سانالى ادام قاي كەزدە دە ءوز حالقىنىڭ, ۇلتىنىڭ نامىس تۋىن ۇستاۋشى.
ءيا, راس, ەل ابىرويى, ۇلت نامىسى حانعا دا, قاراعا دا ورتاق.
سول نامىستى ءوزىنىڭ جەكە ار-نامىسىنداي بيىك قويىپ, قولىنداعى تۋدى جىقپاي, ماعاۋينشە ايتقاندا, تۇرەگەپ تۇرىپ باسىن كەستىرگەندەر, يىلمەي كوز جۇمعاندار قانشاما؟! ونداي الاسارماعان, كەرىسىنشە ەرلىك بيىگىنەن تۇسپەگەن جانداردىڭ اراسىندا ايەل-انالار دا از ەمەس.
سولاردىڭ ءبىرى, كوپتىڭ ءبىرى عانا ەمەس, تاريحتا ەسىمى التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ قالعان, شارتاراپقا اتى اڭىز بولىپ تاراپ, تالايلاردىڭ تەرەڭ تولعانىپ, تىڭ تۋىندى جازۋىنا تۇرتكى بولعان تۇلعا – ايگىلى سۇيىنبيكە. ءحۇى عاسىرداعى قازان حاندىعىنىڭ پاتشايىمى.
سۇيىنبيكە كىم؟
بارلىق تاريحشى, ادەبيەتشى, جالپى كوزى قاراقتى وقىرمان جوققا شىعارا المايتىن ءبىر ءجايت, سۇيىنبيكە – بۇكىل تۇركى جۇرتىنا ورتاق تۇلعا.
حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى, جازۋشى ءشاربانۋ بەيسەنوۆا ءوزىنىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالاعان زەرتتەۋ ماقالاسىندا قازان حاندىعىن وتارشىلاردىڭ سۇق قولىنان قورعاۋ ءۇشىن جان اياماي قارسى تۇرعان پاتشايىمنىڭ شىققان تەگى, وسكەن ورتاسى, جالپى ءومىرى جايلى ءبىرشاما بايانداعان.
«ول (سۇيىنبيكە. – رەد.) – XIV عاسىردا التىن وردانىڭ حان تاعىنا كىمدى وتىرعىزىپ, كىمدى الىپ تاستاۋدى ءبىر ءوزى رەتتەپ, اشسا الاقانىندا, جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعان وتە ىقپالدى تاريحي تۇلعا, ەل باستاعان كوسەم, تۋ ۇستاعان قولباسى, ءسوز باستاعان شەشەن ەدىگە ءبيدىڭ ۇرپاعى. ءبىز مۇنى شەجىرەشىلەردىڭ جازعانىنا سۇيەنىپ ايتىپ وتىرمىز. ەدىگەنىڭ ءبىر بالاسى نۇرادىن. نۇرادىننان – ۋاقاس, ۋاقاستان – مۇسا, مۇسادان ءجۇسىپ تۋادى. ءجۇسىپتىڭ كوپتەگەن ۇلدارى بولعان, سونىڭ اراسىنداعى جالعىز قىزى وسى سۇيىنبيكە ەكەن» دەيدى ش.بەيسەنوۆا ءوزىنىڭ جازباسىندا.
ءوز زامانىندا ءجۇسىپ تە بي بولىپ, ەلىنىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعى ءۇشىن ءسوز باستاعان, كوپتى سوزىنە ۇيىتا بىلگەن بەدەلدى تۇلعا بولعان دەسەدى. 1533 جىلى ون جەتى جاسقا تولعان سۇلۋ قىزى سۇيىنبيكەنى قازان حانى جانالىگە ۇزاتادى. بيلىك ءۇشىن تالاس-تارتىس بەلەڭ الىپ, حاندىقتان بەرەكە كەتكەن ۋاقىتتا ءجانالى حان قازا تابادى. 1535 جىلى قازاندىقتار ءجانالى حاننىڭ جيەنى, قىرىم حانزاداسى ساپاگەرەيدى جاڭادان حان سايلايدى.
«سول كەزدەگى زاڭدىلىق بويىنشا, جاڭادان تاققا وتىرعان حان جەسىر قالعان حانىمنىڭ امەڭگەرى بولىپ سانالاتىن. سول داستۇرگە ساي, سۇيىنبيكە ساپاگەرەي حانعا تۇرمىسقا شىعادى, – دەيدى ءشاربانۋ بەيسەنوۆا ماقالاسىندا. – سۇيىنبيكەنىڭ بۇل كۇيەۋ جىگىتكە كوڭىلى تولىپ, جۇرەك قالاۋىن تاپقانداي ءبىر سەرپىلىستى كۇي كەشەدى. حاندىقتاعى ۇلكەندى-كىشىلى ىستەرگە ارالاسا باستايدى. ساپاگەرەي دە زەرەك تە سەرگەك زايىبىنىڭ بيلىككە ارالاسۋىن شەكتەمەيدى.
وسى تۇستا تاعى دا ەلدەن تىنىشتىق كەتەدى. بۇرىندارى تۇركى حالقىنىڭ ۇلى مەملەكەتى – التىن ورداعا كىرىپتار بولىپ, الىم-سالىق تولەپ كەلگەن ماسكەۋ كنيازدىگى بۇل ۋاق كۇشكە ەنگەن ەدى. ءوزىن رۋسسيا دەپ اتاعان ورىس مەملەكەتى وتارلىق ساياساتىن قازان حاندىعىن تالقانداۋدان باستاۋدى كوزدەگەن بولاتىن.
قاھارلى يۆان (يۆان گروزنىي. – رەد.) ۇلكەن دايىندىقتان كەيىن 1549 جىلدىڭ كۇزىندە قازان حاندىعىنا شابۋىلدايدى. سول تۇستا ساپاگەرەي حان بەلگىسىز جاعدايدا قازا بولادى. بۇل جايىندا: «اشىق سوعىستىڭ ۇلكەن شىعىنعا تۇسەتىنىن اڭداعان رۋسسيا قازان حاندىعىن ىشتەن ىرىتۋگە, ىرىتكى جاساۋعا كوشەدى. حاندىقتاعى امىرشىلەردىڭ الاۋىزدىعىن ۋشىقتىرىپ, زىميان ارەكەتتەرمەن حان تاعىنا وزدەرىنىڭ ايتقاندارىنان شىقپايتىن «قۋىرشاق» حاندى قويۋدى ويلاستىرادى. ەلىنەن بەزگەن, نامىسسىز ساتقىنداردىڭ كومەگىمەن يگى جاقسىلاردىڭ كوزدەرىن ءبىر-بىرلەپ جويادى. وسىنداي وپاسىزدىقتىڭ سالدارىنان, كۇماندى جاعدايدا, ساپاگەرەي مەرت بولادى» دەپتى ءشاربانۋ بەيسەنوۆا ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ماقالاسىندا.
وسىلايشا ءۇش-ءتورت جاسار ۇلىمەن جەسىر قالعان سۇيىنبيكە بيلىكتى ءوز قولىنا الىپ, قازان حاندىعىن تاۋەلسىز ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكە شىعادى.
وسى تۇستا ايتا كەتەر ءبىر جايت, ساپاگەرەي حاننىڭ سۇيىنبيكەدەن بۇرىنعى ۇلكەن حانىمدارىنان دا ۇلدارى بولعان. الايدا, ساپاگەرەي ءوزىنىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە سۇيىنبيكەدەن تۋعان وتەمىسگەرەيدى ميراسقورىم, كەلەشەك تاق يەسى دەپ تانىپ كەتكەن ەكەن. «سول سەبەپتى ءۇش-ءتورت جاسار وتەمىسگەرەي حان تاعىنىڭ مۇراگەرى دەپ جاريالانادى دا, ول كامەلەتكە تولعانشا ونىڭ ءىسىن اتقارۋشى (رەگەنتشا) بولىپ سۇيىنبيكە تاققا وتىرۋعا ءماجبۇر بولادى. قازان حاندىعىنىڭ بيلىگىنە سۇيىنبيكە وسىلاي كەلگەن-ءدى…» دەيدى ءشاربانۋ بەيسەنوۆا.
تەكتىلىك
ادامنىڭ قاجىر-قايراتىنىڭ, نامىسىنىڭ, مىنەزىنىڭ سىنالاتىن تۇستارى بولادى. سۇيىنبيكەنىڭ تاريح الدىندا سىنعا ءتۇسىپ, اڭىز اناعا اينالۋىنا سەبەپ بولعان جاعدايلار دا ول بيلىككە كەلگەن تۇستان باستاپ ورىن العان.
تاعى دا تاريح بەتتەرىن پاراقتاساق, رۋسسيامەن اراداعى ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلعان سوعىستان كەيىن اسكەري كۇشتەردىڭ تەڭسىزدىگىنەن, دەر كەزىندە جان-جاقتان كومەك كەلمەۋى سالدارىنان قازان حاندىعى قۇلاعانى بەلگىلى. باسقىنشىلار ەلىن قورعاۋ ءۇشىن كۇرەسكەن قازان تۇلعالارىن تەگىس تۇتقىنعا العان ەدى. تۇتقىندار قاتارىندا سۇيىنبيكە مەن ۇلى وتەمىسگەرەي دە ماسكەۋگە جونەلتىلەدى.
تاعى دا ءشاربانۋ بەيسەنوۆانىڭ سوزىنە سۇيەنسەك: «سۇيىنبيكەنىڭ ءوز باسى كوپ قورلىق-زورلىق تارتادى. بىراق تاكاپپار جاننىڭ رۋحى سىنبايدى, قاھارلى يۆان الدىندا باسىن يمەيدى».
ورىس بيلەۋشىسى بويىندا تۇركى ايەلدەرىنە ءتان تەكتىلىك بار, ەر مىنەزدى, سۇلۋ, اقىلدى سۇيىنبيكەنىڭ ساعىن سىندىرۋدىڭ امالدارىن ويلاستىرادى. ونى ولتىرۋدەن تىكسىنسە كەرەك. ءسويتىپ, اۋەلى ۇلىن تارتىپ الىپ, وتەمىسگەرەيدى حريستيان دىنىنە ەنگىزەدى. شوقىندىرىپ, وعان شىركەۋدە موينىنا كرەست تاعادى. الەكساندر دەپ باسقا ات بەرەدى. ال, سۇيىنبيكەنىڭ ءوزىن 1553 جىلى ۆاسيلي كنيازدىڭ وڭ قولى بولعان, تالايدان بەرى ورىس اسكەرىنە بولىسىپ, قازان حاندىعىنا قارسى سوعىستاردا دا كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن شاح-الىگە ايەلدىككە بەرەدى.
مۇنىڭ ءبارى, ارينە, ارلى ايەل ءۇشىن قورلىقتىڭ, زورلىقتىڭ شەگى ەدى. الايدا, سۇيىنبيكە باسىنان باق تايىپ, قولىنان بيلىك كەتسە دە, ەلى رۋسسياعا وتار بولىپ, بوداندىققا تۇسسە دە, ءوز بويىنداعى رۋحىن ولتىرگەن جوق.
بۇل ءسوزىمىزدىڭ بىرنەشە دالەلى بار.
«سۇيىنبيكە كوپ ۋاقىت ساپاگەرەيدى جوقتاپ, داۋىس سالىپ جىلاۋمەن بولادى. جوقتاۋدىڭ ءسوزىن ءوزى جانىنان شىعارىپ, ەسكى ماقاممەن زارلاپ ايتادى ەكەن. قازان حاندىعىندا بۇرىن ايەلدىڭ ونداي داۋىس سالىپ, زارلاپ جوقتاۋ ايتىپ جىلاۋ ءداستۇرى بولماعان كورىنەدى. حان مەشىتىنىڭ يمامى قۇل-ءشارىپ باستاعان اقساقالدار كەلىپ, توقتاۋ ايتسا دا سۇيىنبيكە جارىنىڭ قازاسىنان كەيىن كوپكە دەيىن وكىنىشىن, كۇيىگىن باسا الماي, ۇزاق-ۇزاق جوقتاۋ ايتۋىن قويمايدى. ونىڭ قايسىبىرى بىرنەشە ساعاتقا سوزىلاتىن بولعان. ول جوقتاۋلاردىڭ كەيبىر ۇزىكتەرى ەل ەسىندە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. ونى سۇيىنبيكە بايىتتەرى دەپ تەبىرەنىسپەن اتايدى. ونىڭ كەيبىرەۋلەرىن حالىق جىرلارى باسىلعان جيناقتاردان تاپتىق» – دەيدى ءشاربانۋ بەيسەنوۆا.
ۋاقىت وتە كەلە, قايعىسىن جەڭىپ, سابىرعا كەلگەن سۇيىنبيكە ساپاگەرەي جەرلەنگەن حاندار قورىمىنداعى بيىك جوتانىڭ ۇستىنە كورنەكتى بەلگى تۇرعىزۋدى قولعا الادى. ءسويتىپ, سول توڭىرەكتەگى اتاقتى ۇستالاردى شاقىرتىپ, كۇيدىرىلگەن قىزىل كىرپىشتەن ءورىپ مۇنارا تۇرعىزۋدى تاپسىرادى.
بۇگىندە قازان قالاسىنداعى كورنەكتى ەسكەرتكىشتەردىڭ بىرىنە اينالعان جەتى قاباتتى مۇنارا سول سۇيىنبيكەنىڭ سالدىرعان مۇناراسى بولاتىن. قازىرگى كۇنى ول «سۇيىنبيكە مۇناراسى» اتالادى.
سۇيىنبيكەنىڭ جاسىنان بايىتتەر جازاتىنى بولعان. اتادان قانعا سىڭگەن قاسيەت بولسا كەرەك, داڭقتى ايەل ءسوز ونەرىنەن الىس ەمەس ەدى. تورىققاندا, قينالعاندا, جالپى ادام بالاسى باستان كەشەتىن ايتۋلى ساتتەردە سۇيىنبيكە دە بايىتتەر جازىپ, جان جۇباتقان…
ماسكەۋدە شوقىندىرىلىپ, الەكساندر اتالعان وتەمىسگەرەي التى جاستان اسقاندا قايتىس بولادى. ياعني, رۋسسيا بيلىگى بالانى جاستاي ولتىرتكىزىپ جىبەرەدى. سول تۇستا سۇيىنبيكە:
عارىپ بالام وتامەش
التى جاسقا ەندى جەتتىڭ,
ءپاني دۇنيەدەن ءوتتىڭ.
ءسويتىپ مەنىڭ ءبىر قايعىمدى كەمىتتىڭ – دەپ, زار ەڭىرەيدى…
بالاسىن كىم ولىمگە قيادى دەيسىڭ؟! ىشتەن شىققان پەرزەنتىنىڭ اجال قۇشقانىن قۇپتاۋ انالارعا ءتان مىنەز بە؟ جوق, ارينە. الايدا, سۇيىنبيكە ۇلىنىڭ دۇنيە سالعانىن «ءبىر قايعىسىنىڭ كەمىگەنىنە» بالايدى. نەگە؟
«ءيا, ونىڭ ءمانىسى تەرەڭدە. سۇيىنبيكەدەي ناعىز مۇسىلمان ايەلى ءۇشىن بالاسىنىڭ شوقىنعانى اۋىر جازا ەدى. ال, ول قايعىنى ءومىر بويى كوتەرىپ ءجۇرۋ بالاسى ءۇشىن دە ازاپتىڭ ازابى ەكەنىن بۇكىل جان دۇنيەسىمەن ۇعىنعان انا بالاسىنىڭ سودان ازات بولعانىنا «ءبىر قايعىم كەمىدى» دەمەسكە لاجى جوقتاي» دەيدى بۇل جونىندە ءشاربانۋ بەيسەنوۆا.
سۇيىنبيكە كىمگە ۇلگى؟
راسىندا, قاجەت كەزدە قول باستاعان, ەل باستاعان ايەل-انالار از ەمەس. تۇمار, قىزاي, ايبيكە, گاۋحار, ساپۋرا, اباق, تاعى باسقا ەسىمدەر تاريحتا وتكەن داڭقتى ايەلدەردىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. ال, سۇيىنبيكەنىڭ تاعدىرى وتارشىلدىققا قارسى شىعىپ, ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسىپ وتكەن بوپاي حانشا قاسىمقىزىنىڭ تاعدىرىنا ۇقساس ەكەنىن ايتۋ ءلازىم. ەلىن ازاتتىق ءۇشىن ۇندەپ, قۇلدىققا كونبەۋگە, وتارشىلدارعا قارسىتۇرۋعا شاقىرعان بوپاي حانىم ومىرگە التى ۇل اكەلىپ, التى بالاسىمەن بىرگە قىران-كەستى مايدانداردا ەرلىك تانىتقان دەسەدى. سۇيىنبيكەنىڭ دە مۇراتى سول ەدى.
ار-نامىستى بيىك ۇستاۋ, ەڭسەسى بيىك, سانالى, ازات ۇرپاق تاربيەلەۋ تۇرعىسىندا بۇل ەسىمدەردىڭ قاي-قايسىسى دا بۇگىنگى قازاق قىزدارىنىڭ قاستەرلىسىنە اينالۋعا ءتيىس. البەتتە, سۇيىنبيكە دە.
بۇل جونىندە ءشاربانۋ بەيسەنوۆا بىلاي دەيدى:
«سۇيىنبيكە تۋرالى تالاي شىعارمالار جازىلعان. تاتار حالقى دا, تۇرىكتەر دە, ءتىپتى, ورىس قالامگەرلەرى دە سۇيىنبيكەنى جازدى. ءبىزدىڭ عالىم-جازۋشى اعامىز مۇحتار ماعاۋين ايتقانداي, نوعايلىنىڭ كوپتەگەن رۋلارى كەزىندە قازاق حاندىعى دەپ اتالاتىن جاس مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا ەنگەن. سوندىقتان ءبىز نوعايلى ءداۋىرىنىڭ اقىندارىن, ويشىلدارىن: سىپىرا جىراۋدى, اسان قايعىنى, قازتۋعاندى, شالكيىزدى, دوسپامبەتتى قازاق اقىندارى دەسەك, سۇيىنبيكە دە ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ ايىمى بولىپ شىقپاي ما؟ ءارى ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى العاشقى قۇربان اسىلدارىمىزدىڭ ءبىرى ەمەس پە؟»
ال سۇيىنبيكەنىڭ ارعى اتاسى ەدىگەنى كىم قازاققا جات دەي الادى؟!.
P.S. قازان حاندىعى قۇلاپ, بوداندىق بۇعاۋىنا تۇسسە دە, تاتارلار ساعى سىنعان حالىق ەمەس. تاريحىندا سۇيىنبيكەدەي تەكتى ارۋلارىنىڭ ەسىمى بار حالىقتىڭ ءالسىز بولۋى استە مۇمكىن ەمەس.
ءنازيرا بايىربەك
