Nūr-Sūltan qalasy körnekı aqparattan kende emes. Äuejaidan nemese temır jol vokzalynan şyqqannan-aq bilbord, pilondardaǧy «men mūndalaǧan» jarnamalar közdıŋ jauyn alady. Zaman talabyna sai biznestıŋ būl türı qazır güldenıp tūr. Elordada şamamen tört jüzge tarta jarnama agenttıkterı jūmys ısteidı. Al olar künıne qala köşelerındegı körnekı aqparat qūrylymdaryna 500-550-dei jarnama ornatatyn körınedı. Jarnamalar Qazaqstan Respublikasyndaǧy Tıl turaly zaŋ talaptaryna säikes negızınen qazaq jäne orys tılderınde, qajet bolǧan jaǧdailarda özge tılderde de berıledı.
Köşedegı körnekı aqparat
Tüsıngen adamǧa biznestıŋ jüruı men saudanyŋ qyzuy köbıne qolyŋdaǧy tauaryŋdy nasihattau men ony jūrtşylyqqa tanyta bılude jatady. Ol üşın sol dünieŋdı sauatty da, mazmūndy jarnamalai bıludıŋ maŋyzy zor. Jalpy, jarnama latynnyŋ «reclamare» aiqailau degen sözınen şyqqan eken. Osyndaida qazaqstandyq bır aqynnyŋ «aiqai salyp jatady jarnamalar…» degen öleŋı eske oralady. Sol elorda köşelerınde «aiqai salyp tūrǧan» mätınderdıŋ memlekettık tıldegı maǧynasy men sauattylyǧy qandai? Mıne, osy töŋırekte söz örbıtsek.
Filolog Ermek Esımseittıŋ aituynşa, būl tūrǧyda oinaqy, ūtqyr şyqqan mätınder tauarǧa köpşılıktıŋ bırden nazaryn audaratyny ras körınedı. Mäselen, «Senıŋ taŋsyq tūlparyŋ!» dep jol talǧamaityn «Djip» kölıkterın jarnamalau sol kompaniiaǧa molynan klient tartuǧa septıgın tiızerı sözsız eken. Alaida, keide qala köşelerınde qazaq tılındegı maǧynasy oraşolaq, tıptı, tüsınıksız nemese orys tılınen tıkelei kalka türınde audaryp, ılıngen jarnama mätınderı kezdesıp jatady. Mäselen, bır oqyrman vasap arqyly salyp jıbergen «üilenbegen qoşqar etınen samsa» degen bır düŋgırşektıŋ aldyndaǧy maŋdaişa jazuyn körgende ne külerımızdı, ne jylarymyzdy bılmedık. «Mıne, osyǧan kım jauap beredı?» degen saualdy bız Nūr-Sūltan qalasy Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasyna qoidyq.
– Bız tek körnekı aqparattar men maŋdaişa jazulary mätınderınıŋ sauatty jazyluyn qadaǧalaimyz. Osy tūrǧyda qaladaǧy bırneşe jarnama agenttıkterı eskizderınıŋ qazaq jäne orys tılderındegı mätınderın bızge äkelıp kelısedı. Bız audarmamen ainalyspaimyz. «Osylai bolsa, dūrys bolar edı» degen baǧytta ūsynystar beremız. Jasyratyny joq, köptegen agenttıkter jarnama mätınderın bızben kelıspei ılıp qoiyp jatady. Eger qate bolsa, basşylaryna hat jazyp, aldyryp, qaitadan sauatty jazyluyna yqpal etemız» deidı atalǧan basqarmanyŋ bas mamany Aigül İmanǧali.
Jarnama – tūnyp tūrǧan aqşa. Tapsyrys beruşıler öz önımderınıŋ tez arada halyq nazaryna ılıguıne öte müddelı. Sondyqtan olar barynşa qomaqty qarjy qūiyp, jarnamalarynyŋ körnektı de, halyq köp jüretın jerlerge ılıngenın täuır köredı. Sodan da bolsa kerek, «Jaina», «Astana körkem», «Bektau», «Elmerei», taǧy da basqa keibır jarnama agenttıkterı memlekettık jäne orys tılderınde jazylǧan eskiz mätınderın Tılderdı damytu basqarmasymen kelıspesten, ıle beredı eken. Mıne, qala köşelerındegı közı qaraqty jannyŋ nazaryna ılıgetın qateler osy mekemelerdıŋ jauapsyzdyǧy men saldyr-salaqtyǧynan oryn alyp otyrǧanyn basa aitu qajet.
Ötken ailarda äkımdıktıŋ «109 – Aikömek» ortalyǧyna osyndai sauatsyzdyqty joiudy sūraǧan qala tūrǧyndarynan on ekı aryz-şaǧym tüsıptı. Teksere kelgende bırde-bırı Tılderdı damytu basqarmasymen kelısılmegen bolyp şyqty.
«Oblys ortalyqtary bas qalaǧa qarap boi tüzeidı. Sondyqtan qala köşelerındegı körnektı aqparattar men jarnamalarǧa asa saqtyqpen qaraimyz. Aptasyna ekı ret reid ūiymdastyryp, közge ılıkken qatelerdı jöndetıp, mätını maǧynasyz jarnamalardy aldyryp tastaimyz» deidı basqarmanyŋ bas mamany.
Aitu kerek, būl tūrǧyda Tılderdı damytu basqarmasynyŋ ökılettıgı de şekteulı. Olar tek tabylǧan qatelerdı jöndeuge ūsynys qana bere alady. Özderı baryp bırden alyp tastap nemese qate jıbergen mekemenı jauapkerşılıkke şaqyra almaidy. Mıne zaŋdaǧy osyndai solqyldaqtyqtar köptegen mäselelerge qolbailau bolyp otyr. Mūny aldaǧy uaqytta qūzyrly organdar eskerse deimız. Äsırese, qala köşelerındegı maŋdaişa jazularynyŋ jalpyǧa tüsınıksız özge tılde jazyluy jöndelse degen ötınış-tılekter köp.
Aldau – adamgerşılık emes
Jarnama naryǧy Qazaqstanǧa 1991-1992 jyldary endı. Bastapqyda baspasöz betterınde jarnamalar berılıp, keiın televiziialyq nūsqasy etek aldy. Al 1995 jyldan bastap arnaiy jarnama agenttıkterı qūrylyp, önımder jappai nasihattala bastady. Osy kezde marketologter, piiarşylar degen termin de paida bola bastady. Adamǧa jarnamanyŋ äserı öte zor bolatynyn alǧaş teoriia jüzınde däleldegen fransuz filosofy Rolan Bart körınedı.
«Jūmsaq jaqpa mai – deneŋızdı jailandyrady» dese, sız senuıŋız de mümkın, senbeuıŋız de mümkın. Bıraq sol jaqpa mai deneŋızdı jailandyra ma, jailandyrmai ma ony sız naqty zerttep jatpaisyz. Aldyŋyz, jaqtyŋyz boldy. Al endı «jylqy etınen daiyndalǧan sapaly şūjyq, baǧasy naryq baǧasynan arzan nemese jaŋa ǧana äkelıngen zauza maiy, baǧasy üş myŋ teŋge» dep jarnama berılıp, sız sol dükenge baryp satyp alǧanda däl jarnamadaǧydai bolmai qūny qymbat bolyp şyqsa, köŋıl-küiıŋız tüsıp, narazylyq tanytuyŋyz äbden mümkın. Alaida būl äreketterı üşın sızge eşkım de jauap bermeidı. «Sız kelgenşe ol tauar satylyp kettı. Jeŋıldıkter merzımı ötıp kettı» dep qarap tūrady.
«Al şyndyǧynda mūnyŋ barlyǧy halyqty aldap, keltıru. Aksiia köbıne sapasy säl tömendeu nemese saqtalu merzımı öte bastaǧan önımderge qoiylady. «Mata daŋǧymen böz ötedı» demekşı, sol jarnama arqyly olar önımderın ötkızıp qaluǧa tyrysady» deidı targetolog-maman Erbolat Jasūlan.
Targetolog mamannyŋ aituynşa, qazır elımızdıŋ ırı qalalarynda jarnama biznesıne ülken män berıledı eken. «Tauarlardy nemese tūrmysqa qajettı önımderdı san qyrynan äserlı de, tartymdy etıp jarnamalau üşın ştatqa arnaiy oiy ūşqyr qyzmetkerler alynady. Nege deseŋız, käsıporyn üşın jarnama – biznestı damytudyŋ oŋtaily mümkındıkterı bolyp sanalady. Būqaraǧa qyzǧylyqty etıp, sättı körsetılgen önımderge sūranystyŋ artatynyn täjıribe däleldep otyr. Sondyqtan neǧūrlym mol tabys tabu üşın syrtqy jarnamany köbırek paidalanu men adamdardyŋ psihologiiasyna oinau da saudany jürgızudıŋ bır amaldary bolyp tabylady» deidı ol.
Sondyqtan tūrǧyn üilerdıŋ liftılerı men äleumettık jelılerdegı, teledidardaǧy nemese ülken gipermarketter men supermarketterdegı uäde etılgen aǧyl-tegıl aksiialar men jeŋıldıkterge aldyn ala habarlasyp, tekserıp baryp köz jetkızbeseŋız, ol saudadaǧy qūityrqylyqtyŋ bırı boluy äbden mümkın.
Auruymyzdy jasyrmaiyq…
Jarnama negızı sūranysqa bailanysty örkendeidı. Tapsyrys beruşı tauaryna qajettı auditoriiany köbıne özı taŋdaidy. 2022 jyldyŋ I jartyjyldyǧynda bas qalada basymdyqta susyndar men därı-därmektıŋ jarnamasy köptep körsetılgen. Keltırılgen tızımge qarasaq, olardyŋ köbı şai, tūrmystyq zattar, jeke gigienaǧa qajettı tauarlar men şaş kütımıne qatysty bolyp keledı.
Teledidarda turistık agenttıkter, bilet satu qyzmetterı, onlain dükenderdıŋ jarnamasy är baǧdarlamanyŋ basynda, ortasynda, soŋynda körsetıletınıne de köz äbden üirendı.
Qazır äleumettık jelılerde target degen ūǧym paida boldy. Tıptı keiıngı kezde blogerler arqyly da jarnama jasau trendke ainaldy. Būlardyŋ barlyǧy osy negızdegı naryq mümkındıkterınıŋ ösıp jatqanyn baiqatady. Mäselen, instagram jelısındegı bır jarnama 1 000 000 teŋge tūratynyna senbeske amalyŋyz joq. Kompaniialar jaŋa tauarmen qatar ony ūsynudyŋ da jaŋa, tyŋ joldaryn ızdestırude.
Degenmen, bız osy jarnamalardyŋ qazaq tılındegı mätınderıne kelgende betımız qyzaratyny ras. Orys tılınde daiyndalyp memlekettık tılge audarylatyn sözder men söz tırkesterı özara bailanyspai, qiyspai sıresıp tūrady. Osynyŋ barlyǧy jer-jerdegı audarma salasyna nemqūraily qaraǧandyqtan. Jasyratyny joq, köp jerde memlekettık tıl mamany nemese audarmaşylyq qyzmetterdı qosymşa kadr bölımınıŋ qyzmetkerı atqarady eken. Olar negızınen memlekettık tıldı meŋgermegen, täjıribesı az jastar bolyp keledı. Sosyn guglge salyp audarady da bere salady.
«Auruyn jasyrǧan – öledı» degendei, būl – bügıngı künnıŋ aşy şyndyǧy. Memlekettık tıl, sonyŋ ışınde jarnama tılı qai jerde de aqsap tūrǧany aqiqat. Mıne, osy kemşılıktı qalai tüzeuge bolady? Bızdıŋşe, memlekettık tıl turaly zaŋdy qaita qarap, bügıngı biznestıŋ kökjiegın keŋeitıp otyrǧan jarnama turaly zaŋdy da jetıldıru äbden qajet. Būǧan qūzyrly organdar ne der eken?
