتارى مەملەكەتتىك جانە وكىلدى ورگاندارعا ونلاين-پەتيتسيا جولداپ, ەلدىك ىستەرگە ارالاسۋىنا مۇمكىندىگى بار. ءتىپتى 50 مىڭ قول جيناسا, ۇكىمەتكە ىقپال ەتۋدىڭ ورايى كەلدى. بۇل باستاما – ازاماتتىق قوعامدى دامىتىپ, «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋدىڭ ءبىر جولى. زاڭ قالاي ىسكە اسادى, الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسى قانداي؟ ءبىز وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەدىك.
پەتيتسيانىڭ ماڭىزى نەدە؟
تسيفرلانعان الەمنىڭ نەگىزگى نىشانى – ينتەرنەت. الەمنىڭ وزىق ەلدەرى 5G, 6G, 7G دامىتۋعا كۇش سالۋدا. بۇگىندە 5,35 ميلليارد ادام ينتەرنەتتى تۇراقتى پايدالانادى. بۇل – الەم حالقىنىڭ 66,2 پايىزى. ءارى جىل سايىن ينتەرنەتتى قولدانۋشى سانى 97 ميلليون ادامعا كوبەيەدى. ياعني ينتەرنەت – سۇرانىسقا يە سالا. وسىدان-اق ونلاين-پەتيتسيانىڭ ماڭىزىن تۇسىنۋگە بولادى.
پەتيتسيا – بيلىككە بەلگىلى ءبىر توپتىڭ تالاپ-ءوتىنىشىن ونلاين جەتكىزۋ جولى, ۇندەۋدىڭ پارمەندى ءتۇرى. مەملەكەتتىك جانە اكىمشىلىك ورگانعا جازباشا جىبەرىلەتىن ۇجىمدىق ءوتىنىش بەرىپ, ماڭىزدى قوعامدىق ماسەلەلەرگە اسەر ەتىپ, وڭ قورىتىندىعا قول جەتكىزۋ قۇرالى.
پەتيتسيا پارمەندى بولۋدا كوتەرىلگەن يدەيانى قولداپ, وعان قول قويعان ادامداردىڭ سانى كوپ بولعانى دۇرىس. ايتپەسە قۇزىرلى ورگاندار ءوتىنىشتى ەلەمەۋى مۇمكىن. ءوتىنىشتى ارنايى ينتەرنەت-پلاتفورما ارقىلى قاعاز تۇرىندە دە, ەلەكتروندى تۇردە دە بەرەدى. ءوتىنىش تىركەلگەننەن كەيىن بەلگىلەنگەن ءبىر ۋاقىتتا جاۋاپ بەرىلەدى. بۇل مەملەكەتتەردىڭ دەموگرافيالىق ۇستانىمىنا ساي جۇرگىزىلەدى.
ينتەرنەت قاجەتتى قول جيناۋدى ايتارلىقتاي جەڭىلدەتىپ, ازاماتتار مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر اراسىنداعى ديالوگتى جەڭىلدەتەدى ءارى جاقسارتادى. «حالىقتىڭ ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋدا ونلاين-پەتيتسيانى قولداۋ جانە قولدانۋ ماڭىزدى.
2020 جىلى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جولداۋىندا ۇكىمەتكە ونلاين-پەتيتسيالارعا ارنالعان بىرىڭعاي پورتال قۇرىپ, ونىڭ قۇقىقتىق نورماتيۆتىك بازاسىن جاساۋدى تاپسىرعان-دى.
ادامداردىڭ قۇقىعىنا, بوستاندىعىنا, دەنساۋلىعىنا, يمانىنا نۇقسان كەلتىرەتىن پەتيتسيالار قابىلدانبايدى. سونداي-اق ەلدىڭ تۇتاستىعىنا, قورعانىس, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جانە قوعامدىق تارتىپكە, مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنە, راقىمشىلىق ەتۋ, توتەنشە جاعدايلەر شەڭبەرىندە قابىلدانعان شەشىمگە بايلانىستى ءوتىنىش جانە تاعى باسقاسى قارالمايدى
زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى زاڭگەرى مارات قوعاموۆتىڭ سوزىنشە, پەتيتسيا – حالىقتىڭ بيلىككە ىقپال ەتۋدىڭ ءبىر قۇرالى. ال قوعام بەلسەندىسى قۋانىش ەسقابىلوۆ «پەتيتسيا – حالىقتىڭ ءۇنى مەن ارمانى كورىنىس تاباتىن ۇندەۋ. پەتيتسيا جازۋ مادەنيەتى دامىعان جاعدايدا, بيلىك پەن حالىق اراسىندا اشىق ديالوگ ورنايدى» دەدى.
حالىقارالىق تاجىريبە
پەتيتسيا قوزعالىسى ەۋروپادا قالىپتاسىپ, دامۋ جولىنا ءتۇستى. 2006 جىلى ۇلىبريتانيا ازاماتتاردىڭ بيلىك ورگاندارىنا ءوتىنىش بەرۋدى زاڭمەن رەتتەپ, مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ونلاين-پەتيتسيا پلاتفورماسىن ىسكە قوستى. بۇل ەلدە 200 ازامات ءۇن قوسقان پەتيتسيانى مەملەكەتتىك ورگاندار قارايدى. ەگەر 10 مىڭ قول جينالسا ۇكىمەت دەڭگەيىندە, 100 مىڭ قول جينالسا پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ تالقىلاۋىنا جىبەرىلەدى.
ۇلىبريتانيادا ينتەرنەت-قولتاڭبانىڭ ەڭ ۇلكەن جەتىستىگى – اۆتوكولىك جۇرگىزۋشىلەرىنىكى. ولار جولدى پايدالانعانى ءۇشىن اقى تولەمەۋدى تالاپ ەتىپ, ونلاين-پەتيتسياعا 2 ميلليونعا جۋىق ادام قول قويدى. ناتيجەسىندە زاڭ جوباسىن دەپۋتاتتار كەرى قايتاردى.
فرانتسيادا پەتيتسيا ۇلتتىق جينالىستىڭ ءتيىستى كوميتەتىندە قارالادى. ال گەرمانيادا ارنايى پەتيتسيالار كوميتەتى جۇمىس ىستەيدى. وندا جىلىنا 50 مىڭعا دەيىن ازاماتتىڭ ءوتىنىشى قارالادى. ەگەر پەتيتسياعا 50 مىڭ ادام داۋىس بەرسە, ونداي ۇسىنىمدار بۋندەستاگقا جىبەرىلەتىن پەتيتسيا كوميسسياسىنىڭ اشىق وتىرىسىنا شىعارىلادى.
دەموكراتيالى ەلدەردىڭ كونستيتۋتسياسىندا ازاماتتاردىڭ باستاماسىن قاراپ, وعان جاۋاپ بەرۋىمەن باعالى. مىسالى, پورتۋگاليا, شوتلانديا جانە ليۋكسەمبۋرگتە پەتيتسيالار پارلامەنتتىڭ ۆەب-سايتىندا جاريالانادى. سەربيا كونستيتۋتسياسىندا ازاماتتار ءوتىنىش بەرۋگە جانە جاۋاپ الۋعا قۇقىعى بار دەپ ايقىن كورسەتىلدى.
2012 جىلدان باستاپ جۇمىس ىستەيتىن ەۋروپالىق ازاماتتىق باستامانىڭ سايتىندا: «ەۋروپالىق وداق ازاماتتارى ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ اتىنا ءوز ءوتىنىشىن جىبەرە الادى ءارى ازاماتتىق باستاما ميلليوننان استام داۋىس السا, وندا ەۋروپالىق پارلامەنتتىڭ قاراۋىنا ماقۇلدانعان ءوتىنىش مارتەبەسىنە يە بولادى.
اقش پەن ەۋروپالىق وداق ەلدەرىندەگى قوعامدىق باقىلاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى – ازاماتتىق ۆەتو ينستيتۋتى. بۇل ءراسىم رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرۋ ارقىلى بيلىك ورگاندارى قابىلداعان نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى قابىلداماۋعا ىقپال ەتەدى. اقش-تا قوعامدىق باقىلاۋدىڭ ءبىر نىسانى – پوليتسيا ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن باقىلاۋ. بۇل قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوز قۇقىعىن تەرىس پايدالانۋعا جول بەرمەيدى.
ونلاين-ءوتىنىش قاراۋدا وزبەكستاننىڭ تاجىريبەسى قالىپتاستى. 2018 جىلى بۇل ەلدە Mening fikrim دەپ اتالاتىن پورتال ىسكە قوسىلدى. پورتالعا ۇجىمدىق ءوتىنىش تۇسكەن ساتتەن ونىڭ زاڭدىلىعى تەكسەرىلەدى. ازاماتتاردىڭ ماسەلەسىنە پارلامەنت نازار سالۋى ءۇشىن پەتيتسياعا كەمىندە 10 مىڭ ادام قول قويۋى كەرەك. ەكى جىل ىشىندە وزبەكستاننىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانى 7 پەتيتسيانى قارادى.
قازاقستانداعى پەتيتسيا قوزعالىسى
قازاق قوعامىنا پەتيتسيا ۇعىمى جات ەمەس. اسىرەسە حح عاسىردىڭ باسىندا قولدانىستا بولدى. 1902-1907 جىلى قازاق حالقىن حريستيان دىنىنە ەنگىزۋدى توقتاتۋدى, وقۋ ورنىن قۇرۋدا ءتيىستى جاعداي قالىپتاستىرۋدى تالاپ ەتكەن پەتيتسيالار رەسەيدىڭ ورتالىق ورگاندارىنا كوپ جولداندى. سونىڭ ىشىندە ادامداردى كوپ قامتىعانى «قارقارالى پەتيتسياسى» ەدى. 1905 جىلى رەسەي پاتشاسى II نيكولايعا جولدانعان وتىنىشتە سوت ءىسىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ, وتارشىل اپپارات شەنەۋنىكتەرىن قىسقارتۋ, جوعارى بيلىك ورگاندارى مەن مەملەكەتتىك دۋماعا قازاق دەپۋتاتتارىن سايلاۋعا قاتىستىرۋدى سۇرادى.
بۇعان دەيىن petitions.kz, otinish.kz, onlinepetition.kz, drfl.kz جانە تاعى باسقا سايتتاردا بيلىكتىڭ نازارىنا ءتۇرلى تاقىرىپتا پەتيتسيا جاريالاندى. پاۆلودار مەن پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتاۋىن قازاقشالاۋ تۋرالى پەتيتسياعا 50 مىڭنان اسا ادام ءۇن قوستى. ايەلدەردىڭ زەينەت جاسىن 58 جاسقا تومەندەتۋدى سۇراعان پەتيتسيا 100 مىڭنان اسا قول جينادى. اكىمدەردىڭ وتستاۆكاسىن تالاپ ەتكەن پەتيتسيالار دا كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋداردى. بىراق بۇلاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى جوق. ويتكەنى پەتيتسيانى رەتتەيتىن زاڭ دا, ورتاق سايت تا بولمادى.
2023 جىلى 2 قازان ايىندا اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكستىڭ قوعامدىق باقىلاۋ جانە اكىمشىلىك راسىمدەردى جەتىلدىرۋ ماسەلەسى بويىنشا وزگەرىستەر پەن تولىقتىرۋلار قارالدى. زاڭ 2024 جىلدىڭ 4 ساۋىرىندە كۇشىنە ەنەدى. ءبىزدىڭ ەلدە پەتيتسيانى بەرۋ ءتارتىبى وسى زاڭ اكتىلەرىنە ساي ىسكە اسادى.
ءساۋىر ايىنان ونلاين ءوتىنىشتى «e-Otinish» اقپاراتتىق جۇيەسىندەگى «پەتيتسيا» ءمودۋلى ارقىلى بەرۋگە بولادى. بۇل تۋرالى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى جاستار جانە وتباسى ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسى قايرات قامباروۆ ايتتى.
– ينتەرنەت-رەسۋرستا پەتيتسيا ورنالاسقاننان كەيىن التى اي ىشىندە ادامدار قوسىلىپ, ءۇن قاتىپ, ءوز كوزقاراسىن بىلدىرۋگە قۇقىلى. ۇكىمەت قۇزىرەتىنە جاتاتىن ماسەلەلەر 50 مىڭ داۋىس جيناۋى ءتيىس. وبلىس جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا اكىمدىكتەرى ءتيىستى اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتىڭ تۇرعىندارىنىڭ 1 پايىز داۋىسىن, سونداي-اق وسى دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتار 2 پايىزىن قامتىعان كەزدە قارالادى. پەتيتسيا مىندەتتى تۇردە قابىلدانۋعا, تىركەلۋگە, ەسەپكە الىنۋعا جانە قارالۋعا جاتادى. ءوتىنىش تىركەلگەننەن كەيىن ءتيىستى داۋىس سانىن جيناسا, ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندار 40 جۇمىس كۇندە, اكىمدىكتەر مەن ءماسليحاتتار 20 كۇندە جاۋاپ بەرۋى كەرەك, – دەدى قايرات قامباروۆ.
ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندار, جەرگىلىكتى وكىلدى جانە اتقارۋشى ورگاندار پەتيتسيانى قاراۋ بارىسىندا ۋاقىتشا كوميسسيا نەمەسە جۇمىس توبىن قۇرىپ, ماسەلەنى جان-جاقتى تەكسەرىپ, زەرتتەيدى.
ادامداردىڭ قۇقىعىنا, بوستاندىعىنا, دەنساۋلىعىنا, يمانىنا نۇقسان كەلتىرەتىن پەتيتسيالار قابىلدانبايدى. سونداي-اق ەلدىڭ تۇتاستىعىنا, قورعانىس, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جانە قوعامدىق تارتىپكە, مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنە, راقىمشىلىق ەتۋ, توتەنشە جاعدايلەر شەڭبەرىندە قابىلدانعان شەشىمگە بايلانىستى ءوتىنىش جانە تاعى باسقاسى قارالمايدى.
P.S: ەندى ونلاين-پەتيتسيا ينستيتۋتىن دامىتۋدىڭ زاڭدى تەتىگى بار. كەز كەلگەن ازامات ەلدەگى باستامالارعا ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ, ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋىنا مۇمكىندىك الدى. زاڭنىڭ پارمەندى بولۋى ادامداردىڭ بەلسەندىلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى.
