مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قابىلدانعان «جاسىل ەكونوميكا» تۇجىرىمداماسىن جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا بىرقاتار جۇمىستار اتقارىلۋدا. وسى ورايدا استانا قالاسىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ماماندار دايارلاۋ قولعا الىنىپ وتىر. الەمدەگى ەكولوگيالىق احۋال كۇن وتكەن سايىن ناشارلاپ بارادى. سول سەبەپتەن كوپتەگەن ەلدەر جاڭارتىلعان ەنەرگيا كوزدەرىنە كوبىرەك ينۆەستيتسيا جۇمساۋعا كوشكەن. «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتۋعا ەلىمىز دە ايرىقشا كوڭىل بولۋدە. ويتكەنى, جالپى الەمدىك تەحنولوگيالىق دامۋدان ءبىز دە تىسقارى قالماۋعا ءتيىسپىز. ساراپشىلاردىڭ ەسەبىنە قاراعاندا, بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن بىرتىندەپ ارزانداتۋ ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى.
زياندى قالدىقتاردى ازايتادى
بۇدان ءۇش جىل بۇرىن ەلباسى جارلىعىمەن ەلىمىزدە «جاسىل ەكونوميكا» تۇجىرىمداماسى قابىلدانعان بولاتىن. سول كەزدە نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاقستاندا جاسىل ەنەرگەتيكا ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ارنايى ينستيتۋت قۇرىلۋى كەرەك. ۋاقىت اعىمىنا ىلەسىپ, اياعىمىزدان نىق تۇرعىمىز كەلسە, «سامۇرىق-قازىنا», ارنايى مينيسترلىك بار, «قازمۇنايگاز» اق جانە «اتامەكەن» ۇكپ-سى بىرىگىپ, ارنايى ينستيتۋت جاساقتاپ, وندا مامانداردى ءبىر-بىرلەپ بولسا دا جيناي بەرگەنى دۇرىس. قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە وسى ايتارلىقتاي جاڭا ەنەرگەتيكا تۋرالى ويلاي الاتىن 5 پايىزداي ادام بار. تۇسىنەسىزدەر مە, مەن جاسىل ەكونوميكا تۋرالى ايتىپ وتىرمىن, مۇنىمەن مىقتاپ اينالىسۋ كەرەك. قازاقستاندا جاڭا ەنەرگەتيكا تۋرالى ويلاي الاتىن ادامداردى ءبىر جەرگە جينايىق, الگىندەي ينستيتۋتقا. قاجەت بولسا شەتەلدەردەن دە شاقىرتايىق, ولارعا جۇمىس جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەيىك» دەگەن ەدى ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا.
بۇگىندە بۇل باعىتتا ناقتى قادامدار جاسالۋدا. بۇۇ-نىڭ دامۋ باعدارلاماسى مەن قر ۇكىمەتى ەلىمىزدىڭ 15 قالاسىندا زياندى قالدىقتاردى شىعارۋ مولشەرىن ازايتۋ جوباسىن ىسكە اسىرۋدى قولعا الدى. قازىردىڭ وزىندە ىسكە اسىپ جاتقان جوبا «كومىرتەكتى تومەندەتۋدى دامىتاتىن تۇراقتى قالالار» دەپ اتالادى. بۇۇ-نىڭ دامۋ باعدارلاماسى بويىنشا قازاقستانداعى تۇراقتى وكىلدىگىنىڭ كەڭەسشىسى يرينا گوريۋنوۆانىڭ ايتۋىنشا, جوبانىڭ ماقساتى – كومىرتەك شىعارىندىلارىن ازايتاتىن شارالاردى جاساقتاپ, قالا شارۋاشىلىعىنا كەڭىنەن ەنگىزۋ, سول ارقىلى حالىقتىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ. جوبا وتكەن جىلدان باستاپ قولعا الىنعان. سونىڭ ىشىندە شىمكەنت, تاراز, قوستاناي, تەمىرتاۋ, اقتوبە جانە ليساكوۆسك قالالارىندا جىلۋ, سۋ جانە ەلەكتر جەلىسىن جەتىلدىرۋ, قالالىق قوقىستاردى وڭدەۋ جولعا قويىلا باستاعان. «بۇل ءبىر جاعىنان كىرىس الىپ كەلسە, ەكىنشى جاعىنان قالاداعى لاس قالدىقتاردى ازايتىپ, قورشاعان ورتانىڭ تازالىعىنا سەپتەسەدى» دەيدى ماماندار. تاعى 7-8 قالادا وسىنداي باعىتتاعى جۇمىستار جۇرگىزىلمەكشى.
– قازىر قازاقستاندا حالىقتىڭ 50 پايىزى قالالىق جەرلەردە تۇرىپ جاتىر. شامامەن 2030 جىلدارعا قاراي بۇل كورسەتكىش 66 پايىزعا وسەدى. بۇل – ەكولوگياعا تونەر قاۋىپ بۇرىنعىسىنان تاعى ارتادى دەگەن ءسوز. سەبەبى اۋىلدىق جەرلەرگە قاراعاندا ۇلكەن قالالار تۇتىنۋ كولەمىنىڭ اۋقىمىنا بايلانىستى قورشاعان ورتاعا بۋلى گازداردى كوپ بولەدى. ياعني, قالالاردا ينفراقۇرىلىم تۇرلەرى جانە باسقا دا قۇرىلىمداردىڭ جۇمىسى كوبىرەك پايدالانىلادى. سول سەبەپتى اۋاعا شىعارىلاتىن زياندى قالدىقتار دا كوپ بولادى. بۇدان ەكونوميكاعا دا, ەكولوگياعا دا ۇلكەن سالماق تۇسەدى. سوندىقتان قالالىق جەرلەردە «جاسىل ەكونوميكا» قاعيدالارىن كوبىرەك ايتىپ, ناسيحاتتاۋ ماڭىزدى, – دەيدى بۇۇ وكىلى.
ماماندار استانادا دايارلانادى
استاناداعى ىرگەلى وقۋ ورىندارى جاڭا سالانىڭ, ياعني «جاسىل ەكونوميكا» ماماندارىن دايارلاۋعا كىرىسىپ كەتتى. ولاردىڭ بۇل باعىتتاعى مۇمكىندىكتەرى زور. الدا بولاتىن «ەكسپو-2017» كورمەسىندە بۇل وقۋ ورىندارى الەمدەگى «جاسىل ەكونوميكا», سونىڭ ىشىندە جاسىل ەنەرگەتيكانىڭ بىرەگەي ماماندارىمەن جاقىن سويلەسىپ, قويان-قولتىق ارالاسۋعا مۇمكىندىك الامىز دەپ الاقاندارىن ىسقىلاپ وتىرعان جايى بار. «وسى كورمەنىڭ مۇمكىندىگىن ەلورداداعى ەڭسەلى وقۋ ورىندارى قالاي پايدالانعالى جاتىر, وزدەرى جاڭا سالانىڭ ماماندارىن دايىنداۋعا قانداي قادام جاسادى؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورگەن ەدىك.
– «جاسىل ەنەرگەتيكا» ەندى بىرەر جىلدا الەمدەگى ەڭ باستى تاقىرىپ بولارى ءسوزسىز. سوندىقتان ەلىمىزدە وسى جاڭا سالانىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزىن سەزىنۋ اسا ماڭىزدى. «ەكسپو-2017» كورمەسى بۇل ماسەلەدە بىزگە ايتارلىقتاي ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى. ءبىز بۇعان دەيىن ۇلكەن اڭگىمە بولىپ كەلگەن جاسىل ەنەرگەتيكانىڭ جاڭالىقتارىن ءوز كوزىمىزبەن كورەمىز. وسى ءبىر ۇلكەن الاڭدا بالامالى جاڭارتىلعان ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ەڭ ۇزدىك جاساقتالعان دۇنيەلەرى بولادى. سونىڭ ىشىندە, ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندىق ونىمدەر دە الەمدەگى بىرەگەي ساراپشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلادى. ال ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ءۇشىن بۇل – عالىمدار مەن مامانداردىڭ اۋقىمدى اڭگىمەلەسۋ الاڭى بولادى. وسى الاڭدا ءبىز الەمدەگى جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ عىلىمي توبىمەن جۇزدەسىپ, ىنتىماقتاستىق ورناتىلادى. بۇل بىزگە عىلىم مەن ءىس جۇزىندەگى زەرتتەۋلەردە جاڭا جەتىستىكتەرگە جەتۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا جاسىل تەحنولوگيا سالاسىندا جاڭا عىلىمي ترەندتەر, جوبالار, جاڭا ماماندىق يەلەرى شىعا باستايدى. قازىر ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە مۇنىڭ العىشارتتارى بار دەپ ايتا الامىز. «قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىنداعى باسقارۋ جانە ينجينيرينگ» كافەدراسىندا قازاقستان ەكولوگياسىن زەرتتەۋ جانە باعالاۋ, «جاسىل» قۇرىلىستىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ, جىلۋمەن جابدىقتاۋدىڭ جىلۋ سورعى جۇيەسىنىڭ ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋدى قولدانۋ باعىتىندا اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلادى. ياعني, ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەر جاسىل ەنەرگەتيكانىڭ العىشارتتارىمەن جەتە تانىسىپ, ماماندانۋ ۇستىندە, – دەيدى ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى, استانا قالاسى ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى ەرلان سىدىقوۆ.
ۇلكەن بەلەس كۇتىپ تۇر
قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە جاسىل ەنەرگەتيكانىڭ, ياعني ايتقاندا كۇن, جەل سياقتى ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋ مولشەرى 1,33 پايىزدى قۇرايدى ەكەن. بولاشاقتا, دالىرەك ايتقاندا, الداعى ەكى-ءۇش جىل كولەمىندە مۇنداي ەنەرگيانى پايدالانۋ مولشەرىن 35 پايىزعا كوتەرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل ىسكە س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگرارلىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى سۇبەلى ۇلەس قوساتىن ءتۇرى بار. ۋنيۆەرسيتەتتەگى «ەلەكتر جابدىقتارىن ەكسپلۋاتاتسيالاۋ» كافەدراسىندا «ەنەرگيا ۇنەمدەۋ جانە قايتا جاڭاراتىن ەنەرگيا كوزدەرى» ماماندىعىنا وقىتۋدىڭ ارنايى باعدارلاماسى بەكىتىلگەن. بۇل فاكۋلتەتتى پروفەسسور, تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى اسحات تىلەۋوۆ باسقارادى. ول 1996 جىلى-اق «جەلدىك جانە گەلدىك تەحنيكانىڭ سيپاتتامالارى مەن ولاردى باعالاۋ ءادىسى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى تابىستى قورعاپ شىققان ەكەن. بىلايشا ايتقاندا, جاڭا ەنەرگەتيكا تۋرالى ويلاي الاتىن ەلىمىزدەگى بەس پايىز ادامنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى. ونىڭ الدىنان ءبىلىم العان شاكىرتتەردىڭ بىرقاتارى قازىردىڭ وزىندە جەل, كۇن ەنەرگياسىن پايدالانۋ سالاسىندا ءوز بىلىمدەرىن سىناپ ءجۇر. كافەدرادا ستۋدەنتتەر جوبالىق-كونسترۋكتورلىق, ونەركاسىپتىك-تەحنولوگيالىق باعىتتا عانا ماماندانىپ شىقپاي, عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە دە بەيىمدەلەدى. بۇل ماشىق جاڭارتىلعان ەنەرگيا كوزدەرىن يگەرۋدە اسا ماڭىزدى ەكەنى بەلگىلى. ستۋدەنتتەر ساباق بارىسىندا وندىرىستىك پراكتيكادان دا ۋاقىتىلى ءوتىپ وتىرادى. كوبىنەسە ولار «KEGOC», «استانا رەك» «استانا ەلەكتروتەحنيكالىق زاۋىتى» جشس, «ەنباس», «قازەلەكترومونتاج» سياقتى ىرگەلى كومپانيالاردا پراكتيكادان وتەدى. جالپى, بۇل ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ستۋدەنتتەرى قازىردىڭ وزىندە جاسىل ەنەرگەتيكانىڭ جەتىستىكتەرىن مەڭگەرۋگە, وسى سالادا وزدەرىنىڭ قولتاڭبالارىن جاساۋعا دايىن.
كافەدرانىڭ وقىتۋشى قۇرامىنىڭ ايتۋىنشا, الداعى «ەكسپو-2017» كورمەسىندە وسى سالانىڭ بىرەگەي ماماندارىمەن, عالىمدارىمەن ەتەنە جاقىنداسىپ, تىعىز ارىپتەستىك بايلانىس ورناتۋ جوسپارلانىپ وتىرسا كەرەك. الەمنىڭ ايتۋلى عالىمدارىمەن ۋنيۆەرسيتەتتە قىسقا مەرزىمدىك كۋرستار وتكىزۋ جونىندە كەلىسىمشارتتار جاساسۋدى كوزدەيتىندەرىن جاسىرمادى. مۇنىڭ ءبارى بىزگە الەمدىك ۇردىستەن تىسقارى قالماي, ءتىپتى جاسىل ەنەرگەتيكانى يگەرۋدە كوش باسىندا بولۋىمىزعا سەپتەسەرى انىق.
ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا, ەلىمىزدىڭ گيدروەنەرگەتيكا سالاسىنداعى الەۋەتى وتە زور. قۋاتى 170 ملرد كۆتساع-قا جەتەتىن جەل ەنەرگەتيكاسىنان جىلىنا 1 ترلن كۆتساع ەنەرگيا كوزىن الۋعا بولادى ەكەن. وسى ۇلكەن قۋات كوزىن دەر كەزىندە يگەرسەك, «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنداعى ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ءبىرىن ورىنداۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى. ساراپشىلار ءبىر اۋىزدان قازاقستاننىڭ بۇل سالادا الەمدە جەتەكشى ورىنعا يە بولۋىنا بارلىق العىشارتتار بار ەكەنىن العا تارتادى. بۇل – ەلىمىزدى جاڭا ءبىر ۇلكەن بەلەستەر كۇتىپ تۇر دەگەن ءسوز.
مەڭدوللا شامۇراتوۆ
