جامبىلعا جاڭا كوزقاراس

ءبىز – باسىنان باعى كەتىپ, استىنان تاعى كەتىپ, «ەلىماي-لاپ», «مىڭ ءولىپ, مىڭ ءتىرىلىپ ءجۇرىپ» تاۋەلسىزدىككە جەتكەن حالىقپىز.

جەتكەنىمىز دە بار, كەتكەنىمىز دە بار. ءبارىن تاريح تازالايدى, ءبارىن ۋاقىت سارالايدى.

كەڭەستەر وداعى تۇسىندا كوممۋنيزمنىڭ جاڭا قالامگەرلەرىن دايارلايمىز دەگەن قىزىل ۇران بولعان. سوندا اتاقتى اقىن الەكساندر تۆاردوۆسكي «وۋ, سەندەر الەكساندر پۋشكينسىز قالاي كوممۋنيزم قۇراسىڭدار؟» دەگەن ەكەن. سول سياقتى «جاڭا قازاقستان» ءۇشىن وتكەنىمىزدى وشىرمەي, زامان جەلىن كوشىرمەي, ادىلەتتى ءسوز ايتۋ پارىزىمىز عوي دەپ ويلايمىن.

ۇلى ابايسىز, ۇلى جامبىلسىز ءبىز قالاي «جاڭا قازاقستاننىڭ» ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ۇلىقتايمىز؟! «جاڭا قازاقستان» ۇرپاقتارى – بابالار مۇراسىنا ءزارۋ.

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ قوعامعا جاڭا فورماتتى تۇسىنىك الىپ كەلدى.

«جاڭا قازاقستاندى» حاكىم ابايسىز, جامبىل جىراۋسىز قۇرۋعا بولا ما؟ بولمايدى. كۇنى كەشە الەم دىندەرى وكىلدەرىنىڭ سەزىندە پونتيفيك فرانتسيسك اباي رۋحىن كوتەرىپ كەتكەن جوق پا؟ قازاقتىڭ قوس ىشەكتى دومبىراسى تۋرالى ايتقان ساتتە, ۇلى جامبىل بەينەسى ءبارىمىزدىڭ دە كوز الدىمىزعا كەلدى عوي دەپ ويلايمىن.

ەكى جىل بۇرىن مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆقا ارنايى ۇسىنىس-حات جولداپ ەدىم. سول حاتىمدا ج.جاباەۆتىڭ 100 جىلدىق عۇمىرىنىڭ سوڭعى 28 جىلى كەڭەستەر وداعى تۇسىندا وتكەنىن جانە ول اقىننىڭ قاسيەتىنە دە, قاسىرەتىنە دە اينالعانىن جەتكىزگەن ەدىم.

…«كوممۋنيستىك جۇيە, ونىڭ يدەولوگتارى جامبىلدى پارتيانىڭ ۇرانىنا اينالدىرىپ جىبەردى. تەك پارتيالىق ماقسات تۇرعىسىنان باعالادى.

التىن قىلىش قىنابىدا جاتپايدى. جامبىلدى تانۋ ءۇشىن جاڭا كوزقاراس, جاڭا تانىم كەرەك» دەپ جازىپ ەدىم.

حالىق پىكىرىنە نازار اۋدارعان پرەزيدەنت ق.توقاەۆ ءوز جارلىعىمەن مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىپ, عاسىر گومەرىنىڭ 175 جىلدىق تويىن رەسپۋبليكادا جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋدى تاپسىرعان بولاتىن. وسىلاي جامبىل ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا جاڭا كوزقاراس قالىپتاستىرىپ  بەرگەنىن, ۇلكەن قۋانىشپەن جەتكىزگىم كەلەدى.

سونىمەن…

ۇلى قازاق دالاسىندا سان عاسىرلىق جولدان وتكەن جىراۋلىق مەكتەپ بار ەدى. اسان قايعى, قازتۋعان, شالكيىز, دوسپانبەت, جيەنبەت, بۇقار, اقتامبەردى, ۇمبەتەي, قابليسا, ءسۇيىنباي سىندى جىراۋلار ءومىر ءسۇردى.

اۋىز ادەبيەتىنىڭ الىبى جامبىل جاباەۆ تا وسى جىراۋلىق مەكتەپتىڭ سوڭعى وكىلى دەسە دە بولعانداي ەدى.

…جامبىل جاباەۆ باقىتقا پوەزيا ارقىلى جەتتى. جاكەمە ولەڭ جورگەگىمەن كەلىپ, ونىڭ ەگىزىنە, سەرىگىنە اينالدى.

ولەڭ تەردىم جاسىمنان,

مايكوت اقىن, قۇلمامبەت,

ورىن بەردى قاسىنان, – دەپ اقىن جامبىلدىڭ ءوزى ايتقانداي, ولەڭ اقىننىڭ باعىن اشتى, قوعامدىق ويدىڭ تايقازانىنا سالدى, حالىقتىق سىننان وتكىزدى. سوندىقتان دا جامبىل جىرى ءنارلى, جامبىل جىرى ايقىن, جامبىل جىرى قۋاتتى.

راس, جامبىل ەۋروپالىق ءبىلىم العان جوق, اكادەميانى, ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن جوق. ءبىر قالامگەر جازعانداي «بۇل جامبىلدىڭ تراگەدياسى ەمەس», بۇل جامبىلدىڭ ءوزىنىڭ اكادەمياعا, ۋنيۆەرسيتەتكە اينالىپ كەتكەنىن كورسەتەتىن عاجايىپ عۇمىر, اللا ولەڭ قوندىرعان تاماشا تاعدىر.

جامبىل – قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى. «جامبىل مەنىڭ جاي اتىم, حالىق مەنىڭ شىن اتىم» دەۋى ۇلى اقىننىڭ وسى قاسيەتتەرىن دارالاپ تۇر ەمەس پە؟

مەنىڭ ءپىرىم – ءسۇيىنباي,

ءسوز سويلەمەن سىيىنباي.

سىرلى, سۇلۋ سوزدەرى,

ماعان تارتقان سىيىنداي, – دەپ, بۇل سوزدەردى ءوز جۇرەگىنە بويتۇمار ەتىپ, كوزى جۇمىلعانشا ولەڭگە, دومبىراعا, كيەلى ولەڭگە ادال بولدى. ءوزىنىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى, ادام تاني بىلەتىن ابىزدىق قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا زامانا كوشىنە ىلەسكەنمەن, ءوزىن باسشىلارمەن دە, قوسشىلارمەن دە تەڭ ۇستادى.

ەلىمنىڭ ازاماتىن تانىس قىلعان,

وي جىرىم, قىزىل ءتىلىم سەنىڭ ارقاڭ, – دەپ جامبىل بەكەر ايتتى دەيسىڭ بە؟

جامبىلدىڭ وسىنداي دارا قاسيەتتەرىن, قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىپ كەتتى.

«جامبىل – اقىل ويدىڭ العىرى, وزگەگە ۇقسامايتىن دارا, وقشاۋ بەت-بەينەسىمەن اسا زور قۇبىلىس. ونىڭ ءبىرى – ءارى ەپيك اقىن, ءارى ايتىس اقىنى, ءارى ازاماتتىق اۋەننىڭ دە اقىنى».

ۇلىنى ۇلى عانا تانيدى.

جامبىل بابانىڭ ءان-جىرى, كۇيلەرى مەن ايتىستارى, داستاندارى قازاعىمەن بىرگە جاسايتىن ۇلتتىق قۇندىلىققا اينالىپ كەتتى. ەندى تاريح دوڭعالاعى كەرى كەتپەيدى, ەگەمەن, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇلتتىق برەندى رەتىندە جامبىل بابا ەسىمى جاساي بەرەدى, جاساي بەرەدى.

جامبىل پوەزياسى – شىنشىل پوەزيا. ءومىردى ولەڭمەن ورنەكتەگەن اقىن جىرلارىنان قازاق تۇرمىسىنىڭ, قازاق قوعامىنىڭ ادىلەتسىز بولمىسىن شەنەگەن ولەڭدەرى, ونىڭ اتىن ەرتە شىعارعان. ءارى جامبىل ءۇشىن پوەزيا اللانىڭ بەرگەن سىيىنداي قاستەرلى, قاسيەتتى. سوندىقتان دا جامبىل جاباەۆتىڭ ولەڭ پاتشالىعىنا كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا عانا ەمەس, رەسەي پاتشاسىنىڭ بودانىندا جۇرگەن كەزدە-اق كىرگەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن كورەتىن كوز, تىڭدايتىن قۇلاق, مارحابباتى جۇرەك كەرەك.

سارى تۇنگە سارىلىپ, كىرپىك ىلمەي,

سالقىن كۇزدە ءبىر جىلى ءۇيدى بىلمەي.

ساحارادا سالاقتاپ كۇندىز-ءتۇنى,

بۇرالقى يت پەن مالشىنىڭ كۇنى بىردەي.

وسى ءتورت جول جاندى سۋرەت, كوڭىلگە تۇسكەن كوركەم بەينە ەمەس دەپ ءدوپ كىم ايتا الادى؟! ۇلى ابايمەن ۇندەستىك كوزگە ۇرىپ تۇرعان جوق پا؟! سوندىقتان دا دارابوز اقىن ءسۇيىنبايدان جالعاسقان ازاماتتىق پوەزيانىڭ سارقىلماعان باستاۋىن كورەمىز, اقىن سوزىنە سەنەمىز. اقىن:

سەن تويعانمەن بىرەۋلەر اش قالىپ ءجۇر,

دەپ ويلاما تۇبىندە تەرىڭدى الماس, – دەپ اسپاننان جاي تۇسكەندەي تۇيرەيدى, شەن-شەكپەندىلەردى.

ءومىردىڭ ديالەكتيكاسى, دالانىڭ ديالەكتيكاسى وسى, شاريعاتتىڭ جولى وسى. ءار نارسەنىڭ زاۋالى بار, ءار نارسەنىڭ سۇراۋى بار.

…قىرعىزدىڭ ۇلى اقىنى توقتاعۇل ساتىلعانوۆ ءسىبىر تۇتقىنىنان قاشىپ, جولاي جامبىل جاباەۆتى ىزدەپ كەلەدى. جامبىل توقتاعۇلدى ەكى-ءۇش اي قاسىندا ۇستاپ, ەل قىدىرتىپ, ءان ايتقىزىپ, حالىقپەن تانىستىرادى. توي-تومالاقتارعا قاتىسادى. توقتاعۇلدىڭ الدىنا ءىرىلى-ۇساقتى ءبىراز مال جيناپ بەرىپ, ات مىنگىزىپ, قىرعىز ەلىنە شىعارىپ سالادى.

جامبىلدىڭ مۇنداي ازاماتتىق قىرى ءتىپتى ايتىلمايدى دەسە دە بولادى.

…بىردە جەتىسۋعا سادىق سۇلتان كەنەسارين كەلەدى. الدىنان جامبىل شىعادى. اتاقتى ابىلايحاننىڭ ۇرپاعى, حان كەنەنىڭ ۇلى سادىق سۇلتاندى قالىڭ قازاق قوناق ەتىپ, قىرعىزعا اپارماقشى بولادى.

بۇل حابار قىرعىزدارعا شانىشقىداي قادالادى. بىراق, سادىق سۇلتاندى جامبىل اقىن ەرتىپ كەلە جاتىر دەگەندى ەستىگەندە, سابالارىنا تۇسەدى.

قىرعىزدار سادىق سۇلتاندى ەرەكشە قۇرمەتتەپ قارسى الادى. جامبىل ءسوزدىڭ ءمانىسىن ايتادى. سادىق سۇلتان اكەسى حان كەنەنىڭ قىلىشى مەن ەرتوقىمىن الىپ كەرى قايتادى.

اقىن تاعدىرىنداعى وسىنداي دەرەكتەر ساناتقا الىنباي, ەلەنبەي كەلەدى.

جامبىل جاي عانا اقىن ەمەس. جامبىل – كۇرەسكەر اقىن. 1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە جامبىل بابا 61-دەگى, سول كەزدەگى تىركەسپەن ايتساق, شاۋ تارتىپ قالعان كەزى ەدى. بىراق اقىن جۇرەك, اقىن تىلەك جامبىلدى ءۇنسىز قالدىرا المادى. اقىننىڭ داۋىسى زور ەستىلدى, ونىڭ داۋسى قاستەك, قاسكەلەڭ اسىپ, جەتىسۋ بويىندا قاۋلاعان ورتتەي دۋ ەتە ءتۇستى.

اقىن اڭساعان ازاتتىق كەلگەندە جامبىلدىڭ ولەڭى دە وزگەردى, جىر شۋماقتارى دا تۇرلەندى. اقىن كەڭەس وكىمەتى اكەلگەن جاقسىلىقتاردى كارى جۇرەگىمەن, اقىندىق سەزىمىمەن قابىلدادى. اقىن باقىتقا كەنەلدى, اقىننىڭ جىرى شۋاقتاندى. ال نەمىس-فاشيستەرى ويران سالعاندا ەرتتەۋلى اتقا قايتا ءمىندى, اقىن جۇرەكتەن شىققان سوزدەر جاۋعا سنارياد سەكىلدى اتىلدى. ارينە, بۇل – تەڭەۋ ءسوز. بىراق شىندىق. جامبىلدىڭ اتاقتى «لەنينگرادتىق ورەندەرىم» جىر-پلاكاتى, جىر جولداۋى 1941 جىلى نەمىس فاشيستەرى لەنينگرادتى بلوكاداعا الىپ, تاس قۇرساۋعا اينالدىرعان كەزىندە جازىلدى, جۇرەكتەن جۇرەككە جەتتى.

ولەڭ جامبىلدىڭ اتىن شىعاردى, جامبىل ولەڭنىڭ كيەسىن كوتەردى. بۇل – تالاسسىز شىندىق.

قور بولمايمىن ولگەنشە,

ولەڭىمە-اق سىيىندىم, – دەپ جىرلاپ ەدى اقىن بابا.

جامبىل جاباەۆ شىعارماشىلىعىنداعى از كەڭەستىك كەزەڭدى ءبولىپ الىپ, سوعان وراي عانا باعا بەرۋگە بولا ما؟ ءار زامانعا سول زاماني كەزەڭنىڭ كوزىمەن, سوزىمەن قاراپ باعالاۋ – تاريحي ادىلدىك!

مۇنى سول زاماندا-اق مۇحتار اۋەزوۆ: «حالىقتىڭ عاسىرلىق جىرىنىڭ بىردەن-ءبىر ءتىرى كۋاسى, ءارى جىر الىبى بولعاندىقتان, قانشا جەردەن ميىنا قۇيىپ جاتسا دا, پارتيادان ەمەس, تەك حالقىنان قورىققان. ال بۇل رەتتەن كەلگەندە, بىزدە ۇكىمەت پەن پارتيانى كوزسىز جىرلاپ, ودان ءسوزسىز قورىققان ادامداردىڭ از بولماعانىن تاريح راستايدى» دەپ جازۋى كەيبىر ادامداردىڭ جوسىقسىز سىنىنا جاۋاپ بولادى عوي دەپ ويلايمىن.

اسا كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى, ەڭبەك ەرى, جازۋشى, مارقۇم ءابىش كەكىلباەۆ «جىر پاتشالىعىنىڭ الىبى» اتتى ماقالاسىندا: «جامبىل بولشەۆيكتەردىڭ ساياسي وتىرىگى مەن كوز بوياۋىنىڭ پەرزەنتى ەمەس. جاڭا وكىمەتكە جامبىل جالپاق شەشەي بولعان جوق, كەرىسىنشە, وكىمەت جامبىلعا جاعىمپازداندى… ويتكەنى قازاق دالاسىنداعى ءسوزدىڭ ابىرويى تىم بيىك ەكەنى جاڭا وكىمەتكە جاقسى ءمالىم بولاتىن» دەپ كەيبىر جاڭساق, نەگىزسىز پىكىرلەرگە نۇكتە قويدى.

جامبىل بابام:

ۋا, الەۋمەت, قۇلاق سال!

قاريا جامبىل جىرلاسىن!

مەن سويلەمەي كىم سويلەر,

زامانام مەنىڭ سىرلاسىم, – دەپ ەدى. زامان وزگەرەر, ۋاقىت زىمىرار, بىراق وزگەرمەيتىن بىراق نارسە, ول – قۇرىشتاي قۇيىلعان جامبىل بابانىڭ ولەڭدەرى.

بۇگىنگى ۇرپاق ابىز جامبىلعا كوممۋنيستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان ەمەس, تاۋەلسىزدىك يدەياسى تۇرعىسىنان قاراي باستادى. جامبىلعا جاڭا كوزقاراس باستالدى…

حاكىم اباي – اقيقاتتى ايعاقتادى,

جىراۋ جامبىل – اقيقاتتى جىرلادى…

ءۋاليحان قاليجانوۆ,

ۇعا اكادەميگى, قازاقستانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

 

بۇگىن 24 قىركۇيەك كۇنى ساعات 17.00-دە جامبىل جاباەۆتىڭ ەسكەرتكىشى جانىندا V  «كۇي جارمەڭكەسى» اتتى مادەني-رۋحاني ءىس-شارا وتەدى.