Mūhtar Äuezovtıŋ «Abai şyǧarmaşylyǧynyŋ üş qainar közı, tıregı bar» degen tūjyrymdy pıkır aitqany belgılı. Bılgır zertteuşı Abai şyǧarmaşylyǧynyŋ bastau būlaǧy ūlttyq söz önerı, halyqtyŋ poeziialyq dästürlerı ekenın aita otyryp, sonymen qatar şyǧys mädenietın, orys mädenietın atap körsetedı. Abai künıne orai aqyn, abaitanuşy Almahan Mūhametqaliqyzynyŋ zertteuın ūsynamyz.
1893 jyldardan bastap audarmamen ainalysqan aqyn köp öleŋ jazbaǧanymen, qarasöz aralastyra otyryp, köbıne audarmamen ainalysady. Ūly aqyn özınıŋ audarmalarynda daiyn ülgını paidalanbaidy. Qandai dästür, ülgı-örnektı qyzyqtasa da, ony özınşe jaŋartyp, özgeşe quat, sipat darytyp, mülde basqaşa qoldanady. Abaidyŋ audarma öleŋderı tüpnūsqaǧa laiyqty audarma jäne erkın töl şyǧarmaǧa ainalǧan audarma bolady.
Keŋ maǧynada Abai öleŋderınıŋ qaisysy bolsyn Abaidyŋ qolynan şyqqan körkem tuyndy. Ol qazırgı audarmaşylardai tek tüp-nūsqany ǧana bar qalpynşa jetkızudı mūrat etpegen. Qai şyǧarmany bolsyn özınıŋ köŋıl-küiıne üilestıre, qysylmai erkın tärjımeleidı. Jaŋa aǧymdar kırgıze otyryp şyǧarǧan tuyndylarynda Lermontovtan, Gete, Baironnan audarǧan öleŋderı kıredı. Geteden Lermontov, Lermontovtan Abai audarǧan öleŋderı stihiiany sezınude filosofiialyq, oişyl näzık sezımdı audaru Abai şyǧarmalaryna jaŋaşa tosyn sezım kırgızedı. Osy jyldardan bastap Lermontovty audaru Abai şyǧarmaşylyǧynda tūraqty ädetke ainalady. «Özıŋe senbe jas oişyl», «Al, seneiın, seneiın», «Köŋılım menıŋ qaraŋǧy bol-bol aqyn», «Jaqsylyq ūzaq tūrmaidy» audarmalary özındık üilestıgın tabady.
Abai audarmalarynyŋ ışınde Lermontov poeziiasyna degen yqylas erekşe bolady. Ol orys aqynynyŋ şyǧarmaşylyq ündestıgın erekşe jaqyn kördı, syrlasyn, mūŋdasyn tapqandai boldy. Orys poeziiasyna beiımdene den qoiǧan Abaidyŋ eŋ köp ündestık tapqan aqyny da Lermontov bolady. Şyǧarmalaryn janyna jaqyn körıp, tüisıne oqyǧan aqyn orys qauymynyŋ tılek-talabyn, mūŋyn ūǧa alatyn därejede edı. Ol öz mūŋyna sai keletın halyqtyŋ jyryn da ūqty. «Soqtyqpaly soqpaqsyz jerde ösken», «myŋmen jalǧyz alysqan» jyrlaryna när jinady. «Qany qara bır janmyn, jany jara» dep aşuly mūŋ şerttı. Lermontovty ol erekşe yzanyŋ aqyny, mahabbaty aşumen ulanǧan aqyn dep ıştartyp jaqyn kördı. Sonyŋ nätijesınde Lermontovtan bırneşe tyŋ tuyndylar jasady.
1900-1901 jyly Abai Lermontovtyŋ bıtpei qalǧan «Vadim» atty romanynyŋ alǧaşqy ekı tarauy jäne üşınşı tarauynyŋ bıraz jerın öleŋmen erkın audardy. «Vadim» 40 şumaqtan tūratyn «batar künge şymyldyq kök būlt keŋ» atty tuyndy. Būl tuyndyda şarualardyŋ krepostnoilyq tärtıpke narazylyǧy baiandalǧan. Būl Abaiǧa, Abaidyŋ zamanyna qajet boldy. Keibır zertteuşıler būl şyǧarmada Emelian Pugachev obrazy surettelgen degen pıkır aitady. Aqyn şarualardyŋ basybailyq tärtıpke narazylyǧyn şeber jäne süisıne baiandaidy.
Äŋgımenıŋ jelısı Vadim degen qaisar jıgıttıŋ taǧdyryna sol kezdegı äleumettık ömırdıŋ köleŋkelı jaqtaryn jinaqtaidy. Erınşek, belsendılıgı joq adamdy synaityn şyǧarmalar – azamat aqynnyŋ obrazyn beretın şyǧarmalary aqynnyŋ jalǧyzdyǧyn, bıraq oǧan moiymaitynyn, berıktıgın körsetetın tuyndylar. Lermontovtyŋ öleŋderındegı negızgı arqau bolǧan jalǧyzdyǧyn, ömırden kütken ümıtı aqtalmaǧanyn sezınu. Qalai aldansa da taǧdyrǧa bas imeitın, qaiǧy kelse töze bıletın adamnyŋ beinesı – Vadim taǧdyry arqyly suretteledı. Abai da öleŋdegı lirikalyq kaharmannyŋ osy qasietterın äserlı, nanymdy sipattaidy. Ol ömırdıŋ soqqan dauyl siiaqty tez ötıp ketetınıne äbden közı jetse de, jaqsylyqtan küder üzbegenın Vadim arqyly körsetedı.
Abai öleŋmen audarǧan Lermontov şyǧarmasyndaǧy oqiǧa Palysyn degen baidyŋ Vadimdı üiıne ertıp äkeluımen tynady. Ärı qarai şarualar köterılısın, Vadimnıŋ qaryndasyn ızdegen zorlyqşylardan öş alu üşın ıstegen äreketın beinelegen tūstaryn da Abai audarǧan degen boljam aitylǧanmen, naqty derek joq. Bıraq, aqynnyŋ osy «Vadim» oqiǧasyn, onyŋ ıs-äreketın tügel äŋgımelep berudı niet etkenı anyq. Äitpese qūr basyn bastap, qoia salu üşın tärjımeleuge kırıspeitını tüsınıktı.
Abai öleŋınde būl tuyndynyŋ tek ūzyn-yrǧasy ǧana saqtalǧan. Keibır joldar audarylmaǧan. Keibır sözderdı Abai ädeiı tastap kettı me, joq pa, ol jaǧy da belgısız. Bızge belgılısı osy şyǧarmany qolǧa aluda şyǧarmanyŋ taqyrybyna, mazmūnyna erekşe köŋıl bölgendıgı.
Audarmanyŋ bıraz jerı ǧana saqtalǧan. Öleŋ on bır buyndy qara öleŋ ūiqasymen jazylǧan. Tuyndy Mürseiıt qoljazbalary negızınde Abai şyǧarmalarynyŋ 1933 jylǧy Qyzylordada jaryq körgen jinaǧynda jariialanǧan.
Abaidyŋ nemere ınısı Käkıtaidyŋ balasy – Ärham özınıŋ qoljazba estelıgınde osy «Vadim» şyǧarmasy jönınde mynandai derek keltıredı.
«…Jidebaidyŋ künbatys jaǧynda meşıt-medrese saldyryp, imam bolyp tūrǧan kışkene moldanyŋ balasy – Mahmut Käkıtaimen qūrbylas bolatyn. Käkıtai Mahmut auylyna kelgende aldyna şyǧyp, atyn ūstap, qūrmettep üige kırgızdı. Soiuǧa mal äkep «şai qainat» dep äielıne būiyryp jatty.
Sonda Käkıtai:
– Äi, Mahmut, «Vadim» qaida, äuelı sony alyp kel, – dedı. Mahmut sasqalaqtap, äbdıresın, sandyǧyn aqtaryp jürıp, ortasy jyrtylǧan 5-6 bettei tozǧan qaǧaz alyp kelıp:
– Käke, bar bolǧany osy boldy, – degende Käkıtai:
– Būl köp öleŋ bolatyn, ne boldy, kidıŋ be, mındıŋ be, – dedı.
Mahmut:
– Ülken ūiat boldy. Myna Qūtyş degen balam oinap jürıp jyrtyp, joǧaltyp tastapty. Özım aparyp berem dep Sızge uäde etken edım, betım küiıp bara almady, – degende Käkıtai aşulanyp qaraiyp kettı de:
– Äi, Mahmut, senı el imam sailap, bala oqytyp, molla ǧyp jür. Sen molla bolmaq tügıl mūsylman emessıŋ. Abai aǧamnan körgen jaqsylyǧyŋdy äkeŋnen de körgen joqsyŋ. Qūdaidan qoryqpai Abaidyŋ «Vadim» siiaqty zor eŋbegın myna qaraborbai balaŋa berıp jyrtqyzǧanyŋ ne? – dedı de jyrtyq qaǧazdardy büktep qaltasyna salyp, daiyndap qoiǧan tamaǧyna qaramai atyna mınıp, Abai auylyna jürıp kettı. Osy küngı Abai jinaǧyna kırıp, arty joq bolǧan «Vadim» poemasy äuelde kölemdı, ülken poema eken» – dep jazady.
Dastannyŋ basylymdarynda tekstologiialyq özgerıster kezdespeidı. Tek, Mürseiıt qoljazbasy men 1933, 1945, 1954 jyldardaǧy basylymdarda öleŋ taraularǧa bölınbei, tūtas berılse, keiıngı jinaqtarda taraularǧa jıktelgen.
Bız taqyrypty negızge alyp, Abai audarmalarynyŋ ışındegı «Vadim» dastanynyŋ ǧana tarihyna toqtaldyq.
Jalpy Abai audarmalary qazaq poeziiasynyŋ örkendep, ösu jolyndaǧy baǧa jetpes qūndylyq ekenın tarih özı däleldedı. Olardyŋ ötken ǧasyrda da qazaq söz önerıne mol jaŋalyq äkelgen tarihi mänın bylai qoiǧanda, qaitalanbas körkem sipaty eşqaşan kemımeitın airyqşa qūndylyǧyn tanyta alady. Batys, şyǧys, orys ädebietınıŋ jetıstıkterın erkın igerıp, taŋdauly ülgılerın keŋınen nasihattaǧan Abaidyŋ dästürın Şäkärım, Mūhtar, Ahmet, Älihan, Maǧjan, Jüsıpbek, Sūltanmahmūt sekıldı körnektı aqyn-jazuşylar jalǧastyryp, jan-jaqty damytty.
Almahan Mūhametqaliqyzy
