Jas azamat öz bolaşaǧyn taŋdaudy – taŋdaudyŋ töresı ekenın jastyqqa tän albyrttyqpen eskermei jatady. Orta mekteptı bıtırgen bozbala men boijetken taǧdyrşeştı jolda adasyp ketuı de mümkın. Ärine, olardyŋ mamandyq taŋdauyna ata-ana, mūǧalım şama-şarqynşa, körgenı men tüigenıne bailanysty yqpal etıp baǧady. Sonymen bırge är otbasyda qalyptasqan dästür bar. Jastar köbıne jasy ülkennıŋ, oqyǧan-toqyǧany bar, jön bıletın, ızaşar bauyrynyŋ keŋesıne qūlaq türedı.
Alaida şapşaŋ özgerıp jatqan qoǧamda mamandyqqa qatysty kezdeisoq taŋdaudyŋ keleşekte özın aqtauy, tabysty boluy neǧaibyl. Būǧan kım kepıl bolmaq? Osy jerde taǧy bır kürdelı sūraq tuyndaidy. Erteŋ elımızdıŋ ekonomikasynda, äleumettık salasynda, qorǧanysynda qyzmet etetın jastardyŋ bolaşaǧyna memlekettıŋ aralasuy nege sylbyr, selsoq, solǧyn? Jüielı jümys müldem közge ılınbeidı, belsendılık baiqalmaidy dese bolǧandai.
Aşyǧyn aitqanda, salada käsıptık baǧdar beru ısı köbınese qaǧaz jüzınde atqarylatyny qūpiia emes. Osyǧan Ükımet tarapynan arnaiy bölınetın qarjynyŋ qalai, qaida jūmsalatyny tiıstı sala basşylaryna, tıptı ondai qyzmetke zäru köpşılıkke az sūraq tuǧyzbasy anyq. Öitkenı keşendı jūmystyŋ aty bar da, zaty joqtyŋ qasy. Negızınde, būl – jalpyǧa ortaq eŋbek qoǧamyn qūru ideologiiasynyŋ şeşuşı, qūramdas bölıgı. Tıptı Qorǧanys, Tötenşe jaǧdailar ministrlıkterı zaman sūranysyna sai, dılgır mamandyqtarǧa jastardy käsıbi baǧdarlaudy qolǧa alatyn jönı bar. Ony ıske asyruǧa memlekettık qūrylymdarmen bırge jeke sektordaǧy ırı käsıpkerlık öndırıs oşaqtary, ūlttyq kompaniialar, qoǧamdyq ūiymdar men bırlestıkter de qatysuy kerek.
Aumaly-tökpelı zamanda, jasandy intellektınıŋ mümkındıkterı ekşelıp jatqan tūsta kez kelgen adam uaqytşa jūmyssyz bolyp qaluy mümkın. Bıraq būl onyŋ äste eŋbeksız qaluyn nemese qoǧamdyq qatynastardan şettetıluın bıldırmeidı. Sol üşın elımızde joǧary oqu ornynan keiın mamandyq aludyŋ, jedeldete jaŋa käsıp meŋgerudıŋ türlı kurstary, baǧdarlamalary jasalǧan. Qos-qostan (şırkın, sapaly bılımın ıs jüzınde rastasa) diplom aludyŋ, konkurstarǧa qatysudyŋ tärtıbı, erejelerı de belgılengen.
Jalpy, käsıptık baǧdarǧa bailanysty örkeniettı elder täjıribesın, äsırese, öndırıske bailauly oqytu jüiesın zerttep, üirenu artyqtyq etpes edı.
Taǧy bır mysal. Ekonomikasy ozyq sanalatyn Oŋtüstık Koreiada oquşylarǧa (ata-anasy üşın de dep ūǧyŋyz) arnaiy Eŋbek muzeiı aşylǧan. Körnektı, jūmys ısteitın eksponattar qatarynda qoldanuǧa bolatyn jaŋa tehnika men tehnologiia jetıstıkterı jinaqtalǧan. Üidıŋ qazan-oşaǧynan, kiım tıgetın maşinkasynan bastap sifrlyq qūral-jabdyqtarmen, qaiyq, keme, avtomobil, ūşaq, basqa da halyq tūrmysy igılıgındegı qondyrǧylarmen jaraqtandyrylǧan, suret, maket emes, ıske qosylǧan özge de qajettı resurstar kökırek közı oiau, sanasy aşyq kez kelgen talapkerdı, şäkırttı özı armandaǧan käsıbıne etene jaqyndata tüsedı. Qiialyna qanat bıtırıp, armandaǧy san tarau joldan qalaǧanyn taŋdauyna mümkındık beredı. Äserı älsız, bırsaryndy ügıt-nasihatty naqty ıspen almastyrudyŋ ülgısı osy bolsa kerek. Bar jaqsy dünie balalar üşın emes, sol memlekettıŋ bolaşaǧy üşın jasalǧan. Memleketke qajettı myqty injener, qūrylysşy, maşina-robotjasauşy, programşy, ūşqyş, äleumettık sala mamany, t. b. käsıp ielerın daiarlau baspaldaǧy körnekı taǧylymnan bastau alady.
Däl qazır elımızde ǧalym-akademiktıŋ ailyǧynan artyq tabys tabatyn santehnik, ministrdıŋ, estrada jūldyzynyŋ jalaqysynan az almaityn aspaz, avtomehanik, jūrt auzynan tüspeitın deputat jalaqysynan artyq jalaqy alatyn programşy bar ekenın köp adam bıle bermeidı. Öitkenı bügıngı aqparat qūraldarynda, äleumettık jelıde eŋbek adamy turaly, ökınışke qarai, az aitylyp-jazylatyn boldy. Äitpese el ışınde qanşama on sausaǧynan öner tamǧan şeber, besaspap, maitalman maman – mehanizator, rasionalizator, santehnik, tokar, tıgınşı, etıkşı nemese malsaq adam maŋdai terın tögıp jür.
Mysaly, jasy otyzdan asqan, öz qarajatyna Londonda aqyly bılım alǧan veterinar qyzdy bılemız. Almaty maŋyndaǧy jylqy fermasynda ısteitın ol osydan 5-6 jyl būryn aiyna bes myŋ dollar ailyq alatynyn jasyrmai, maqtanyşpen aitqan edı. Öz eŋbegınıŋ baǧasyn sözben ǧana emes, ıspen bıludıŋ jönı – osy. Keide osyndai qajettı, qajyrly qyzmet kez kelgen mamandyqqa jarnama bola alady.
Asyl dınımızde adal käsıp jasaudy qūlşylyqqa baǧalaǧan. Tıptı Paiǧambardyŋ köbı künkörıs üşın belgılı bır mamandyqty igergen. Aitalyq, alǧaşqy tırşılık iesı ärı paiǧambar äzıretı Adam – diqan, äzıretı Nūh – aǧaş şeberı, äzıretı Ydyrys – tıgınşı, äzıretı İbrahim – mataşy, äzıretı Däuıt – temırşı, äzıretı Süleimen – sebet toquşy, äzıretı Zäkariia – aǧaştan tüiın tüigen ūsta, äzıretı İsa – därıger, äzıretı Hud pen äzıretı Salih – saudager, äzıretı Äiub – baǧban, äzıretı Mūsa men äzıretı Şūǧaiyp şopan, baqtaşy bolǧan. Iаǧni Alla Elşılerı azyǧyn adal eŋbegımen tauyp, otbasylaryn özderı asyrap baqqan. Eşkımge salmaq salmaǧan. Sebebı Alla Taǧala är adamǧa käsıbı arqyly rizyqqa jetudı näsıp etıp qoiǧan.
Berekenı kökten emes, etken eŋbekten ızdeudı ösiettegen dana Abai 33-qara sözınde:
«Eger de mal kerek bolsa, qolöner üirenbek kerek. Mal jūtaidy, öner jūtamaidy. Aldau qospai adal eŋbegın satqan qolönerlı – qazaqtyŋ äuliesı sol» degen. Būl da köpke oi salsa deimız.
Osydan ekı-üş jyl būryn elımızde «Pedagog märtebesı turaly» zaŋ qabyldanǧanda, basqa mamandyq ökılderı öre türegelıp, däl sondai märtebe sūrai bastady. Bır esepten olardy da tüsınuge bolady. Äitse de märtebe men jalaqy arttyru mäselesı – ekı basqa äŋgıme, şatastyruǧa bolmaidy.
Ūstaz märtebesın sol mamandyq iesı qoǧamdaǧy bedelımen, adal eŋbegımen, äleumet ışındegı erekşe ornymen däleldep, bekemdei alady.
Bızdıŋşe, qoǧamda ministrler men äkımderdıŋ ǧana emes, ärbır mamandyq iesınıŋ öz märtebesı bar. Ony qūrmetteu ärbır otbasydaǧy, mekteptegı tärbienıŋ negızıne ainaluǧa tiıs. Sonda bırtūtas qoǧamymyz şendı-şekpendınıŋ, lauazym ielerınıŋ aldynda jappai jaǧympazdanu dertınen aryla bastaidy. Adal eŋbegınıŋ arqasynda tabysqa jetken mamandyq iesınıŋ, jaŋaşyl käsıpkerdıŋ qadırı artady. Sol arqyly käsıpke degen qyzyǧuşylyq tuady. Kez kelgen käsıptıŋ qoǧamdyq märtebesın halyq anyqtaidy, onyŋ deŋgeiın, baǧasyn qoǧamnyŋ özı belgıleidı.
Jalpyǧa ortaq eŋbek qoǧamyn qūru jauapkerşılıgı jūmys beruşıge de, jaldanuşyǧa da ortaq ekenın ūmytpaǧan jön.
Sondai-aq Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ: «Elımızde eŋbekqor adam, käsıbi maman eŋ syily adam boluǧa tiıs. Osyndai azamattar memleketımızdı damytady» degen sözı barşamyzǧa zor jauapkerşılık jükteidı. Būl – käsıbi, äleumetşıl, eŋbekqor memlekettıŋ altyn zaŋy. Onyŋ qazaqşa anyqtamasy – «Eŋbek etpegen ışıp-jemeidı». Osynau qaǧidany qoǧamnyŋ, äsırese jas buynnyŋ sanasyna sıŋıru ärbır közı aşyq azamattyŋ, türlı mamandyq, käsıp iesınıŋ boryşyna ainaluǧa tiıs.
Darhan MYŊBAI, qoǧam qairatkerı
