قازاقى ەسىمدەردەن قاشپايىق

تاياۋدا «فەيسبۋك» جەلىسىندە ءبىر قالامگەر اعامىز جارى بوسانعانىن سۇيىنشىلەي جازدى. جاپا-تارماعاي «باۋى بەرىك بولسىن» ايتقان جۇرتتى ءسابيدىڭ ەسىمى دە قىزىقتىرماي قويمادى. «مەن پالەن دەپ قويدىم. لاتىنشا جازعاندا دا جاقسى كورىنەدى, ورىسشا ايتقاندا دا وزگەرمەيدى» دەدى ءسابيدىڭ اكەسى…

ءبىزدىڭ ويىمىزعا بىردەن قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى ورالدى…
شىندىعىندا, الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى سابيگە ات ىزدەپ جاتاتىندار كوپ. ۇسىنىلعان ەسىمدەردىڭ لاتىن ارپىمەن جازعاندا وزگەرمەي ساقتالاتىن, ورىس تىلىندە دە «ءوڭى» بۇزىلمايتىن ءسوز بولۋىن تالاپ ەتەتىندەر دە بار. ال لاتىن الىپبيىنە كوشپەگەن قازاققا بۇل تالاپ اركەز وڭ كەلە بەرە مە؟.. مۇنداي تالاپ قازاق بالاسىنا ەسىم تاڭداعاندا ق, ع, ءى, ءۇ, ۇ, ڭ سەكىلدى قازاقى دىبىستاردان قاشقاقتاۋعا الىپ بارماي ما؟

وتىزىنشى جىلداردا ورىس نىسپىلارى وزىق تۇر

راس, كىسىگە ات قويۋ تاپقىرلىقتى قاجەت ەتەدى. بۇرىندارى ناۋرىز ايىندا تۋعاندارعا ناۋرىزباي, ناۋرىزگۇل دەپ ات قويا بەرگەن قازاقتىڭ بۇگىندە زاماناۋي ەسىمدەرگە قۇمارتاتىنى دا تۇسىنىكتى.
دەسەك تە, كىسى اتتارىنا بايلانىستى ستاتيستيكالىق دەرەكتەر قازاقتىڭ ات قويۋ سالتىنداعى كەيبىر «مىنەزدەرىن» اشىپ بەردى.
قازاقستان ستاتيستيكاسىنىڭ كىسى ەسىمدەرىنە بايلانىستى مالىمەتتەرى 1935 جىلدان باستاۋ الادى ەكەن. بىراق, بۇل كەزدەگى ەڭ كوپ قويىلعان ەسىمدەر اراسىنان قازاقشا ات تابۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق ەلىندە ءجيى قولدانىلعان ەسىمدەر كوبىنشە ورىس اتتارى بولىپ كەلەدى. ماسەلەن, 1935 جىلدىڭ قاڭتارىندا قازاقستاندا تۋعان 400 ۇل بالاعا نيكولاي ەسىمى بەرىلسە, 327 بالاعا – ۆلاديمير, 270 بالاعا – ۆاسيلي, 219 بالاعا الەكساندر ەسىمى قويىلعان دەيدى كورسەتكىشتەر. ودان كەيىن ۆيكتور, اناتولي, ميحايل… بولىپ كەتە بەردى. ال قىز بالالارعا ماريا (403), ۆالەنتينا (386), نينا (300), اننا (230) ەسىمدەرى ءجيى قويىلىپتى-مىس.
بۇل دەرەكتەرگە قاراعاندا, قازاق 1935 جىلى تۇگەل ورىس بوپ كەتكەن سىڭايلى. نەمەسە قازاقستاندا قازاق شىلدەحانا قۋانىشىن كورمەگەندەي…
الايدا, بۇل قيسىنسىز وي. ستاتيستيكالىق قۇجاتقا نەگىز قالىپتاسا باستاعان 1935 جىلى دا قازاقتا تالاي وشاقباي, قىرىقباي, ىرىسگۇل, قودار, ورازحان, ورازگۇل سەكىلدى قارا كوز بالالار تۋىلىپ جاتقان-دى. الايدا, تۋعان بالانى تىركەتىپ, قۇجات الۋ ءالى جولعا قويىلماعان ەدى. شاڭىراعىندا تۋعان سابيگە ازان شاقىرىپ, ات قويۋ قازاق ءۇشىن جەتكىلىكتى بولاتىن.
مالىمەتتەرگە قاراساق, وسى ءۇردىس 1960 جىلدارعا دەيىن جالعاسىپتى. ستاتيستيكانىڭ ەڭ كوپ قويىلعان ەسىمدەر تۋرالى دەرەگىنە قازاقشا نىسپىلار وسى تۇستا عانا ەنە باستاعان. وندا دا زامان كوشىنەن قالماي, بالالارىنىڭ قۇجاتىن دەر كەزىندە تولتىرعان «كوزى اشىق» قازاقتار مۇرات, مارات, سەرىك ەسىمدەرىنە اۋەس بولىپتى. ال قازاق قىزدارىنا كوپ قويىلعان العاشقى ەسىم, ستاتيستيكالىق كورسەتكىش بويىنشا – ساۋلە. قاپتاعان نينا, سۆەتلانا, ۆالەنتينالاردىڭ اراسىنا بۇل ەسىم العاش رەت 1960 جىلى كەزدەسەدى. ناقتىلاپ ايتساق, وسى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا 145 قىز بالاعا ساۋلە ەسىمى قويىلعانى تىركەلگەن.

ات تاڭداۋداعى سالت پەن سانا

وسىدان ءبىراز بۇرىن بالالار ەمحاناسىندا تۇلىمشاعى جەلبىرەگەن بالاسىن «فەدەريكو» دەپ شاقىرىپ جاتقان ءبىر كەلىنشەكتى بايقاعام. ءسىرا دا, ءبىر شەتەل سەريالىنداعى سۇيىكتى كەيىپكەرىنىڭ ەسىمىن ۇلىنا قويا سالعان با دەدىم.
نەگىزىندە, ستاتيستيكالىق دەرەكتەر دە مۇنداي جاعدايلاردىڭ از بولمايتىنىن كورسەتەدى. ماسەلەن, «قازاقستان» ارناسىنان «سانجار مەن قايسار» تەلەحيكاياسى كورسەتىلگەن 2013 جىلدان باستاپ سانجار ەسىمى ۇلدارعا ءجيى قويىلعان. وسى جىلدىڭ ءبىر ايىنىڭ وزىندە ەلىمىز بويىنشا 250-گە تارتا سابيگە اتا-انالارى سانجار ەسىمىن بەرىپتى.
جالپى, ات قويۋدا سيرەك ەسىمدەر ىزدەيتىندەر بولعانىمەن, كوپشىلىك قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن جاقسى ەسىمدى جارىسىپ قويا بەرەتىن سەكىلدى. 2012 جىلى, ماسەلەن, قازاقستاندا ەڭ كوپ قولدانىلعان قىز بالانىڭ ەسىمى – ايارۋ (5159), ءىنجۋ (3864), كاۋسار (3934) ەكەن. ۇل بالالار بويىنشا, ەراسىل (3325), نۇراسىل (2420), نۇريسلام ءجيى قويىلعان.
ءبىر قىزىعى, 2000 جىلدان بەرگىدە بالاعا ات قوياردا ءدىني تۇلعالاردىڭ ەسىمىن تاڭداۋ, كىسى اتىن قۇراننان الۋ جيىلەگەنى بايقالادى. قىزدارعا كاۋسار, ءامينا, فاتيما, ءرابيا سەكىلدى ەسىمدەر قويىلۋى العاشىندا ەرەكشە كورىنگەنمەن, كەيىن مۇنداي ەسىمدەر كوبەيە باستاپتى. ماسەلەن, سوڭعى ءۇش-ءتورت جىل كولەمىندە ورتا ەسەپپەن اي سايىن 300, 400 قىز بالاعا كاۋسار ەسىمى بەرىلگەن…
تاعى ءبىر قىزىعى, ۇل بالالار اراسىندا ەراسىل سوڭعى ەكى-ءۇش جىل بويى ەڭ كوپ قولدانىلعان ەسىمدەر قاتارىنان تۇسپەگەن. ءتىپتى, 2012, 2013 جىلدارى ون, ون ءبىر اي بويى بۇل ەسىم ەڭ الدىڭعى ورىندا بەلگىلەنىپتى. دەسە دە, قازاق ناۋقانشىلدىق, ەلىكتەگىشتىك قاسيەتپەن ءبىر جاقتى كەتپەي, ەرتەدەگى ات قويۋ جولىنان دا جاڭىلماعان سىقىلدى. مۇنىڭ ناقتى دالەلى, رامازان ايى كەزىندە ەراسىل ەسىمى كەيىنگى ورىنعا ىسىرىلىپ, رامازان, نۇريسلام, يسلام ەسىمدەرى قولدانىلۋى جاعىنان ەڭ جوعارى كورسەتكىشكە يە بولادى. مىسالعا, 2013 جىلعى ورازا شىلدە, تامىز ايلارىنا تۇسپا-تۇس كەلگەندىكتەن, وسى ەكى ايدىڭ بىرىندە رامازان ەسىمى 5159, نۇريسلام 3934 رەت قويىلىپتى…

الاش رۋحىن اڭساعاندار ۇلدارىن ءاليحان اتاپتى

جاقسىنىڭ جولىن بەرسىن دەپ اركىم سابيىنە يگى جاقسىلاردىڭ, اتاقتى تۇلعالاردىڭ ەسىمىن بەرۋدى قۇپ كورەدى. بۇل ورايدا, ءتول تاريحىن جاڭعىرتۋعا ۇمتىلۋى قازاقتىڭ بۇگىنگى ات قويۋ ۇردىسىنە دە اسەرىن تيگىزبەي قالعان جوق. تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى جىلداردا قازاق بالالارىنىڭ تالايى تاريحتا اتى قالعان داڭقتى بابالارىنىڭ – حانداردىڭ, باتىرلاردىڭ, ەل بيلەگەن كوسەمدەر مەن شەشەندەردىڭ, ونەر يەلەرىنىڭ, اقىن-جىرشىلاردىڭ, ەلىنە ءبىرتۋار پەرزەنت سىيلاعان التىن قۇرساق انالاردىڭ ەسىمدەرىن يەمدەندى. ادەبي شىعارمالاردىڭ, جىر-داستان, ەرتەگىلەردىڭ جاعىمدى كەيىپكەرلەرى دە بالالارعا ۇلگى ەتىلىپ, ەسىمدەرى جاڭعىرتىلىپ جاتتى.
ۇستىمىزدەگى, ياعني, قازىرگى 2015 جىلعى العاشقى ەكى ايدا الاش رۋحىن اڭساعان قازاق ۇل بالالارىنا ءاليحان ەسىمىن كوپ قويىپتى. ناقتىلاپ ايتساق, قاڭتار, اقپان ايلارىندا 533 بالا جاڭا زاماننىڭ ءاليحانى اتالدى. باياعى ەراسىل ەسىمى بۇل تۇستا ەكىنشى كەزەككە ىسىرىلىپتى.
ال وسى ەكى ايدا 965 قىزعا ءىنجۋ, 563-ىنە كاۋسار, 539-ىنا ايارۋ, 538-ىنە ايشا, 434-ىنە رايانا ەسىمى قويىلىپتى…

ءتۇيىن

سونىمەن, ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەردى ءارى-بەرى اۋدارعان سوڭ كوڭىل كۇدىگى سەيىلدى.
جو-جوق, قازاق قايتسە دە, ءتول دىبىستارىنان قاشپاعان ەكەن. تاڭداعان ەسىمىنىڭ لاتىن قارپىندەگى جازىلۋى دا, ورىس تىلىندەگى ايتىلۋى دا ەلدى جاپپاي الاڭداتىپ وتىرعان جوق. ويتسە, وسى جىلدىڭ وزىندە مىڭعا تارتا قىزعا ءىنجۋ ەسىمىن, التى جۇزگە تارتا ۇلعا ءاليحان ەسىمىن قوياتىن با ەدى؟!

ءنازيرا بايىربەك