Tuǧanyna üş jüz jyl tolyp otyrǧan Abylai hannyŋ äruaǧyn tırıltıp, esımın eske alyp jatyrmyz. Aty aŋyzǧa ainalǧan tūlǧa jönınde ärkım-aq estıgenın, bılgenın, joba-joramalyn aityp qalǧysy keledı. Bız de köp jylǧy ızdenu, zertteu jolynda baiqaǧanymyzdy ortaǧa salmaqpyz.
Abylai jas kezınde jetım qalyp, naǧaşysy Qaiyp hannyŋ nemere, şöbere tuys aǧalary Sämeke hannyŋ, Bolat han men Äbılmämbet sūltannyŋ ordasynda ösken. Handar äuletınde aqsüiek dästürınde tärbielengen, bılım alǧan, soǧys önerıne erte maşyqtanǧan. Aŋyz-äpsanalarda aitylatyn «Sabalaq» laqaby oǧan qairatty, erjürek, amal-ailaly batyrlyǧy üşın qarsylastary tarapynan berılgen. «Sabalah», iaǧni, moŋǧol tılınde sabauşy, jauynger, batyr degendı bıldıredı. Kiımı jyrtyq, körbala, qolbala bolǧany üşın emes.
Al, jetım qalyp «Oraz atalyqtyŋ tärbiesınde boluy» – Araldyŋ Mūsa hany 1712 jyly qaza bolǧanda onyŋ Sätemır degen ūlyn Orazaly degen atalyq (hannyŋ qūly) jasyryp, aman saqtap qalypty» degen aŋyzǧa [«İstoriia Kazahstana v russkih istochnikah HÜI-HH vekov», III tom. Almaty 2005, S. 104.] ūqsas, auyz ädebietındegı ejelgı ūiqastyra därıpteu, aituly tūlǧalar töŋıregındegı miftık äsıreleudıŋ taǧy bır mysaly. «Äbılmansūr» degen esım Abylaiǧa qatysty jazba derekterde kezdespeidı, būl da aŋyzdarǧa keiın qosylǧan – arabşa «jeŋımpaz» degendı bıldıretın laqap. Şyn mänınde tolyq aty-jönı – «Abylai-Mūhammed Bahadür sūltan».
Kışı jüz ben Orta jüzdıŋ Reseige bodandyq şartyna qol qoiǧannan keiın, jaŋa geosaiasi jaǧdaida, soltüstık jäne şyǧys şekaralardy bekıtu mäselesı tūrdy. 173Z jyly Sämeke han qazaq dalasyn bileudıŋ jaŋa tärtıbın engızıp, äkımşılık-aimaqtyq bölıkterge bölıp, olarǧa sūltandar taǧaiyndap, taipa-rulardy belgılep bergen. Mysaly, Abylai sūltanǧa soltüstıktegı uaq-kerei, atyǧai, qarauyl; Qūdaimende sūltanǧa qypşaq; Äbılmämbet sūltanǧa quandyq, kerei; Baraq sūltanǧa şyǧystaǧy naiman; Abylaidyŋ nemere aǧasy Sūltanmūhammet sūltanǧa Ertıstıŋ Jämış, Jelezin bekınısterıne qarsy aimaqtardy… basqartqan. Abylai 1733 jyly Kökşetau öŋırın basqaruǧa taǧaiyndalyp, nemere aǧasy Sūltanmūhammet (auyzekı Sūltanbet, Sūltanbek, orysşa Soltanmamet atalǧan) ekeuı otbasymen, nökerlerımen kelıp, bilık qyzmetıne kırısken. Türkıstannan qonys audarǧanda, qasynda, ädettegıdei, atalyǧy, aqylşy-kütuşısı boluy zaŋdy.
El auzynda «Abylai 20 jasynda… bilıkke ie bolypty» degen joramaldyŋ şyǧu tegıne üŋılsek te, osy 1732-33 jyldar ekenıne negız bar.
1737 jyly şılde aiynda Qazybek bi bastaǧan Han keŋesınde Kışı jüz ben Orta jüzdıŋ şekarasynda ekı jüzdıŋ bırıgu qūryltaiyna qatysyp, Äbılqaiyrdy ortaq han sailaǧanda 25 jasar «Abylai-Mūhammet bahadür» atymen hattamaǧa tüsken. Sol jyly Abylai sūltandy başqūrttar handyqqa şaqyrdy, bıraq, būl şaqyru Reseidıŋ ışkı şaruasyna aralasu bolyp tabylatyndyqtan, jas sūltan handyqtan bas tartty.
Abylai 1740 jylǧy 28 tamyzda Äbılmämbet hanmen bırge Or bekınısınde Resei patşasy deŋgeiındegı kelıssözge qatysyp, räsım üstınde Orynbor komissiiasynyŋ bastyǧy V.Urusovpen teŋ därejelı ärıptes retınde qazaq qoǧamynyŋ maŋyzdy mäselelerın şeşıp, ekı jaqty qauıpsızdıkke kepıldık aldy. Osy kelıssözdıŋ barysynda Abylai özın hannan keiıngı ekınşı resmi tūlǧa retınde ūstap, ışkı mädenietı bai, oi-pıkırın aiqyn jäne batyl jetkıze bıletın, diplomatiianyŋ qaltarys-būltarystaryn sergek tanityn, äbden pısıp-jetılgen mämleger tūlǧa retınde Reseidıŋ şendı äkımderın taŋ qaldyrǧan. Resmi äŋgıme, pıkır alysu üstınde partnerdıŋ aŋysyn aŋdyp, der kezınde eskertpe jasap, qajet dese jauap beruden tartynbaǧan jas Abylaidy olar keleşekte bırden-bır ärıptes retınde moiyndaǧany sol jerde qaǧazǧa tüsken. Osy kezdesudıŋ qorytyndysy boiynşa patşa saraiyna 1740 jylǧy 8 qyrküiekte jazǧan hatynda general Urusov qazaqtardyŋ kelıssöz mädenietınıŋ mūnşa joǧary bolatynyna özınıŋ taŋdanysyn jasyra almaǧan. «…Syrtqy ıster alqasynan maǧan biylǧy 30 mamyrda, Orta jüzdıŋ bileuşılerı Äbılmämbet han men Abylai sūltanǧa tapsyru üşın gramota jıberılgen edı. Gramotada olar el aǧalary (starşiny.-Z.T.) dep atalypty. Al, ejelgı han tūqymynan şyqqan Äbılmämbet pen Abylai dästür boiynşa sūltan dep atalatyn körınedı. Myna Äbılmämbet būl künde halyqtyŋ sailauymen Orta jüzdıŋ şyn mänındegı hany bolyp otyr… Han men sūltanǧa gramotalardy tapsyrarda «el aǧalary» degen jazudy «sūltan» dep tüzettım. Jäne Äbılmämbet hanǧa: «men Sankt-Peterburgten şyqqanda sızdıŋ han ekenıŋızdı bılgen joq edım» dep tüsındırdım…
1741 jylǧy qaŋtar-nauryz mezgılınde kezektı bır qazaq-oirat soǧysynda Joŋǧar hany Qaldan Serennıŋ bas batyryn öltırgen Abylai sūltan, Şıdertı özenı boiynda ekı jüzdei şaǧyn qolmen joŋǧar äskerınıŋ qorşauynda qalyp, qolǧa tüsken.
Resei taraby 1740 jyly tamyz-qyrküiek ailarynda qol qoiylǧan ekı jaqty yntymaq, syrtqy jaudan bırlese qorǧanu jönındegı odaqtastyq şartyn saqtamai, bır jylǧa jetpes merzımde joŋǧar şabuylyna ūşyraǧan Orta jüzge qaruly kömek bermedı, tūtqynǧa tüsken Abylai sūltandy bosatyp alu jönınde Qaldan Serenmen aradaǧy ejelgı diplomatiialyq bailanystyŋ pärmenın paidalanbady.
Äbılqaiyr han men Äbılmämbet handarǧa qoqan-loqy jasap, qysym körsetken joŋǧar hanynyŋ üzıldı-kesıldı talaptary mälım bolǧan soŋ, qazaq jerlerınen aiyrylyp qalu qaupı töngen kezde ǧana, Resei ükımetı 1742 jyly 2 qyrküiekte Qaldan Serenge elşı jıberdı, basqa mäseleler qatarynda Abylaidy tūtqynnan bosatudy sūrady. Alaida, Abylai sūltandy bosatyp, syi-siiapatpen qaitaru turaly Qaldan Serenge Resei delegasiiasy kelmesten būryn-aq, Abylaidyŋ öteuıne joŋǧar jaǧyna amanat baryp, mäsele şeşılıp qoiǧan bolatyn. Osydan bylai, Abylai Resei jaǧynyŋ adaldyǧyna kümänmen qarap, öz ömırı üşın saqtyq jasady, diplomatiialyq bailanystardyŋ habarlasu, elşılık almasu täsılderıne köştı. 1740 jylǧy kelıssözden keiın, öle-ölgenşe, iaǧni 40 jyl boiy Reseidıŋ bırde-bır qalasyna at ızın salǧan joq, patşalardyŋ, biık şendı äskerbasylardyŋ şaqyruyna barǧan joq jäne özınıŋ osyndai qyzmet tärtıbıne reseilık ärıptesterın erıksız köndırdı.
1743 jyldyŋ köktemıne deiın, iaǧni ekı jyl bır ai Qaldan Serennıŋ qolynda, küzet astynda, bıraq, bas erkı özınde, jaqsy kütımmen ötken tūtqyndyq kezeŋınde Abylai joŋǧar handyǧynyŋ äskeri jüiege negızdelıp, bır ortalyqtan, qataŋ tärtıppen basqarylǧan memlekettık qūrylymyn, qorǧanys jäne ışkı ekonomikalyq jüiesın mūqiiat zerttegen, oirat tılın üirengen. Qaldan Serenge özınıŋ jeke basynyŋ ozyq azamattyq qasietterın moiyndatyp, tūtqynnan qūrmetpen bosap, mol syi jäne qalyŋdyq alyp oralǧan. Abylai elge kelgen bette Edıl qalmaqtarynyŋ Aiuke hanynyŋ toqaly, Qaldan Serennıŋ qaryndasy Darmabalaǧa jazǧan qūpiia hatynda qazaq-joŋǧar qatynastarynyŋ būdan bylai tatu-körşılık arnasynda damitynyna sendırgen.
Orta jüzdıŋ sailamyşty hany Äbılmämbet, öz zamany ötıp bara jatqanyn moiyndap, jaŋa sipatty geosaiasi jaǧdaida jauapkerlıktı jıgerlı de daryndy qolbasşy, ınısı Abylai sūltanǧa artqan. Tiısınşe Abylai da, adamgerşılık saltynan taimai, Äbılmämbettıŋ aǧalyq, handyq abyroiyna daq salmaǧan, tıptı, Resei tarapynan özın handyqqa taǧaiyndau turaly bırneşe ūsynystan üzıldı-kesıldı bas tartyp, özınıŋ ūstazy, äkesı retınde syilaityn jannyŋ közı tırısınde mūndai arandatuǧa barmaitynyn mälımdegen. Är jaǧdaida hanmen aqyldasyp, kelısıp otyratynyn aitqanda, jatjūrttyqtar erıksız taŋ qalǧan. Mansapqor emes, düniege qyzyqpaityn, ūstanǧan prinsipıne berık Abylaidyŋ mınez-qūlqyn aiǧaqtaityn basqa da jazba derekter jetkılıktı.
Abylaidyŋ tūsynda eldı basqarudyŋ äkımşılık-aimaqtyq jüiesı jaŋaşa tärtıpteldı. Bedeldı biler men batyrlar tiıstı rulardy basqardy. Olar öz qarauyndaǧy ūlystardyŋ äleumettık-şaruaşylyq jaǧdaiyna, qorǧanys qamyna tolyq jauapty boldy. Mysaly, Qarakesektıŋ 2000 otbasy Qazybek bidıŋ, Arǧyn-Altaidyŋ 3000 otbasy Niiaz batyrdyŋ, Qanjyǧalynyŋ 2000 otbasy Bögenbai batyrdyŋ, Taraqtynyŋ 400-ge juyq otbasy Naimantai batyrdyŋ, Atyǧaidyŋ 1000 otbasy Jäpek batyrdyŋ, Qarauyldyŋ 2000 otbasy İtqara batyrdyŋ, Tobyqtynyŋ 1000 otbasy Qarpyq bidıŋ… bilıgınde boldy.
Abylai tötenşe jaǧdailarǧa ikemsız Han keŋesınıŋ qūzyryn yqşamdap, dästürlı biler institutynyŋ ökıletın tejeu arqyly memlekettık basqarudyŋ tetıkterın tıkelei öz qolyna aldy.
Halyqtyŋ tūrmysyn jaqsartudy körşılerdı tonau-talaudan emes, elaralyq sauda qatynastarynan bastaǧan. Būhara, Qoqan, Hiua handyqtarymen, Joŋǧar handyǧymen aiyrbas saudany jönge qoidy. Ūrlyq-qarlyqqa qataŋ tyiym saldy. Şeteldık sauda keruenderınıŋ aman kelıp-qaituyn qatty baqylaǧan. Alǧaşqy jyldardyŋ özınde Abylai Şūbarköl bekınısınde, keiın Or, Petr aǧzam, Troisk, Semei, Kereku bekınısterınde, Qytaidyŋ Ürımşı ölkesınde aiyrbas sauda oryndaryn aşuǧa tıkelei yntager boldy.
1743-1752 j.j. Joŋǧar handyǧymen jäne Resei ükımetımen üş jaqty tiımdı ärı tatu körşılık qarym-qatynasta boluǧa küş salǧan.
Abylai Ūly jüz ben Kışı jüz handarymen, sūltandarymen, bedeldı el aǧalarymen ünemı yntymaqta bolyp, qajet uaqytta küş bırıktırıp, jalpyūlttyq müddenı bırge qorǧaǧan. Aimaqtyq, ru-taipalyq jıkteluşılıkke, alauyzdyqqa jol bermegen.
Äbılqaiyr hannyŋ qazasy siiaqty jalpyqazaqtyq maŋyzy bar tötenşe qaiǧyly oqiǧa kezınde de Abylai erekşe ūstamdy ärı ädıl saiasat jürgızdı. Abylai üşın būl qazanyŋ asa auyr bolǧany, alaida, qandai bır oqys qadamnyŋ bükıl qazaq üşın qater äkeluı mümkın edı. Jalpyūlttyq biıkten tanylǧan Abylai özınıŋ qazaq halqy aldyndaǧy zor jauapkerlık boryşyn sanaly türde tüsıngen. Ol «atalas tuysym» dep syilaityn Äbılqaiyrdy han, aǧam ärı qaiynatam dep emes, onyŋ ūldary Nūralyny qūrbym ärı ärıptesım, Eralyny dosym ärı baldyzym dep emes, basty kınäger Baraq sūltandy bäsekelesım, baqtalasym dep emes; bıreuın ozdyryp, ekınşısın tızgındemei – bärın de qazaqtyŋ bır-bır azamaty, et-süiekten jaralǧan, ömırde ılgerılı-keiındı orny bar, Allanyŋ qūly, Mūhammettıŋ ümbetı dep sabyrmen qabyldady. Eralyny Baraqtyŋ qaharynan saqtady, Bopai hanymǧa Jänıbek tarhandy jıberıp, köŋıl aitty, keudelep baryp, sūǧynbady. Oilap qarasaq, būl – Abylaidyŋ enjarlyǧy nemese «älıptıŋ artyn baqqan» beitaraptyǧy emes, köregendıgı. Qazaq halqynyŋ bügıngı tūtastyǧynyŋ ülken bır joralǧy sorabyn Abylai öz kezınde osylai tartqan dep tüsıngen jön siiaqty. Orta jüz ben Kışı jüzdıŋ arasynda kezdeisoq şaǧylǧan şaqpaqtyŋ jalǧyz ūşqynyn Abylai qoldasa, az qazaqtan ne qalar edı?!
Basqa jüzderdıŋ bileuşılerı, ataqty-abyroily bi-batyrlary turaly syrtynan Abylai aitypty degen qaŋqu söz nemese jazba qūjat kezdespeuı de osyny däleldeidı. Älbette, onyŋ töŋıregındegı bi-batyrlardyŋ bärı bırauyzdy bolyp, äitpese qaharynan qaimyǧyp, Abylaidyŋ qabaǧyna qarap otyrmaǧan. Mysaly, başqūrt, qyrǧyz, qaraqalpaq mäselelerınde, Qytai, Resei, Joŋǧar, mūsylman älemı baǧyttarynda bas batyrlar men eŋselı bilerdıŋ ärqily pıkırlerı, tıptı, qimyl-äreketterı Abylaimen üilese bermegen. Osynyŋ ärqaisysyn salmaqtap, erteŋın boljai bılgen, yqpaldy sūltandar men batyrlardyŋ, bilerdıŋ pıkırın baǧalap, qoldap, baǧyttap, öz ūstanymyna qarai, saiyp kelgende, qazaq müddesıne paidalanǧan.
Syrtqy saiasatta körşı memleketterdıŋ bärımen teŋ därejede köptarapty beibıt halyqaralyq qarym-qatynas ūstanǧan.
Jartylai köşpelı tūrmys jaǧdaiynda tabiǧattyŋ qataŋ syndarynan qazaq halqyn aman alyp qalu üşın körşı Resei, Qytai memleketterımen mämılege kelıp otyrǧan. Būl jolda jeke basynyŋ müddesı men namysyn qūrban etuge deiın barǧan, bıraq Qazaq handyǧynyŋ täuelsızdıgıne syzat tüsırmegen. Ūlty qazaq azamattardyŋ ärbıreuınıŋ taǧdyryna Abylaidyŋ bei-jai qaramaǧany, ärbır qandasynyŋ ömırı men bostandyǧy üşın tabandy küresınıŋ naqty mysaldary köp.
Abylai joŋǧar hany ölgennen keiın, noiandardyŋ taq talasyn Qazaq handyǧynyŋ strategiialyq müddesıne şeber paidalanyp, Ūly jüz ben Kışı jüzdıŋ qaruly küşterın Orta jüz äskerıne qosyp alyp, Lama Dorjy, Dauaşy bilegen joŋǧar handyǧynyŋ basqynşylyq şabuyldaryn batyl toitarǧan. 1752-1757 jyldary bırneşe qarymta joryq jasap, joŋǧarlardyŋ jaugerşılık quatyn meilınşe älsıretken.
1756 jyldyŋ jazynda «joŋǧar noiany Ämırsananyŋ soŋyna tüstık» degen jeleumen qazaq jerıne ekı baǧyttan, tūtqiyl basyp kırgen Qytai-manchjur äskerlerıne qarsy qorǧanys amaldaryn aldyn ala ūiymdastyrǧan. Basqynşylar Ertıstı ışke ötken bette-aq, Bögenbai, Qojabergen, Aralbai, Jauǧaş batyrlar bastaǧan qol qarsy ūrys bastap, qatary qalyŋ, qaru-jaraǧy bekem jaumen ekı ai boiy qaşa soǧysa otyryp, Baianaula, Jeltau, Arqalyq-Edırei, Qu-Boqty, Qarqaraly-Kent siiaqty öŋşeŋ tauly aimaqta keskılesken aiqas ūiymdastyrdy. Nätijesınde, 1756 jyldyŋ qaraşasynda Qytai-manchjur jasaqtaryn köp şyǧynǧa ūşyratyp, quyp şyqqan.
Osy maidanda Abylaidyŋ özı qatty jaralanyp, ölım auzynan qaldy. Kelesı 1757 jyly 14 mausymda qazaq jerıne qaita kırgen qytai jasaqtarymen Abylai qoly Aidynsu tūsynda kezdesıp, taǧy betın qaitardy. Asa quatty jäne qauıptı körşımen bolǧan qaqtyǧystardy asqyndyrmai, olardyŋ saldaryn şeber rettep, Sin imperiiasymen beibıt qatynas ornatty.
Abylaidyŋ ūstanǧan syrtqy saiasaty jäne sol däuırde Orta jüzdıŋ körşı memleketterden täuelsız bolǧany jönınde A.İ.Levşinnen berı qarai köptegen avtorlar jazdy. Basqany bylai qoiǧanda, Resei generaly İ.Kraft bylai moiyndaǧan: «Orta jüz orys bodandyǧyna Kışı jüzben bır mezgılde moiynsūndy degenımen, jyraqta jatqan Orta jüzge orys bilıgınıŋ qoly jete bermedı, qazaqtarǧa qoiyndap kıre almady. Orta jüzdıŋ bas bileuşısı Abylai sūltan özınıŋ şeber saiasaty men aila-amalynyŋ arqasynda öle-ölgenşe mülde täuelsız bolyp qala berdı. Ol uaqyt pen keŋıstıktegı saiasi auandy aŋdyp, bırde Reseige, bırde Qytaiǧa, bırde Joŋǧarǧa berılgen siiaqty bolsa da, şyn mänınde, eşqaisysyna tızgın bergen joq. Oraiy kelse-aq, üşeuın de tonap, öz halqy üşın paida tabuǧa ūmtyldy… Abylai Joŋǧar handyǧyn joiuda Qytaiǧa kömektestı».
Abylai sūltan joŋǧar handyǧy joiylǧannan keiın, ejelgı qazaq jerlerın qaitaryp aluǧa küş saldy. Osy maqsatta jäne baiandy sauda qatynastaryn ornatu üşın 1757-1760 j.j. bastap, Sin saraiymen tıkelei mämlege kelgen, strategiialyq ärıptes retınde Reseiden qol üzbei, onyŋ öktem narazylyǧyn eŋserıp, keleşek üşın şyǧys baǧytta qazaq-qytai bailanystaryn nyǧaitqan. Qytai imperatory Sianlun Abylaidyŋ jıgerlı derbes saiasatyn moiyndap, Qazaq handyǧynyŋ ıs jüzındegı täuelsızdıgın tanydy, tıptı «qazaqtardyŋ ışkı ısıne aralaspaitynyna jazbaşa kepıldık beruge» mäjbür bolǧan. Qytai memleketımen tūraqty sauda ornatty, tarihta «jylqyǧa-jıbek» aiyrbasy türınde bastalǧan ekı jaqqa da tiımdı bailanys tıkelei Abylaidyŋ küş-jıgerımen ornyqqan.
Abylai han ömırınıŋ soŋyna deiın Resei jäne Qytai memleketterımen, Ortalyq Aziia handyqtarymen teŋgerımdı ärı tūraqty, ekıjaqqa da tiımdı, diplomatiialyq jäne sauda qatynastaryn nyǧaityp, Qazaqstannyŋ saiasi jäne ekonomikalyq täuelsızdıgın, memlekettık şekarasynyŋ berıktıgın qamtamasyz etken. 1759 jyly aqpanda nemere ınısı Jolbarys sūltandy bastatyp, 12 kısını Peterburgke jäne taǧy bır tuysy Orys sūltandy 14 kısımen Beijınge attandyrdy.
Resei ükımetı Abylaidyŋ «şekten tys derbestıgınen», äsırese, Qytaimen jaqyndasuynan seskenıp, oǧan 1759 jyly jyldyq jalaqy taǧaiyndap, 1760 jyldan bastap jylyna 200 pūt astyq bere bastady. Qyzyljar bekınısınen 250 şaqyrym jerdegı, Qylşaqty özenı boiynda qystau salyp beruge köndırıp, qolynan qaǧaz jazdyryp aldy. Osylaişa, bırınşıden, öz halqy aldynda Abylaidyŋ abyroiyna şırkeu tüsıruge (körşı elden baǧaly syilyq alǧan retınde), ekınşıden, qazaqtyŋ «syiǧa – syi, syraǧa – bal» saltymen, bauyrǧa tartu nietın közdedı. Alaida, mūndai «jol, joralǧy» Abylaidy adaldyq nietınen taidyra almady.
Aŋyzdaǧy «Abylaidyŋ aq üiıne» baryp tıreletın būl äŋgımenı Sıbır äsker şebınıŋ bastyǧy general İ.Veimarn 1761 jyly 22 qyrküiekte bastaǧan: «Qazaqtardy tynyştandyryp, ejelgı saltynan aiyru, mınez-qūlqyn jūmsartu, olardyŋ negızgı bailyǧy bolyp tabylatyn malyn bırte-bırte azaitu…» jospary ükımet deŋgeiınde qoldau tapqan. Abylai sūltanǧa Qylşaqty özenı boiynan üi-jai salyp beru mäselesı 1765 jyldyŋ 1 mamyrynda qaita qozǧaldy. 13 mamyr künı Qyzyljar (Petr aǧzam) bekınısınen, barlyǧy 21 adam, onyŋ 16-sy baltaşy, ekı aiǧa mölşerlı as-suymen, kapral Abdulovtyŋ bastauymen, Abylai sūltanǧa general-maior Devis atynan jazylǧan hatty alyp, 8 arbamen oŋtüstıktı betke alyp, attanyp kettı. Zertteuşı N.G.Apollova mūraǧat qūjattaryn negızge ala otyryp, bylai dep jazady: «Orta jüzdıŋ äluettı sūltany Abylai 1765 jyly jartylai otyryqşy şaruaşylyq bastady. Petropavl bekınısınıŋ qarsysyndaǧy jailaular soǧan qaraityn… Abylai Qylşaqty özenınen 7 şaqyrym jerdegı qystauynda özıne qysqy tūrǧyn-jai salyp berudı sūraǧan. Abylai üşın salynatyn qysqy üiler tatarlardyŋ «şūbalma peşımen» jylytylǧan.
Qosymşa retınde aitarymyz, atalǧan jaŋa qonystyŋ orny Petropavl bekınısınen 250 şaqyrym jerdegı Qylşaqty özenşesınıŋ ötkelınen ötken soŋ, 7 şaqyrym jerde. Sol jyldan bastap «Jaŋa qystau» atalǧan han ordasy qazırgı Kökşetau qalasynan 35 şaqyrym jerdegı «Kenesary auyly» degen eldı mekennıŋ oŋtüstıgındegı şoqylardyŋ arasyna salynǧan.
1771 jyly Äbılmämbet han qaitys bolǧannan keiın, qazaqtyŋ üş jüzınıŋ bedeldı ökılderı «marqūm hannyŋ öz kındıgınen taraǧan ūldarynyŋ mūragerlık qūqy bola tūrsa da, özge sūltandardyŋ ışınde eŋ taŋdaulysy retınde» (Şoqan), Türkıstan qalasynda Abylaidy «üş alaştyŋ» hany etıp, bırauyzdan sailaǧan. Bıraq, Abylai han patşa qūzıretımen biık lauazymǧa bekıtu räsımın tılemegen jäne täuelsız eldıŋ bileuşısı retınde Reseige bodandyq şartynan bas tartqan. Tek, arada 7 jyl ötken soŋ ǧana Qazaq dalasyndaǧy öz yqpalyn saqtap qaludy amaldap, Resei patşalyǧy 1778 jylǧy 4 mamyrda Abylaidy «Orta jüzdıŋ hany lauazymyna bekıtu turaly» qūzyrhat jıberuge mäjbür bolǧan. Alaida, halyqaralyq qūqyq normalaryna qaişy keletın būl qūjatty zaŋsyz dep tanyǧan Abylai han, Resei imperatorynyŋ jarlyǧyn moiyndamaǧan, mansap kuälıgınen bas tartqan, körşı memleket ūsynǧan syi-siiapatty, handyq jora-räsımerdı qabyldamaǧan. Abylaidyŋ būl qylyqtaryn är saqqa jügırtken Resei generaldary mūndai «varvar, tüz taǧysyn» taqtan taidyru, tıptı yŋǧaiy kelse tūtqyndap, közın joiudyŋ amaldaryn qarastyrǧany turaly jazylǧan qūjattar barşylyq.
Endı sol qūjattardan keibır üzındıler bersek: «…Orta jüzdı tügel qozǧap, qarauyndaǧylardy Abylaiǧa qarsy qoiu kerek». «Öz qarauyndaǧy elderde ǧana emes, qazaqtyŋ basqa da jerlerınde Reseidıŋ köptegen adamdaryn tūtqynda ūstap otyr. Qanşa talap etsek te, qaitarmaidy». «Elınde jäne öz auylynda köptegen orys adamdaryn tūtqynda ūstap otyr, olardy qaitaru turaly bızdıŋ talabymyzdy oryndaǧan joq…orystarǧa neşe türlı jamandyq jasaudan taiynbaidy, Orta jüz ışınde Abylaidyŋ bedelın tüsıretındei ıs oilastyryp, oǧan «baqtalas» bolatyn mansapqor bıreudı ızdep tauyp, ondai adamdy ükımet tarapynan qolpaştap otyrǧan jön».
«…Äzırşe, Orta jüzde jaǧdai osyndai bolyp tūrǧan kezde būl jaqqa orystardyŋ qatynauyna tyiym salu qajet. Öitkenı, būl «jyrtqyştan» qauıp küştı. Sondai-aq, bükıl şekara boiynda qazaqtardyŋ şapqynynan saqtanyp otyru qajet, ondai jaǧdai bola qalsa, meilınşe betın qaitaryp, quyp, barymtalap jıberu kerek.
«Osynau būzyq niettı Abylaiǧa bäsekeles, odan qysym körıp narazy bolyp jürgenderdıŋ arasynan: Reseige adal qyzmet etetın Äbılpeiız sūltan, aǧaiyndy Bekbolat pen Kenjebai siiaqtylardyŋ arasy qazır qandai ekenın bılu üşın, naqty barlau jürgızu jönınde Ogarev myrzaǧa mynadai nūsqau bergen edım: «Eger olar Abylaidyŋ Resei jönındegı qylyq-äreketterın jek köretın bolsa, Orta jüzdı tügel qozǧap, qarauyndaǧylardy Abylaiǧa qarsy qoiu kerek. Mūnymyzdyŋ oraiy kelse, Abylaiǧa qarsy şyǧuşylardy patşa aǧzam tarapynan qolpaştap, şenın ösıremız dep dämelendırgen jön bolar edı. Būl oiymyz sätımen jüzege asuy üşın ondai adamdarǧa para berıp, auzyn alu kerek. General-maior Ogarev öz tarapynan hanǧa bız oilaǧandai äluettı bäsekeles taba alar ma eken, ol jönınde men bılıp otyruym kerek qoi. Osy jūmys boiynşa oǧan öz qasymdaǧy tılmäş Bekchurindı jıberıp alǧanmyn.
Osy josparymyzdan köŋıldegıdei nätije kütıp otyrǧanymda, taiauda tılmäş Bekchurin de qaityp oraldy. Tılmäş arqyly Ogarev maǧan myna jailardy habarlapty:
«Qolynan ıs keledı-au degen Äbılpeiız sūltan qazır Türkıstan qalasynda eken, äzır ol jaqtan qaitatyn türı körınbeidı. Arnaiy adam jıberıp, şaqyryp alaiyn desem, onyŋ da yŋǧaiyn taba almai otyrmyn.
Al endı, aǧaiyndy ekeudıŋ bıreuı – Bekbolat Ogarevtıŋ şaqyrǧanyna kelmeptı. Aurumyn, densaulyǧym jaramaidy dese kerek. Onyŋ üstıne, bızge şyn berılgen el aǧalary da onyŋ äljuaz ärı tym kärı ekenın aityp otyr. Bekbolattyŋ ınısı Kenjebai qolailyraq bolar edı, ony byltyr kezdeskende Ogarev myrza da baiqaǧan eken, alaida Kenjebai şekara şebıne ūrymtal maŋnan körınbeidı, qaida ekenı belgısız.
Demek, būl ekeuınıŋ de yŋǧaiy kelmeitındıkten, Ogarev myrza Sıbır şebıne taiau qonystanǧan Töre sūltan men Qūlybek batyr ekeuınıŋ bırın taŋdaǧandy jön köretındei. Töre sūltan äuelden Abylaimen jūldyzy qarsy, onyŋ aitqandaryn oryndai qoimaityn, özın Abylaidan kem sanamaityn. Al, Qūlybek batyrdyŋ bızge jaqsy qyzmet etıp kele jatqany ras, desek te, onyŋyz bız oilaǧandai nätije şyǧara alar ma eken?
Ogarevtıŋ osyndai da küdıgı bar. Öitkenı, Ertıstı boilap, Omby bekınısınen joǧaryraq aimaqta otyrǧan Abylaidyŋ ınısı Sūltanmūhammet sūltan men nemere ınılerı Orys jäne İman sūltandar bar, būlardyŋ balalary, tuystary, qarauyndaǧy qazaqtary bar. Olar, ärine, Abylaidan syrt ainalmaidy». Kezınde hattalǧan būl sözderge tüsınık beru artyq bolar.
Abylai men orys bilıgı arasyndaǧy qatynastar turaly Resei bas ştabynyŋ biık şendı ofiserı İ.Krasovskii bylai dep jazǧan: «… däl sol kezdegı Orta jüzge alǧyr da äluettı äskerbasy, körşı derjavalarmen qarym-qatynas jasap tūruǧa şeber mämıleger kerek edı. Osy mındettıŋ ekeuın de Abylai abyroimen oryndap şyqty. Ol tek Arǧyn taipasyn ǧana emes, basqalaryn da biledı. Üş jüzdıŋ ortaq dūşpany joŋǧarlarǧa qarsy jeŋıstı küres bastady. Asa örnektı eptılık tanytyp, Reseimen de, Qytaimen de bailanys ornatty. Osyndai qasietterınıŋ arqasynda, Äbılmämbet hanǧa qaraǧanda, Abylai sūltannyŋ ataq-daŋqy arta berdı. Äbılmämbet han bolsa, äskerdı de, mämlegerlıktı de Abylaiǧa öz erkımen berıp qoidy, bilıkke talasqan joq. Sonyŋ nätijesınde Sıbır dalasyndaǧy Orta jüz sūltandarynyŋ arasynda alauyzdyq bolǧan joq. Mūndai auyzbırlıktıŋ ekınşı bır negızı, joŋǧar men qazaq arasy tynyştanǧan soŋ, Abylai bükıl qazaq alamanynyŋ qolbasy ataǧynan öz erkımen bas tartty. Orta jüz taipalaryn būrynǧydai, bır şybyqpen aidaimyn dep aptyqqan joq…». [Materialy dlia geografii i statistiki Rossii, sobrannye ofiserami generalnogo ştaba. Oblast Sibirskih kirgizov. Chast 1. SpB, 1868. S.39.]
Abylai han Reseidegı E.Pugachev köterılısıne bailanysty ūstamdylyq tanytty. Reseidıŋ ışkı ısıne aralasqan joq, köterılıstıŋ tübı şikı, maqsaty būlyŋǧyr ekenın baiqady. Qazaq halqyn arandatudan, orynsyz qan töguden saqtap qaldy. Eskerte keteiık, «Abylai han E.Pugachevtı qoldady, tıptı 40 myŋ äskermen Resei bekınısterın şabuǧa daiyn otyr»-mys degen jazbaşa derek sol däuırde nasihat üşın taratylǧan jalǧan aqpar ekenı bügınde däleldendı.
Abylaidyŋ qyrǧyzdarǧa ekı märte joryq jasaǧany turaly derekter saqtalǧan. Ekeuınde de Abylaidyŋ qyrǧyz jerıne nemese bailyǧyna qyzyǧyp, basqynşylyq niet közdemegen, kerısınşe, tegı bır, dın qaryndas qyrǧyzdy qytailanudan saqtap, keibır rubasylarynyŋ qarsylyǧyn basa otyryp, Qazaq handyǧyna qosudy maqsat etken.
Abylai han 1780 jylǧy qyrküiek soŋy, qazannyŋ basynda Arys özenı jaǧasynda qaitys boldy. Qazaqtyŋ üş jüzınıŋ ökılderı ūiǧaryp, atauly zirat-qorymy bolyp tabylatyn Türkıstandaǧy Qoja Ahmet İasaui kesenesıne jerlendı.
Qazaq arasynda Abylaidyŋ tuǧan jyly turaly kezınde qalyptasqan 1711 jyly, 1713 jyly degen ekı pıkır bar. Jazba derek joq jäne Abylai 70 jasap edı degen söz aŋyz-äfsanalarda kezdespeidı. Demek, qolda bar derekterge jügınsek, Abylai qazaq küntızbesı boiynşa 1712 jyldyŋ aiaǧynda, orysşa jyl esebı boiynşa 1713 jyldyŋ ba¬synda tuǧan jäne 1780 jyldyŋ küzınde 68 jasynda qaitys bolǧan.
Mūraǧatta Abylaidyŋ hatşysy Jaǧda Usmanovtyŋ aitqandary saqtalǧan. Iаǧni, 1780 jylǧy 25 qyrküiekte Kökşetauǧa «Abylai hannyŋ qasynan (oŋtüs¬tıkten) onyŋ ūldary Şyŋǧys sūltan men Esım sūltan, Dat batyr bastaǧan bıraz adamdar kelgen. Olar hannyŋ joryqtaǧy jeŋısterın aitqan. Keler köktemde, iaǧni, «1781 jyldyŋ basynda Abylai sūltan Kök-şetaudaǧy ordasyna qaityp keledı» degen. Türkıstannan Kökşetauǧa deiın salt atpen kemınde bır aptalyq jol ekendıgın eskersek, Abylai han 1780 jylǧy 19-20 qyrküiekte tırı. Demek, Abylai 1780 jylǧy 20 qyrküiekten keiın qaitys bolǧan. Mūny bekıtetın taǧy bır qūjatta, Resei tyŋşysy, Eset provinsiiasynyŋ başqūrty Qazaqqūl Qazanbaev joǧaryda aty atalǧan Dat batyrdan: «Abylai hannyŋ byltyr, 1780 jyly küzde auyryp, öz ajalynan qaitys bolǧanyn» estıgen.
Üşınşı qūjat Petropavl bekınısınıŋ komendanty S.V.Sumarokovtyŋ general N.G.Ogarevke jazǧan haty. Onda «…1781 jylǧy 9 aqpanda Abylai han öldı dep habar¬laǧan ekensız. Şynynda däl osylai ma, Qūlybek batyrdy şa¬qyrtyp alyp, bılıp berıŋız, anyq-qanyǧyna jetu – bız üşın öte qajet. Barlyq küş-jıgerıŋızdı salyp, Qūlybek batyrdy Abylaidyŋ ölgen jerıne jıberıp alyŋyz. Aby¬laidyŋ ölgenı ras pa, neden ölgenın anyqtasyn. Qūlybek kısı jıberemın dese, jol şyǧynyn tolyq öteimız, oǧan qam jemesın». (Omby oblystyq memlekettık mūraǧaty. 1-qor, 1-tızbe, 226-ıs, 52-par. Būryn jariia¬lan¬baǧan.)
Būl resmi türde qaǧazǧa tüsken alǧaşqy habar, hattalǧan äzırşe tūŋǧyş qūjat. Demek, Abylai han «1781 jyly qaitys boldy» degen derek negızsız.
Uäli sūltannyŋ Resei äkımşılıgıne hat jazyp, äkesınıŋ qazasyn 1781 jylǧy mamyr aiynda ǧana, iaǧni, keş habarlauynyŋ mänısı de naqty derektermen anyqtalyp otyr. Abylai hannyŋ qazasy turaly general-maior N.G.Ogarevtıŋ 1781 jylǧy 21 nauryzda jazǧan mälımhatynda «Abylaidyŋ ūly Şyŋǧys sūltan qazaqtarǧa äkesınıŋ ölımı turaly jazdaǧy bas qosuǧa deiın orystarǧa aitpaŋdar, dep tyiym salypty» degen sözder hannyŋ qazasy jyly taiap, as bergenşe qūpiia ūstalǧanynyŋ taǧy bır dälelı…
Zarqyn TAIŞYBAI,
M.Qozybaev atyndaǧy SQMU professory
(Jalǧasy kelesı sanda)
