استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانانىڭ «كىتاپ مۇراجايىندا» تاريحىمىزعا, ادەبيەتكە, مادەنيەتكە, ونەرگە, جالپى ءارتۇرلى سالاعا قاتىستى, وتكەن زامانداردان سىر شەرتەتىن قولجازبالار مەن سيرەك كىتاپتار جيناقتالعان. گازەتىمىز اتالمىش كىتاپحانامەن بىرگە «سيرەك كىتاپتار سويلەيدى» ايدارىن اشىپ, وقىرماندارىمىزدى وسىنداي كىتاپتارمەن تانىستىرۋدى باستايدى. مۇنداعى ماقساتىمىز – قۇندى مۇراعا عالىمداردىڭ, زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارۋ. العاشقى تانىستىراتىنىمىز – ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن عۇلاما قۇربانعالي ءحاليديدىڭ «تاۋاريح-ي حامسا-ي شارقي» – «شىعىستىڭ بەس تاريحى» ەڭبەگى.
قازاق تاريحىنا قاتىستى اسا قۇندى جادىگەردىڭ ءبىرى – قۇربانعالي ءحاليديدىڭ «تاۋاريح-ي حامسا-ي شارقي» (شىعىستىڭ بەس تاريحى) (1910) ءيسى تۇركى قاۋىمىنىڭ زيالىلارى مەن وقىمىستىلارى ورنىقتىرۋعا ۇمتىلعان شاعاتاي جازبا مۇرالارىنىڭ نەگىزىندەگى «ورتاق تىلدە» جازىلعان. ەڭبەكتە اراب پەن پارسىنىڭ عىلىمي تەرميندەرى بارىنشا ەركىن قولدانىلعاندىقتان, بۇرىنعى باسىلىمدارى قىسقارتىلىپ نە باياندالىپ قانا بەرىلگەن.
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعى مەن ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك قورى ءبولىمى بىرلەسە وتىرىپ جۇزەگە اسىرعان بۇل جوبا تاريحشىنىڭ قولجازبا ءماتىنىنىڭ بارىنشا دۇرىس وقىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قولعا الىندى.
قولجازبا ءماتىنى – قازان, الماتى باسىلىمدارىنىڭ ماتىندەرىمەن سالىستىرىلدى. ايىرماشىلىقتارى مەن تۇزەتۋلەر, اۆتوردىڭ ءوزى نە اۋدارماشىلار تاراپىنان جاسالعان قىسقارتۋلار اجىراتىلدى. قولجازبا مەن قازان باسىلىمىنىڭ كوشىرمەسى, قولجازبانىڭ ترانسكريپتسياسى مەن قازاقشا اۋدارماسى قاراستىرىلا ۇسىنىلدى. بۇل وسى ەڭبەككە نازار اۋدارعان ماماندار مەن عالىمداردىڭ ءماتىنى جانە گرامماتيكالىق قۇرىلىمى اسا كۇردەلى ەڭبەكتىڭ ءتورت نۇسقاسىن سالىستىرا قاراستىرىپ, عىلىمي پىكىر توپشىلاۋلارىنا دايەك ىزدەۋگە سەپتىگى ءتيسىن دەگەن ىزگى تىلەكتەن تۋدى.
ءبىرىنشى كىتاپ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى», 2017. – 328 بەتتەن تۇرادى.
قولجازبا مەن كىتابي باسىلىمدى سالىستىرا وتىرىپ, ترانسكريپتسياسىن جاساعان, تۇسىنىكتەرىن جازعاندار جانە قازاق تىلىنە اۋدارعاندار – فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور تۇرسىن جۇرتباي, گۋمانيتارلىق عىلىمدار ماگيسترى, شىعىستانۋشى باۋىرجان مۇستافاەۆ جانە تۇركىتانۋ ماگيسترى, شىعىستانۋشى شىڭعىس بەگىمتاەۆ.
تاريحي قۇنى زور جادiگەر جازبالاردىڭ بiرi – 1910 جىلى قازان قالاسىنداعى «ورنەك» باسپاسىنان جارىق كورگەن قۇربانعالي ءحاليديدىڭ «تاۋاريح حامسا» («شىعىستىڭ بەس ەلiنiڭ تاريحى») اتتى تاريحي مۇراسى.
قۇربانعالي حاليدي «تاۋاريح حامسانى» اراب, پارسى, تۇرىك جانە قىتاي جازبالارىنا سۇيەنە وتىرىپ, عىلىمي تۇرعىدا قازاق, تاتار, مونعول جانە قىتاي حالىقتارىنىڭ تاريحىن جازادى. اسىرەسە, قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپى, سالت-ساناسى, «قازاق» ەتنونيمىنىڭ شىعۋى, شىعىس قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن
قازاق رۋلارىنىڭ تاريحى جونىندە كەلتىرىلگەن دەرەكتەر نازار اۋدارارلىق. بiراق, كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە حالىق كوزiنەن تاسادا ۇستالىپ, عىلىمي اينالىمنان تىس قالعاندىقتان حالقىمىزدىڭ قولىنا كەشىگىپ بارىپ ءتيدى. بۇلاي دەيتiنiمiز, وسى اتالمىش كiتاپتى شاعاتاي جازۋىنان (ەسكi وزبەك تiلi) ب. توتەناەۆ پەن ا. جولداسوۆ تۇڭعىش رەت قازاق تiلiنە اۋدارىپ, 1992 جىلى عانا «قازاقستان» باسپاسىنان «تاۋاريح حامسا» («بەس تاريح») دەگەن اتپەن شىعارتتى.
شىققان تەگى تاتار بولعانىمەن, قۇربانعالي قازاق iشiندە ءوسىپ, حالقىمىزبەن بىتە قايناسىپ, سانالى عۇمىرىن ءدىن مەن عىلىم جولىنا ارناعان, ەل تاريحىنا ەڭبەگى مولىنان سىڭگەن تۇلعا. قۇربانعاليدىڭ اكەسi حاليد قازان ۋەزiنiڭ ۋرناش-باشي دەگەن جەرiنەن شىققان تاتار ساۋداگەرi ەكەن, كەزiندە ساۋدامەن اينالىسىپ, قازاق جەرiن كوبiرەك ارالاسا كەرەك. حاليد ءومiرiنiڭ ءبىرازىن تاشكەنتتە وتكiزiپ, 1840 جىلدار شاماسىندا اياگوز وڭiرiنە قونىس اۋدارادى. قۇربانعالي وسى اياگوزدە 1846 جىلى دۇنيەگە كەلەدi (كەيبىر دەرەكتەردە 1843 جىلى تۋعان). اياگوزدە حاليد وتىز جىلداي تۇرعاننان كەيiن باقتى شەكارالىق ايماعىنا, تاعى بiراز جىلدان سوڭ قىتايدىڭ شىڭجاڭ پروۆينتسياسىنداعى شاۋەشەك قالاسىنا ورىن تەبەدi. قۇربانعالي ساۋاتىن 1850 جىلى قىزىلجارلىق كوپەس مۇرتازا ماقسۇتوۆ سالعىزعان اياگوز مەدرەسەسiندە اشىپ, كەيiننەن سەمەي مەدرەسەلەرiنiڭ بiرiنەن دايەكتi ءدارiس الادى. ونىڭ مەدرەسەدە اراب, پارسى, تۇركi تiلدەرiن مەڭگەرە ءتۇسۋi بولاشاقتا تاريحتى, اسiرەسە, شىعىس ەلدەرiنiڭ تاريحىن زەرتتەۋiنە كوپ سەپتiگiن تيگiزەدi. قۇربانعالي ءحاليديدىڭ ەكى كىتابى بەلگىلى. ونىڭ العاشقى شىعارماسى «تاريح-ي ءجاريا-ي ءجاديدا» («تاريحتىڭ جاڭا جازبالارى») دەگەن اتپەن 1889 جىلى قازان قالاسىندا تۇرiك, تاتار تiلiندە جارىق كورەدى. كولەمi 71 بەتتەن تۇراتىن بۇل شاعىن كiتاپتا عالىم قىتايعا قارايتىن شىعىس تۇركiستاننىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە, تاريحىنا شولۋ جاسايدى, تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگi تۋرالى باياندايدى.
ق.ءحاليديدىڭ «تاۋاريح حامسا» («شىعىستىڭ بەس تاريحى») اتتى كولەمدى, اسا قۇندى تاريحي شىعارماسىن ونىڭ ۇزاق جىلدار جۇرگىزگەن ىزدەنىسى مەن وراسان زور ەڭبەگىنىڭ, تابيعي تالانتىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەلگەن تۋىندى دەپ ايتۋعا بولادى. ق. حاليدي «تاۋاريح حامسانى» جازۋ بارىسىندا شەجىرەلەر مەن حالىق اۋزىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەرگە عانا سۇيەنبەي, عالىمداردىڭ تاريحي ەڭبەكتەرiندەگى دەرەكتەردى پايدالانعان. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا, ات-تاباري, ءجۇسiپ بالاساعۇن, يبن-حالدۋن, ابiلعازى جانە ت.ب. عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرiمەن قوسا, ەۋروپالىق شىعىستانۋشى عالىمداردان ۆ. رادلوۆ, ا. ۆالابەرن, ن. كاتانوۆتاردىڭ دا ەلدiڭ تاريحىنا قاتىستى ەڭبەكتەرiنەن كەرەگىن العان.
قۇربانعالي حاليدي قازاق اۋىلدارى مەن وسى ولكەنiڭ قالالارىن دەرەك جيناۋ ءۇشiن ارنايى ساپارمەن جيi ارالاپ, بارعان جەرiندە ەل تۇرمىسىن جەتiك بiلەتiن ادامدارمەن تانىسىپ وتىرعان, كوپشىلىگىمەن حات ارقىلى حابار الىسقان. اۋىزشا دەرەكتەرگە اسقان جاۋاپكەرشiلiكپەن قاراپ, ولارداعى ءمالiمەتتەردi باسقا جيناقتاعان ماتەريالدارمەن سالىستىرىپ بارىپ كىتابىنا ەنگىزگەن.
