جاڭا زامان جاقسى جاڭالىقتارمەن, جاڭا تەحنولوگيالارىمەن بىرگە بىزگە بالا تاربيەسىنە قاتىستى قيىندىقتارمەن كەلدى. جاhاندانۋدان, عالامتوردىڭ ومىرىمىزگە ەنۋىنەن ەڭ باستى قاۋىپ – بالالارىمىزدىڭ دەنساۋلىعى, بولاشاعى. تابىستى تۇلعامەن قاتار قوعامدا پسيحيكالىق جاعىنان تەجەلگەن, ويلاۋ, ەستۋ, كورۋ قابىلەتتەرى شەكتەلگەن, ءاۋتيزمى بار بالالار دا قوعامدا ورىن الۋدا. بالانىڭ قالىپتاسۋىنا بىرنەشە سىرتقى جانە ىشكى سەبەپتەر اسەر ەتەتىنىن ايتۋعا ءتيىسپىز.
اناسىنىڭ قۇرساعىنا بىتكەننەن باستاپ گەنەتيكالىق تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلاردان باستاپ, ءتىپتى ەكولوگيالىق فاكتورعا دەيىن, الەۋمەتتىك ماسەلەلەر دە اسەر ەتەدى. ەلدە اۋتيزممەن, ءارتۇرلى اۋىتقۋ اۋرۋلارى بار ەرەكشە بالالار كوبەيدى. بۇل – ءوسۋى ءتيىس حالقىمىزدىڭ باستى قاسىرەتىنىڭ ءبىرى. قوعامنىڭ بۇعان بەيجاي قاراۋىنا بولمايدى.
2 ءساۋىر – دۇنيەجۇزىلىك اۋتيزم ماسەلەسى تۋرالى اقپاراتتى تاراتۋ كۇنى. بۇل كۇن اۋتيزم بار بالالاردىڭ ماسەلەلەرىنە نازار اۋدارۋ ماقساتىندا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ قارارىمەن 2007 جىلعى جەلتوقساندا بەلگىلەندى.
زاماناۋي تسيفرلىق تەحنولوگيالاردىڭ ەنۋىنە بايلانىستى تەلەفون, پلانشەتتەردىڭ قوعام ومىرىنە كىرگەنى سونشالىقتى, بالانىڭ سويلەۋ ءتىلى شىقپاي جاتىپ سول قۇرالداردى مەڭگەرەدى. ال بالامەن ەكى اۋىز سويلەسپەگەسىن بۇل ونىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭ, لوگيكاسىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى.
ەرەكشە بالالار كۇنى
2008 جىلدان باستاپ, جىل سايىن 2 ساۋىردە بۇكىل الەمدە ءارتۇرلى اقپاراتتىق ناۋقاندار مەن اكتسيالار وتەدى: بەينە پورتالداردا, تەلەديداردا الەۋمەتتىك جارنامالىق روليكتەر كورسەتىلەدى, اۋتيزم بويىنشا كونفەرەنتسيالار وتكىزىلەدى, وندا اۋتيزم ماسەلەسىنىڭ جاھاندىلىعى تالقىلانادى.
رەسمي مالىمەت بويىنشا قازاقستاندا 9 مىڭنان استام اۋتيزم بار بالا تۇرادى, ال بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا اۋتيزم بار بالالاردىڭ سانى 30 مىڭنان اسادى. «Autism Speaks» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 2020 جىلى الەمدەگى ءاربىر 54-بالاعا اۋتيزم دياگنوزى قويىلادى.
اۋتيزم سپەكترىنىڭ بۇزىلۋى بار بالالاردىڭ اتا-انالارىنا ارنالعان الاڭ اutism Talks استانادا وتكىزىلدى.
قر بعم دەرەكتەرى بويىنشا قازاقستاندا 9 مىڭنان استام اۋتيزم بار بالا تۇرادى, ال بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا اۋتيزم بار بالالاردىڭ سانى 30 مىڭنان اسادى. «Autism Speaks» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 2020 جىلى الەمدەگى ءاربىر 54-بالاعا اۋتيزم دياگنوزى قويىلادى
ءىس-شارادا اتا-انالار اۋتيزم بار بالالاردى تاربيەلەۋ تاجىريبەسىمەن بولىسسە, ماماندار بالاعا دا, اتا-اناعا دا قولداۋ كورسەتەتىن ءتۇرلى ادىستەر, قۇرالدار تۋرالى ايتتى. ءىس-شارا اياسىندا ەرەكشە بالالارى بار اتا-انالار بالانىڭ اۋىر دياگنوزىن ەستىگەندە مويىماي, وقۋ ورتالىقتارىن, الەۋمەتتىك كاسىپورىندار اشىپ, زاماناۋي ءادىس-تاسىلدەردى ۇيرەنگەنىن, قاۋىمداستىق قۇرىپ, باسقا دا اتا-انالارعا كومەكتەسكەنىن شىنايى جەتكىزدى. كەزدەسۋدە ءسوز سويلەگەندەر: «Autism. قولجەتىمدى ورتا» قايىرىمدىلىق قورىنىڭ جانە «قامقور اكە» اۋتيزم بار بالالاردىڭ اكەلەر قوعامداستىعىنىڭ باسشىلارى, اقتوبەلىك ەرلى-زايىپتى رۋسلان مەن سارا قازىباەۆتار, «ەرەكشە باقىت» قوعامدىق قورىنىڭ تەڭ قۇرىلتايشىسى, زاڭ عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى سۆەتلانا ورداباي, بالالار پسيحياترى تاتيانا دەگتيار, مىنەز-قۇلىق تالداۋشىسى, «بولاشاق» قورىنىڭ سۋپەرۆيزورى اينۇر نۇروۆا جانە باسقالارى. ماماندارمەن ءبىلىم بەرۋ جيىنىن قامقورشىلىق كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى دينارا گاپلان جۇرگىزدى.
دۇنيەجۇزىلىك اۋتيزم تۋرالى اقپاراتتاندىرۋ كۇنى اياسىندا «№1 پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ كابينەتى» 3 ساۋىردە ساعات 9.00-دەن 14.00-گە دەيىن «TAU PARK» يپپودرومىندا «اۋتيزم سپەكترىنىڭ بۇزىلۋى» دياگنوزى قويىلعان 100 بالا مەن اتا-انالارعا ارنالعان ءىس-شارا وتكىزۋدە.
ءىس-شارانىڭ باعدارلاماسىنا يپپودرومعا ەكسكۋرسيا, نۇسقاۋشىمەن يپپوتەراپيا, قيمىلدى ويىندار مەن كۆادروتسيكلدەرگە ءمىنۋ كىرەدى. شارا بارىسىندا بالالارعا شارانىڭ دەمەۋشىسى «Food Solutions KZ» جشس ۇسىنعان گليۋتەنسىز تاعامدار مەن سۋسىندار ۇسىنىلادى.
دەرت بەلگىلەرى قانداي؟
اۋتيزم ەرتە بالالىق شاقتا كورىنەدى جانە جىنىسقا, ناسىلگە نەمەسە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايعا بايلانىستى ەمەس. اۋتيزم ءۇشىن سالتتىق مىنەز-قۇلىق, كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناس جاساۋ, ءوزارا الەۋمەتتىك ارەكەتتەسۋ قيىنعا سوعۋى ءتان. دەگەنمەن اۋتيزم بار بالالار مەكتەپتە ويداعىداي وقي الادى, قوعامنىڭ ومىرىنە قاتىسا الادى. بۇل مۇمكىن بولۋ ءۇشىن بالاعا جاستايىنان بىلىكتى مامانداردىڭ كومەگىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.
– بالانىڭ اينالاسىنداعى الەمگە سۇلەسوق قاراۋىن, سۇراققا جاۋاپ بەرمەۋىن, سويلەمەۋىن ەركەلىككە بالاعان اتا-انالار قاتتى قاتەلەسەدى. ەكى جاسقا دەيىن سويلەمەي, تەك تەلەفون قاراعان بالادا ءاۋتيزمنىڭ بەلگىلەرى بار. ونى جەدەل ۋچاسكەدەگى دارىگەرگە قاراتىپ, ولاردىڭ تەكسەرۋ, باقىلاۋىنان كەيىن مەديتسينالىق قورىتىندىنى العاسىن ءبىلىم باسقارماسى ارقىلى قالاداعى پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ كابينەتىنە جولداما الىپ, مامانداردان ارنايى ءبىلىم الادى. اتا-انالار مامانعا نەعۇرلىم ەرتەرەك كەلسە, سوعۇرلىم بالادا مول مۇمكىندىك بار, – دەيدى ادىسكەر عايشاگۇل جۇرقاباەۆا.
– بالامنىڭ ەستۋ قابىلەتى ناشار بولعاندىقتان وسىندا كەلدىك, – دەيدى استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى بەيبىت سارمانوۆا. ۇلىم التى جاستا, مۇندا كەلگەلى ويىن ويناپ, ماماندارمەن ءتۇرلى تاقىرىپتا سۋرەتتەر سالادى, اپتاسىنا 3 ساعاتتان 3 رەت كەلەمىز. ناتيجەسى تاعى ەكى ايدا بەلگىلى بولار دەگەن ۇمىتتەمىز دەيدى ول.
– مەنىڭ ۇلىم ەستىمەيدى, ۇندەمەيدى, تاعى ءتۇرلى اۋرۋلارى بار, – دەيدى استانالىق ساۋلە اقپانوۆا, بالاسىن لوگوپەد, دەفەكتولوگ مامانداردىڭ قابىلداۋىنا دالىزدە كۇتىپ تۇرىپ. بۇگىن-ەرتەڭ وڭ ناتيجە بولا قويماس, بىراق بالامنىڭ ەمدەلىپ, ساۋىعىپ كەتەرىنە, قاتارىنىڭ الدى بولارىنا سەنىمىم زور, – دەيدى اناسى تولقىپ تۇرىپ.
تۇزەتۋ جۇمىستارى قالاي جۇرگىزىلەدى؟
استانانىڭ ەسىل اۋدانىندا ورنالاسقان «№1 پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ كابينەتى» 2013 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيدى. 0-18 جاس ارالىعىنداعى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ بارلىق ساناتتارىنا پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ مەن بالالاردىڭ پسيحوفيزيكالىق دامۋى ماسەلەلەرى بويىنشا كەشەندى تۇردە ادىستەمەلىك كومەك كورسەتەدى. قالاداعى پسيحو-مەديتسينالىق پەداگوگيكالىق كەڭەس بەرۋ ورتالىعىنا (قالادا 6-ۋى بار) جەرگىلىكتى دارىگەردىڭ جولداماسىمەن بارعان اتا-انالاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا تۇزەۋ كابينەتتەرىنە ارنايى جولداما بەرىلەدى. بىراق, دامۋ دەڭگەيى كەشەۋىلدەگەن بالالاردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى تۇزەۋ كابينەتتەرىنە جولدامانى اتا-انالار 3-6 ايداي كۇتەدى. بۇرىندارى جىلىنا 40-50 بالا اۋىرسا, قازىر 500-دەن بالانىڭ 200-دەيى كەزەگىن كۇتىپ تۇر. بالالاردى پپتك-عا قابىلداۋ جىل بويى جۇرگىزىلەدى.
«پمپك قورىتىندىسى نەگىزىندە پپتك ەستۋ قابىلەتىندە, سويلەۋ ءتىلى كەشەۋىلدەۋى, تىرەك-قوزعالىس اپپاراتىندا, زەردەسىندە بۇزىلىستارى بار, سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامىماۋى, پسيحيكالىق دامۋى تەجەلگەن, ەموتسيالىق-ەرىك اياسىندا جانە مىنەز-قۇلقىندا بۇزىلىستارى بار بالالارعا پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ كومەگىن كورسەتەدى» دەيدى ادىسكەر عايشاگۇل جۇرقاباەۆا.
ەرەكشە بالالاردىڭ اتا-انالارى ۋاقىت وزدىرماي, ارنايى ماماندارعا جەدەل جۇگىنگەنى ءجون. جەرگىلىكتى دارىگەردەن العان جولدامامەن جوعارىدا اتالعان كەڭەس بەرۋ ورتالىقتارىنا كەزەككە جازىلىپ, ارنايى مامانداردىڭ قولداۋىمەن, ەرەكشە سابىر مەن توزىممەن بالانى تۇزەتۋ-دامىتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك. سونداي-اق بالانى تابيعي ورتادا, ماسەلەن, تاۋعا, كول جاعاسىنا, ءتىپتى اۋىلداعى تۋىستارىنا اپارىپ, دەمالدىرسا, بالا ءۇشىن ءارى تاربيە, ءارى دەمالىس بولار ەدى. اتا-انالاردىڭ ۋاقىت تاۋىپ, بالالارىمەن ءبىر مەزگىل سويلەسىپ, ويىن, ارمانىن ءبىلىپ, سەرۋەندەپ, بىرگە ساباق قاراعانى ابزال. نەگە قىزىعاتىنى, نە ويلايتىنى ءبارى ماڭىزدى. ۋادە بەرسەڭىز, ونى ورىنداڭىز. بالاڭىزدى كۇندەلىكتى قۇشاقتاپ, مەيىرىمىڭىزدى كورسەتىپ كوڭىل ءبولىپ وتىرىڭىز. ەڭ باستىسى, بالا ەڭ جاقىن ادامدارىنىڭ جىلۋىن, قامقورلىعىن سەزىنۋى ءتيىس.
