Abai jäne ūlttyq ideia degen tırkes tosyndau estıluı mümkın. Sebebı Abai leksikonynda «ūlt» degen söz joq jäne «ūlttyq ideia» degen ūǧym bız üşın tym sony, ol bügıngı taŋda jiı aitylyp, talqylanyp jür, ärı ärtürlı maǧynada qoldanyluda. Bıraq Abai siiaqty kemeŋgerdıŋ danalyǧy da sonda: ol – ärqaşan zamanaui.
Abaiǧa deiın de, Abai tūsynda da qazaq aqyndary «ūlt» degen sözdı qoldanbaǧan. Būl – Alaş ziialylary engızgen ūǧym. Abaida «qazaq, halyq, el, jūrt, alaş, ru» dep aitu bar. Bylai qaraǧanda, ūlt turaly Abai ne aitty eken degen sūraq tuuy äbden oryndy. Alaida, Abai oilarynyŋ baiybyna zer sala qarasaq, «ūlt» degen sözdı qoldanbasa da, Abai «ūlt bolu», «ūltty jetıldıru» degen siiaqty ideialardy poeziiasynda da, prozasynda da ädemılep aita bılgen. Tek sony bızderge köre bılu, tani bılu, tüsıne bılu kerek siiaqty. Ol üşın eŋ aldymen Abai tarihqa, qazaqtyŋ ötkenı men öz tūsyndaǧy jaǧdaiyna qalai qaraǧan, ony qalai tüsıngen, qalai baǧalaǧan degen mäselege köŋıl bölgen jön dep oilaimyz. Mıne, osy tūrǧydan kelgende, Abaidyŋ bärımız jaqsy bıletın «Bıraz söz qazaqtyŋ tübı qaidan şyqqandyǧy turaly» eŋbegı airyqşa mänge ie. Mūnda ol sonau türkı-moŋǧol bırlıgı zamanynan bastap, qazaqtyŋ qalai özınşe el bolǧan kezıne deiıngı ūzaq tarihyn qysqaşa şolyp ötken. Osy tūsta Abai köne türkı qaǧanaty, islamnyŋ keluı, islam men eskı dınnıŋ küresuı, aralasyp ketuı, Şyŋǧys hannyŋ bilıgı, osy kezde qazaq jūrtynyŋ memlekettık mäselege aralasyp, Maiqy bidıŋ Şyŋǧysty han köteruge qatysuy, Joşy men Şaǧatai memleketterı, Altyn Orda, Ämır Temır patşalyǧy, Moǧolstannyŋ paida boluy, Babyrdyŋ bilıgı, Qazaq handyǧynyŋ ömırge keluı, mıne, osynyŋ bärın aita kelıp, mynadai tüiın jasaidy: «Qazaqtyŋ bar qatty öse bastaǧany qūba qalmaqtyŋ jūrty būzylǧan soŋ, osy Saryarqaǧa ornyqqan soŋ ǧana bolsa kerek». Demek, būl kezeŋde Qazaq handyǧy küşeiıp, joŋǧardan jerın azat etıp, derbes el bolyp, Qazaq memleketı atanyp, jan-jaǧyna özın moiyndatqan memleketke ainalǧan. Olai bolsa, qazaq sol zamanda-aq ūlt bolǧan dep aita alamyz. Osy jerde myna bır mäselege köŋıl audaraiyq. «Ūlt» degendı qalai tüsınemız? Qazırgı şaqta «ūlt», «ūlttyq», «ūlttyq ideia» degendı köbınese etnikalyq tūrǧyda tüsınıp, qoldanyp jürgen siiaqtymyz. Däl qazırgı kezeŋde «ūlt», «ūlttyq» sözderın «memleket», «memlekettık» degen maǧynada da ūǧynu kerek tärızdı. Eger osy şartpen kelsek, «ūlt» degendı «etnikalyq ūlt», «memlekettık ūlt» dep ekı maǧynada qoldanuǧa bolatyn syqyldy.
Etnikalyq ūlt degenımız – öte erte zamanda bır tektes, ortaq tılı, ädet-ǧūrpy bar taipalardan qūralǧan qauym bolyp şyǧady. Etnikalyq ūlt qandai jaǧdaida qalai bolsa da saqtalady. Ol basqa bır ūlttyŋ ezgısıne tüsıp, jan-jaqqa bytyrap ketse de etnikalyq sipatyn joǧaltpaidy. Älem tarihynda mūndai mysaldar köp. Ejelgı memleketterdıŋ bırı paida bolyp, bırı joiylyp ketkenmen, sol memleketterdı qūraǧan etnikalyq ūlttar mülde joǧalyp ketken joq. Mysaly, assiriia, kurd, evrei siiaqty köne etnikalyq ūlttar ūzaq uaqyt boiy qanşama memleketter qūramynda bolǧanymen, bızdıŋ zamanymyzǧa ūlt bolyp saqtalyp jettı. Tıptı, qazırgı Europa men Aziianyŋ, Amerikanyŋ memleketterı de bır emes, bırneşe etnikalyq ūlttardan tūrady. Fransiiada tūryp, özın nemıs ūlty, Germaniiada tūryp, özın türık ūlty, İtaliiada tūryp, özın armian ūlty, Kanada da tūryp, özın ukrain ūlty sanaityn jūrt az ba?! Bızde de solai ǧoi. Al, memlekettık ūlt degenımız – memlekettı qūrǧan negızgı etnikalyq ūlt. Ol öz maŋaiyna basqa da etnostardy toptastyra otyryp, bärıne ortaq bır saiasi-ekonomikalyq, mädeni-äleumettık, äskeri-qūqyqtyq jüiesı bar qoǧam qūrady.
Osy aspektıden kelgende, Abai ne deidı? Abai sözderınen baiqaitynymyz: qazaqtyŋ arǧy babalary este joq eskı zamanda, sonau türkı-moŋǧol taipalarynyŋ bırlıgı kezınde etnikalyq ūlt bolyp qalyptasqan da, türkı däuırınde memlekettık ūltqa ainalǧan. Bıraq sol memlekettık ūlt märtebesın ünemı saqtap tūra almaǧan. Bır memlekettı ekınşı memleket basyp alyp, onyŋ erkındıgın joǧaltqan saiyn ūlt ta bırese bıreuge täueldı bolyp, bırese özınşe derbes ömır sürıp otyrǧan. Söitıp, qazaqtyŋ öz atymen jeke memleket qūryp, memlekettık ūlt boluy Qazaq handyǧy tūsyna döp kelgen. Būl – qūba qalmaqtyŋ basqynşylyǧyn joiyp, qazaq ūltynyŋ şaryqtaǧan şaǧy. Abaidyŋ myna sözı däl osy bır kezeŋdı surettese kerek: «… Ras, – dep jazady Abai 39-qara sözınde, – būrynǧy bızdıŋ ata-babalarymyz būl zamandaǧylardan bılımı, kütımı, sypaiylyǧy, tazalyǧy tömen bolǧan. Bıraq būl zamandaǧylardan artyq ekı mınezı bar eken… Ol ekı mınez qaisy deseŋ, äuelı – ol zamanda el basy, top basy degen kısıler bolady eken. Köş-qondy bolsa, dau-janjaldy bolsa, bilık solarda bolady eken. Ol el basy, top basylary qalai qylsa, qalai bıtırse, halyqta ony synamaq, bırden-bırge jürgızbek bolmaidy eken…». Mıne, Abaidyŋ aityp otyrǧan ekı qasietı memlekettık ūlt bolǧan jūrtqa tän. Alǧaşqysy – halyq tügelımen el basyna baǧynǧan, iaǧni memlekettı basqarǧan kösemge tolyq bilık bergen. Halyq sony tyŋdaǧan, sonyŋ būiryǧyn oryndaǧan. Al, sol el basynyŋ bilıgı top basylary arqyly jüzege asyp otyrǧan. Endeşe, el basqarǧan, basşy bolǧan qairatker – memlekettıŋ küştı boluyna, halyqty bırlıkte ūstauǧa mındettı bolǧan. Abai aitqandai, bilıktı qolyna alǧan adam «būzylmaq tügıl, jetpegenıŋdı jetıltemın dep, jamandyǧyn jasyryp, jaqsylyǧyn asyramyn dep tyrysady eken… Onyŋ bır sebebın Abai bylai tüsındıredı: «Ony (el basyn – S.Q.) zor tūtyp, onan soŋ jaqsylary azbaidy eken». Bärı öz bauyry, bärı öz maly bolǧan soŋ, şynymenen jetesınde joq bolmasa, solardyŋ qamyn jemei qaitedı?» Mūnyŋ bärı memlekettık ūltty saqtau men küşeituge baǧyttalǧan.
Abaidyŋ aityp otyrǧan ekınşı qasietı – qazaq jeke memleket bolǧanda eşkımge namysyn jıbermeuşı edı, eldıŋ bırlıgı küştı edı. Aruaq şaqyryp, memlekettı qorǧauǧa barlyq qazaq küş saluşy edı degen ideia. «…Käneki, endı osy ekı mınez qaida bar? Būlar da arlylyq, namystylyq, tabandylyqtan keledı. … Būlardan aiyryldyq!» deidı Abai. Nege aiyryldyq? Orystan jeŋılıp, memleketten aiyrylǧan soŋ, memlekettık ūlt ta öz märtebesı men sipatynan ada boldy. Abai tūsynda memlekettıgımız de, ūlttyǧymyz da täueldılıkke tüstı. Qazaq öz taǧdyryn özı şeşuden qaldy. Özgege bodan bolǧan jūrttyŋ etnikalyq ūlt retındegı mınez-qūlqy da, ıs-äreketı de, oi-armany da basqaşa boldy.
Bas-basyna bi bolǧan öŋkei qiqym
Mıneki būzǧan joq pa eldıŋ syiqyn?
Özderıŋdı tüzeler dei almaimyn,
Öz qolyŋnan ketken soŋ endı yrqyŋ. «Yrqyŋ öz qolyŋnan kettı» degenı Abaidyŋ tıkelei qazaq memleketınıŋ joiylǧanyn, qazaq endı derbes ūlt retınde joq ekenın, endı eşnärsenı öz erkımen ıstei almaitynyn aityp otyrǧany kümänsız.
Abaidy qatty qinaǧan endıgı mäsele – qalai qazaqty būrynǧy memlekettık ūlt qalpyna keltıru boldy. Onyŋ jolyn ızdedı. Synady, mysqyldady, bılımge şaqyrdy, aqyl aitty, küldırdı, aşulandyrdy… Bolmaǧan soŋ mynyndai oiǧa keldı: «Qazaqqa aqyl berem, tüzeimın dep qam jegen adamǧa ekı türlı närse kerek… Äuelı – bek zor ökımet, jarlyq qolynda bar kısı kerek… Ekınşı – ol adam esepsız bai bolarǧa kerek». Abaidyŋ «qazaqty tüzeimın» dep otyrǧany – söz joq, ūlttyǧyn qalpyna keltıru degen niet. Ärine, ol üşın qazaqtyŋ memleketın qaita qūru kerek. Bıraq Abai «qazaqty tüzetu» üşın onyŋ memlekettıgın qaitaru qajet dep aşyq aitpaidy. Älbette, ol ortalyqqa qarsy qaru alyp, küresuge de şaqyryp otyrǧan joq. Mūnyŋ bırneşe sebebı boluy mümkın. Bırınşıden, Abai zamanynda otarşyldyq jüie älı keregesı sögılmei, küşeiıp tūrǧan-dy. Tıptı ortalyqqa qarsy qaru alyp küresken keibır elderdıŋ qanşalyqty şyǧynǧa ūşyrap, kösemderı jer audarylyp, azap şekkenın Abai oqyp ta, körıp te bılgen. Ekınşıden, Abai Resei imperiiasyna qarsy qaru alyp küresken Kenesary han men onyŋ sarbazdarynyŋ taǧdyry qalai bolǧanyn jaqsy bılgenı kümän tuǧyzbaidy. Üşınşıden, otarlyqtan qūtyludyŋ joly tek qana qaruly köterılıs emes, basqa da, iaǧni halyqty bos şyǧynǧa ūşyratpai, onyŋ bılımın köterıp, eldı ǧylymǧa jetıldırıp baryp ıske asyruǧa bolady dep tüsıngen siiaqty. (Būl onyŋ gumanistık közqarasynan tuyndasa kerek). Abaidyŋ oiy – Reseidıŋ qūramynda bolyp-aq halyqqa jappai bılım beru men ony ǧylymǧa üiretu arqyly qazaqty jaŋa sapaǧa köşırıp, jaŋa ūlt deŋgeiıne köteru bolatyn. Sol sebeptı de ol orys tılın, mädenietın, önerı men ǧylym-bılımın meŋgeruge şaqyrady.
Abai pıkırlerıne süiene ärı bügıngı ömırımızge qatysty problemalardy eskere otyryp, şartty türde bolsa da mynadai üş närsenı anyqtap, aiqyndap aluǧa bolatyn siiaqty. Būlar: ūlt, ūlttyq ideia jäne ūlttyq müdde.Olardy mülde bölıp tastauǧa bolmaidy. Olar bır maqsatqa baǧyttalǧan bırtūtas jüie. Bız olarǧa tek anyqtama beruge ūmtylyp otyrmyz. Bırınşısı – ūlt. Bız qazırgı kezeŋde memlekettıgımızdı qaitaryp, memlekettık ūlt retınde qalyptasyp jatyrmyz. Demek, bız endı ūlt degendı tek etnikalyq, iaǧni etnos, degen ūǧymda ǧana emes, memleket degen maǧynada da tüsınıp, qoldanuǧa mümkındık alyp otyrmyz. Eger halyqaralyq terminge säikestendırsek, etnikalyq ūlt degenımız – etnos, al memlekettık ūlt degenımız – «nasiia» degen ūǧymdardy beretın siiaqty körınedı. Eger solai bolsa, «ūlttyq» atty märtebesı bar mekemeler etnikalyq emes, memlekettık degen maǧynany bermek. Mäselen, «ūlttyq kıtaphana» degen – tek bır ǧana ūlttyŋ kıtaphanasy degen söz emes qoi. Sol siiaqty «ūlttyq universitet», «ūlttyq institut», «ūlttyq akademiia» degender de etnikalyq maǧynany bıldırmese kerek. Osyndaǧy «ūlttyq» degen märtebe mekemelerge qazaq halqynyŋ qaitadan qūryp jatqan memleketı berıp otyr emes pe? Endeşe, osy memlekettıŋ negızı sanalatyn qazaq ūlty özınıŋ etnikalyq sipatyn saqtai otyryp, memlekettık ūltqa ainaluda dep aituǧa bolady. Ekınşısı – ūlttyq ideia. Osy ideiany jüzege asyru – orasan eŋbek pen tözımdılıktı, ūzaq uaqytty talap etedı. Täuelsızdıktı saqtaudyŋ şarttary köp. Olardyŋ eŋ bastylary, ärine, Prezident N. Nazarbaevtyŋ meilınşe saliqaly jürgızıp jatqan syrtqy jäne ışkı saiasaty. Sodan soŋ – qazaq halqynyŋ auyz bırlıgı men ūlttyq mentalitetı (meimandostyǧy, qanaǧatşyldyǧy, täubeşıldıgı, tözımdılıgı t.t.). Prezident N. Nazarbaev Taraz universitetındegı kezdesude ūlttyq ideia turaly qadap tūryp, öte däl aitty: «Bızdıŋ ūlttyq ideiamyz – täuelsızdık, täuelsızdıktı saqtap qalu jäne ūlttyŋ därejesın köteru… Endıgı eŋ qasterlı mındetımız – täuelsızdıktı jariialap alu bar da, sol täuelsızdıktı saqtap, baiandy etu. Öz memlekettıgın, öz jer aumaǧyn saqtap qalǧan memleket qana naǧyz memleket bolady. Osy üş mäsele töŋıregınde tüpkı ideiamyz boluy kerek» dedı. Üşınşısı – ūlttyq müdde. Būl bügıngı tırşılık pen keleşek ömırdıŋ qajettılıkterınen tuyndaidy. Sol sebeptı mūnda etnikalyq ta, memlekettık te müdde qatar jüredı. Sebebı, bız endı Adamzat örkenietınen qalmauǧa tiıspız. Onyŋ ozyq oilary men jetıstıkterın tügel igerıp, paidalana bıluımız kerek. Būl üşın eŋ äuelı qazaq ūltyn jaŋa därejege köteru kerek. Endı qazaq – dala halqy emes, qala ūlty bolyp, bütındei agrarlyqtan görı industriialyq memleket qūruǧa mındettı. Qazırgı memleketımızde osy baǧytta ülken baǧdarlama jasalyp, Prezident te, ükımet te eldıŋ industiriialyq-innovasiialyq damu jolyna tüsuın qatty qadaǧalap otyruy – ūlttyq müddenı közdegendık. Endıgı taǧy bır ülken müdde – Qazaqstandy ūlttyq memleket etu. Bükıl örkeniettı elder bastapqyda ūlttyq memleket bolyp qūrylǧan jäne sol etnikalyq ūlt negızındegı memleket bolyp damyp kele jatyr. (Angliia, Germaniia, Fransiia, İtaliia, Belgiia, Resei t.b. alsaŋyz da, ışınde qanşama etnos köp bolsa da, özderınıŋ etnikalyq ūlt retındegı memlekettıgın saqtauda). Ūlttyq sipatta qūrylǧan memleket tek erte zamanda ǧana bolatyn qūbylys emes. HH ǧasyrda azattyq alǧan Aziia men Afrikadaǧy halyqtardyŋ köbısı ūlttyq memleket qūrǧany mälım. Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın qaita qūrylǧan İzrail memleketı de taza ūlttyq negızde paida boldy emes pe?! Olai bolsa, bügıngı zamanda ūlttyq memleket bolmaidy dep aituǧa bolmas. Ūlttyq memleket tek bır ǧana ūlttan tūrmaidy. Älemde bır ǧana ūlttan tūratyn memleket kemde-kem. Äsırese, ülken jäne damyǧan memleketterde köptegen ūlt ökılderı tūrady, bıraq sol memleketter ūlttyq memleket bolyp sanalady.
Olar būl mäselede bızge ülgı bola qoimas. Qūdaiǧa şükır, Qazaqstannyŋ baiyrǧy jūrty – qazaq halqy «myŋ ölıp, myŋ tırılse de», etnikalyq ūlt sipatyn joǧaltqan joq. Qazır memleket qūryp memlekettık ūlt retınde jer-jahanǧa tanylyp jatyr. Sondyqtan, aldaǧy basty müddemızdıŋ bırı – Qazaqstandy ūlttyq memleketke ainaldyru. Bıraq būl – bızde tūratyn basqa etnostardyŋ müddesın joqqa şyǧaru emes, kerısınşe, solarmen bırlese, jūptasa otyryp ısteletın mındet. Ūlttyq müddenı jüzege asyru – örkeniettı, demokratiialyq joldarmen, kelısımdı ıs-şaralar bolmaq. Būl ıste memlekettık saiasatpen qatar ǧylym men ädebiettıŋ, öner men mädeniettıŋ de rölı ülken. Olar ūltqa, ūlttyq ideiaǧa, ūlt müddesıne, qoǧamǧa qyzmet etuge tiıs.
Mıne, Abaidy ūlttyq ideia tūrǧysynan oqyǧanda tuǧan oilar osylar.
Seiıt Qasqabasov,
Qazaqstan Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty
