«Äke jüregı taudan ülken, ana jüregı teŋızden tereŋ» degen halyq danalyǧy men «Äkelı bala – jaujürek, äkesız bala – sujürek» degen Būqar jyraudyŋ qanatty sözderı bar. Otbasynda äkenıŋ orny bölek. Ol – tek bır otbasynyŋ ǧana emes, auyldyŋ, äulettıŋ, rudyŋ qamqorşysy.
«Semei qalasynda üş jyl oqyp, jailaudaǧy äke üiıne kün keşkıre jetken, on üş jasar şäkırt bala – Abai attan tüsken bette, amandasu üşın, şeşege qarai jüre berıp edı, şeşesı anadai jerde tūryp: «Äi, şyraǧym balam, äuelı ar jaǧyŋda äkeŋ tūr… Sälem ber» dedı. Abai jalt qarap baryp, jaŋa kördı. Anadai jerde, qonaq üidıŋ syrtynda, qasynda ekı-üş ülken kısı bar – Qūnanbai tūr eken. Yŋǧaisyzdyqpen qysylyp qalǧan bala şeşesınıŋ sondailyq salqyn sabyrynyŋ mänın ūqty da, äkesıne qarai tez būryldy». Būl – M.Äuezovtıŋ äigılı tuyndysy «Abai joly» roman-epopeiasynan üzındı. Aqyly men paiymy tereŋ analar balalaryn ünemı äkesın syilap, qūrmetteuge beiımdep otyrady. «Äkeŋ renjıp qalmasyn», «Äkeŋ jıberse, bara ǧoi», «Äkeŋe baryp sälem ber», «Äkeŋe keregın daiynda» dep äkege qūrmet körsetuge, qyzmet etuge balany jasynan anasy üiretu kerek.
«Äkege baǧynu – Allaǧa baǧynu» deptı Mūhammed paiǧambarymyz. Ökınışke qarai, ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldaryndaǧy ötpelı kezeŋ qazaq otbasyna şetten kelgen tektı-teksız mädeniettı qosa äkelıp, qalyptasqan dästürdı būzdy. Bügıngı taŋda er azamattardyŋ arasynda otbasynyŋ iesı, asyrauşysy bola almai jürgen äkeler köbeidı. Äke – baladan, bala meiırden ajyrap, öz tamyrynan üzılgen gülge ūqsas ūrpaq tärbielep kelemız. Būl – bolaşaq üşın de, ūrpaq üşın de asa qauıptı.
Bügıngı qoǧamda «tolyq emes otbasy» degen söz eleŋ etkızbeitın tırkeske ainaldy. Öitkenı, er balalardyŋ tärbiesıne köŋıl bölınıp jatqan joq. Neke qiiu ortalyqtarynyŋ mälımetterıne jügınsek, jaǧa ūstatatyn körsetkışke tap bolamyz. Nekege otyrǧandardyŋ 65 paiyzyna juyǧy köp ūzamai ajyrasyp ketedı eken.
Mektep oquşylarynyŋ arasynda 70 paiyzǧa juyq bala äkesız, iaǧni, tolyq emes otbasylarynyŋ ūl-qyzdary. Äkesınıŋ aty tırkelmegen tölqūjatty da üirenşıktı ädetpen qabyldaityn boldyq.
Tūrmys qamymen äke bır jaqta, şeşe bır jaqta, balalary bölek ömır sürıp jatqandardyŋ da kuäsı bolyp jürmız. Bala tärbiesınen alys, tırlıgı beimälım äkenıŋ bala tärbiesıne qandai yqpaly bolady? Äke neǧūrlym balanyŋ qasynda jürse, soǧūrlym äke tärbiesın körıp ösedı. Qazaqtyŋ tabiǧatynda bolmaǧan, örkenietımızge ülken zaualyn tigızıp otyrǧan özge ūltpen nekelesu, bır jynysty neke – bızdıŋ erteŋımızge, ūrpaǧymyzǧa ne beredı?! Būl tabiǧatqa qarsy keletın jaman ädetterdı baǧzy babalarymyz «mal qūlaǧy – saŋyrau» dep qatty saqtandyratyn.
Jasyratyn nesı bar, üi-jaiy, aitarlyqtai jaǧdaiy bar, eludı eŋserıp, alpysty alqymdaǧan azamattar elıne, tuǧan jerıne qol ūşyn berudıŋ ornyna, jeke basynyŋ qyzyǧy üşın jalǧyzbasty äielderdı jaǧalap, ekınşı, üşınşı, besınşı äiel alyp, maqtanyp jürgender bar. Bızdıŋ tektı babalarymyz ondai ekınşı, üşınşı bäibışelerımen kelısıp, oŋ jaqta otyrǧan, betı aşylmaǧan qyzdarǧa qūda tüsıp, ata jolymen alǧan. Ūrpaq köbeitu üşın ol zamannyŋ bäibışelerı taŋdap jürıp, tektı jerden küieulerıne özderı aittyryp, kışı äiel alyp beretın bolǧan. Özderınıŋ märtebesıne sai «bäibışe» atanǧan. Ol zamannyŋ erlerı bıreudıŋ jesırın balasymen alǧandy namys körgen. «Süiegımızge taŋba bolady» degen. Qazırgı jıgıtter ūrlanyp jürıp köşedegı kelınşekterge, jalǧyzbasty balaly äielderge baryp, qoldaryna kırıp aludy ūiat körmeidı.
Äkeden – meiır, anadan jylu körmegen tastandy balalar turaly bölek äŋgıme, öte auyr. Osy mäselege toqtalarda bız ünemı bır jaqty ǧana qarap, kökek analar turaly aitamyz, ony sol deŋgeige jetkızgen äkeler turaly aitpaimyz. Jauapkerşılık ekı jaqqa da bırdei bolu kerek emes pe?! Jeke bastyŋ qyzyǧyn oilap, otbasyn op-oŋai aiyrbastap kete beretın äkeler turaly nege aitpaimyz?!
Özınıŋ bauyr etı – balasyn az uaqyttyq jeke bas qyzyǧyna aiyrbastap ketetın äkeler bıreudıŋ balasyna qandai tärbie beredı?! Jatbauyr ūrpaqtan namysşyl,
ruhty ūrpaq emes – jasqanşaq, kekşıl, jasyq bala ösedı. Ögei äkeler köbeidı. Ögei äke ögeilıgın körsetpei tūrmaidy.Özınen tumaǧan balaǧa materialdyq tūrǧydan kömek bere alatyn şyǧar, şyn äkelık yqylaspen meiırlene almaidy. Ol jaiynda Töle bidıŋ bylai degenı bar: «Bır tüieşı jıgıttıŋ tüiesı boşalap, tuǧan botasy joǧalyp ketedı. Tüienıŋ botasynyŋ tırı ekenın tau bauraiynda bozdap, ärı-berı keze bergenınen bılgen tüieşı botasyn ızdep şyǧady. Botasyn qasqyr jese nemese şala tusa tüie olai ızdemeidı. Jıgıt ötıp bara jatqan keruen köşınen özınıŋ botasyn tanidy. Bıraq keruenşıler de joldan tapqan oljasyn bergısı kelmeidı. «Tüienıŋ botasyn sen qalai tanisyŋ? Ötırık» dep moiyndatpaidy. Ekı jaq Töle bige kelıp jügınedı. «Botanyŋ enesı bar ma?» dep sūraidy bi. «Tuǧan enesı bar» deidı ekı jaq ta. «Onda ekeuınıŋ de enesın alyp kelıŋder» deidı. Olar alyp keledı. «Botanyŋ taqymyna qyl būrau salyŋdar»dep būiyrady bi. Jıgıtter aitqanyn lezde oryndaidy. Botanyŋ taqymyna qyl būraudy salyp, şyŋǧyrta būraǧanda jıgıttıŋ tüiesınıŋ közınen jas parlap, mūryndyǧyn jūla tartyp, botanyŋ üstıne qūlaǧan eken. Al, saudagerdıŋ tüiesı ornynan qozǧalmai, jaiymen küisep tūra berıptı». Tuǧan äkenıŋ de küiı osyndai.
Belgılı qalamger Tūrsyn Jūrtbaidyŋ «Qoǧamda äiel bilegendıktıŋ belgısı – anasyn ǧana tyŋdap ösken, äkenıŋ aldynda jasqanudy, ūialudy bılmeitın qyzdardyŋ erteŋ erın syilap, elıne laiyq ūl ösıretınıne kümändımın» degenı bar. Ras, soŋǧy uaqytta balanyŋ tärbiesın anaǧa jüktep qoiu jiı kezdesedı. Aibarly äkenıŋ orny älsıregenın ökınışpen aituǧa mäjbürmız.
Kırpışeşen balasyn arqasyna salyp ösıredı eken. Enesınıŋ tıkenektei arqasy balasyna mamyqtai tiedı. İslamnyŋ ūlyq paiǧambary «Äke – janūiaǧa tynyştyq ornatyp, perzentterın qadaǧalap, olardyŋ azat boluyna jaǧdai jasau tiıs» degen eken. Äkeler perzentterınıŋ taza tärbiesı men adal bılım aluy, otbasynda, qoǧamda dūrys azamat bolyp ösuıne tıkelei mındettı. Balalary üşın otbasyna adal jolmen yrzyq äkelıp jürgen äkeler üş otbasynyŋ bırınıŋ armany.
Äz Täukenıŋ «Jetı jarǧysynyŋ» 4-tarmaǧynda: «Özge bıreudıŋ äielımen zinaqorlyq jasap, aq nekenı būzuşylarǧa ölım jazasy būiyrylsyn» deidı. Būl jarǧy otbasy bırlıgın saqtau arqyly neke paryzyn öteu, ūrpaq tazalyǧyn saqtau üşın maŋyzy zor bolǧan. Otbasyndaǧy azamattyŋ orny men qyz balanyŋ tärbiesı jönınde aitarda mynandai tämsıldı basty nazarda ūstaǧan jön. Äieldı jylatpa! Öitkenı, onyŋ köz jasyn Jaratuşy sanaidy eken. Äiel – erkektıŋ janyna jaqyn bolu üşın, özımen teŋ bolu üşın, qoltyǧynyŋ astynda qorǧalu üşın, jüregıne jaqyn, süiıktı bolu üşın qabyrǧasynan jaralǧan. Qūdai äieldı erkektıŋ aiaǧynan jaratqan joq, aiaq asty bolyp, qorlanbau üşın. Erkektıŋ basynan da jaratpady, basynyp, basyna şyǧyp ketpeu üşın. Jaratylystyŋ tylsymyn tanu – adamzattyŋ basty jūmbaǧy.
Söz tüiının taǧy da Abai sözımen tüiındegım keledı. Abai: «Men eger zakon quaty qolymda bar kısı bolsam, adam mınezın tüzep bolmaidy degen adamnyŋ tılın keser edım» deidı. Taǧy bırde: «Qazaqty aqyldy etıp tüzeimın dep qam jegen adamǧa ekı türlı närse kerek, äuelı, bek ükımet, bai qoǧam bolu kerek» dedı. Bek ükımet bolu üşın – baqytty, önegelı ūrpaq, tolyqqandy otbasy bolu kerek dep oilaimyn.
El taǧdyryna alaŋdaityn, bılımdı, ısker, namysşyl, öz şaŋyraǧynyŋ tıregı bolatyn naǧyz azamat tärbieleu – bız ben Sızdıŋ boryşymyz.
Almahan MŪHAMETQALİQYZY,
«Abaitanu» ortalyǧynyŋ direktory
