Äkım TARAZİ, jazuşy, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı: QAZAQ – ÖZIMEN-ÖZI ARPALYSYP JÜRGEN HALYQ

Äkım Tarazi… Esımı elge mälım köptı körgen körnektı jazuşy. Qalamger aǧamen äŋgımelesudıŋ özı bır ǧanibet! Ol kısımen oqta-tekte jüzdesıp qalǧanda qoǧam, ädebiet, ja­zuşylar turaly pıkırlesıp tūramyz. Arǧy-bergı igı jaqsylarmen jaqyn aralasyp, syilas bolǧan tūlǧanyŋ aitary mol… Aşyq äŋgımeden örbıgen tömendegı sūhbatty nazarlaryŋyzǧa ūsynyp otyrmyz

JAZUŞYLAR ODAǦYNDA BEDEL QALMADY
– Jaqynda «Qazaq ädebietı» gazetınde Sızdıŋ «Jazuşy bedelı – ūlt bedelı» atty oqşau pıkırıŋız jaryq kördı. Oqydym. Jazu­şysy jüdeu eldıŋ bolaşaǧy da būldyr. Aǧa, osy oidy tereŋırek qauzap aitsaŋyz?

– Teoriiaǧa jüirık emespın. Bıraq, mysalmen, dälelmen söilegendı qalaimyn. Qazır Sovet ökımetı ja­zuşylardy qadır tūtty, därıptedı dep aityp jürmız. Ras. Bıraq, ol ökımet jazuşylardyŋ qadırın bılıp syilaǧan joq. Aldymen jazuşy­lardy atty, qyrdy, jer audar­dy. Qyltiyp, körıngen jas öskın qalamgerge tynyştyq bermedı. İmperiia kösemı Stalin jazuşylar­dy qyryp alyp, keiın qajet ekenın ūqty. Jazuşysyz qoǧam joq ekenın bıldı. Jurnalistıŋ maqtap jazǧan myŋ maqalasynan, jazuşynyŋ bır maqalasy artyq ekenın tüsındı. Sondyqtan ol jan sauǧalap İtaliiada jürgen Maksim Gorkiidı elge şaqyrdy. Onyŋ kelgısı kelmedı. Mäskeudıŋ eŋ ülken köşesın Gorkiidıŋ esımımen atady. Ol sodan keiın keldı. Maksim Gorkiidıŋ arqasynda Qazaqstanda, sol kezdegı basqa odaqtas respublikalarda Jazuşylar Odaǧy qūryldy. Jazuşysyz qoǧamnyŋ mänı joq ekenın tüsıngennen keiın Jazuşylar Odaǧyn qūrdy.
Oiymda jattalyp qalǧan bır oqiǧa bar. «Qazaqstan pionerı» degen gazette jauapty hatşy bo­lyp ıstedım. Balalar jazuşysy Sansyzbai Sarǧasqaevtyŋ orynba­sary eseptımın. Osy gazette ekı jyl jūmys ıstegennen keiın özımnıŋ jazu­şy bolam degen armanymnan ajyrai bastaǧanymdy sezdım. Elge baryp ekı jyl mūǧalım boldym. Bügıngı jazylǧan şyǧarmalarymnyŋ denı sol ekı jylda tapqan oljam. Älı künge deiın sony qazbalap jürmın. Maǧan ol ǧajaiyp qazyna boldy. Bıraq auyldyq jerde jüru qiyn bolǧandyqtan qalaǧa qaita oraldym.
Bırden «Sosialistık Qazaqstan» gazetıne qyzmetke tūrdym. Bastyǧym – Jeken Jūmahanov degen jazuşy, satirik. Auyz ädebietınıŋ klassigı. Bölımde: Şerhan Mūrtaza, Şärbanu Qūmarova jäne men. Üş ai ıstedım. «Bolaşaq bügınnen bastalady» degen bır bettık ülken maqalam jaryq kördı. Bas redaktor Abai Beisen­baev degen ziialy kısı edı. Sol kısı şaqyryp aldy da:
– Äkım, myna maqalany qanşa künde jazdyŋ? – dedı.
– Qinalyp jazdym, – dedım.
– Sen tögılıp tūrǧan jurnalist ekensıŋ ǧoi, – dep jyly pıkır bıldırdı. Maşbiuronyŋ bastyǧyn şaqyryp alyp: – Äkım kelıp, diktovat etem dese, basqalardyŋ jūmysyn qoiyp, osy balanyŋ jazǧanyn bırınşı terıŋız, – dep eskertıp qoidy. Redaksiiaǧa hattar qar sekıldı jauyp jatady. Hattardy qorytyp, maqala äzırleimın. Üş ai ışınde bedeldı jurnalisterdıŋ qataryna endım. Bırde, köşede Ǧabit Müsırepovpen kezdesıp qaldym. «Ara» jurnalynda kezınde qarauynda ıstegem.
– Äi, Äkım, sen qaida jürsıŋ? – dedı. – «SQ»-da ıstep jürmın, – dedım. – Jazuşy bolam dep elge ketıp edıŋ ǧoi? – Elde 2 jyl jürıp qaityp keldım. – Sen «SQ»-ny qoi, – dedı. – «SQ»-da 7-8 ai ıstegesın syqiasyŋ da qalasyŋ. «SQ»-nyŋ tılı degen tıl bar. Sen sony bılesıŋ be? – dedı. «SQ»-nyŋ tılı jazuşynyŋ tılı emes, qaraǧym. Sen «SQ»-dan ket. Jaŋa maǧan Mäskeuden üş professor kelıp kettı. KSRO Mädeniet ministrlıgı janyndaǧy Kinostudiiaǧa ekı jyldyq kursqa ekı adam kerek dep ūsynys bıldırdı. «Kımdı ūsynasyz?» degende, adam tappadym. Sen kinostudiiaǧa bar. Telefon şalyp eskertıp qoiam, – dedı. Kinostudiiaǧa keldım. Bar­sam 30 şaqty adam tūr. Komis­siia qabyldap jatyr. Komissiia qūramyna qazaqtardy kırgızbegen. Adam köp. Qyrǧyn öşıret. Bır esıktı aşyp qalyp edım. Mäskeuden kelgen üşeuı otyr. – Atyŋ kım? – dedı. – Äkım, – dep em, – Berı kır, – dep jyly iba bıldırdı. Bız senı kütıp otyrmyz dedı. – Osynda kelgenderdıŋ bärı kinony jaqsy köremız deidı. Sen de kinoǧa ǧaşyqsyŋ ba? – deidı. – Joq, kinony jek körem, – dedım. – Onda nege barasyŋ? – dedı. – Siujet bola­dy eken. Bır siujet äŋgımege, kelesısı dramaǧa, tıptı kinoǧa laiyqty bolsa jazam, – dedım. Kino qoiamyn dep oilamaimyn. Üşeuı de küldı. Qatty küldı. Keiın ekeuı kursta oqyp jürgende özderı tanyp aldy. Mäskeuge barǧanda jetekşı boldy.

– Ömır jolyŋyzda jany nūrly jaqsy adamdar köp kezdesken eken. Bır Ǧabeŋnıŋ özı qandai yqpal jasaǧan… Bügınde jazuşylar ūsaqtalyp kettı degen söz aitylyp qalady? Jäne qalam ūstaǧannyŋ bärı jazuşy bolǧysy keledı. Keide jazuşy men jurnalistıŋ ara–jıgın ajyrata almai qalamyz. Osy tarapta pıkır örbıtsek…

– Jazuşy – degen jurnalist emes. Jurnalist degen – bölek mamandyq. Qazır elımızde Jazuşylar Odaǧynyŋ müşesı bolyp jürgenderdıŋ denı gazet pen jurnaldarda ıstep, bır-ekı öleŋı, äŋgımesı şyqqan adam­dar. Olardyŋ äŋgımesın oqyǧanda jurnalistıŋ tılımen jazylǧan dünie ekenın anyq baiqaisyŋ. Poeziiada publisistikalyq saryn esıp tūrady. Ūiqasqannyŋ bärı öleŋ emes. Jazuşylar Odaǧyna sony öleŋ dep, şaǧyn jinaq şyǧaryp ötedı. Tıptı, kıtaby şyqpaǧandar öte bastady. Gazet-jurnalda jaryq körgen äŋgımelerın būldap barady. Bügıngı taŋda Jazuşylar Odaǧy Jurnalister Odaǧynyŋ filialy bolyp qaldy. Filial dep otyrǧan sebebım: Jazuşylar Odaǧynda 840 müşe bar. Jurnalister Odaǧynda myŋdap sanalady. Bıraq, onyŋ bärı jazuşy emes. Ädebi maqalasy şyqsa, ol synşy bolyp esepteledı. Ol maqala teoretiktıŋ maqalasy emes, bıreudıŋ jaryq körgen kıtaby turaly jazǧan maqala. Kıtaptyŋ büge-şıgesıne deiın baiandap şyǧady, kışkene synaǧan bolady. Şyn jazuşy az. Būl – keudemdı soǧyp otyrǧanym emes. Men solardyŋ ışındegı keremetımın dep otyrǧan joqpyn. Jazuşynyŋ qandai ekenı közınıŋ tırısınde aityl­maidy. Aitpaidy. Aita alatyn adamdar aitqysy kelmeidı. Ony zaman, uaqyt ekşeidı. Būl tūrǧydan Tolstoi ǧana baqytty. Sebebı, ol graf bolǧan. Graf bolǧannan keiın onyŋ sözı patşaǧa jetıp otyrǧan. Tolstoidyŋ baǧy közınıŋ tırı kezınde janyp tūrdy. Al, Anton Chehov qarapaiym otbasydan şyqqan. Sol aitqan: «Men ölgennen keiın 4 jyl­dan soŋ ataǧym dür ete qalady» dep. Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ müşesı bolyp kırgen 250 synşy bar. Solardyŋ bärı oilaidy. Men maqtamasam, ol jazuşy bolmaidy dep. Sol sekıldı synşylar Chehovqa kün körsetpegen. Chehov – älemde eŋ süiıktı jazuşy. Chehov – älemdegı eŋ üzdık dramaturg. Qazır Chehovtyŋ pesalary Şekspirden de jiı qoiylady. Amerikanyŋ özınde jylyna 200 teatr qoiady eken. Amerika eşkımdı mensınbeitın el. Japoniia da solai. Jazuşy közı tırısınde menı baǧalamady dep aitqan ūiat bo­lady. Ekı ret Memlekettık syilyqqa ūsynylǧanda aldymdaǧy ekı ülken aqsaqalǧa jolymdy berdım. Qalihan bır kısıge jolyn berdı. Mäsele ataqta emes. Ataqty keiınırek, naqtyraq aitsam 67 jasymda aldym. Ökınbeimın. Sūraǧan da joqpyn. Bügıngı jazuşylar ūsaqtalyp kettı. Jazuşylar Odaǧynyŋ bedelı qalmady…

TIL TURALY TEK ORYS GAZETTERINE AITAMYN

– Örkeniettı elderde ūlttyq öner men ädebiettı qorǧaityn, qoldaityn arnaiy zaŋ bar. Būdan habaryŋyz bar ma?

– Zaŋ bızde de bar. Bıraq zaŋdy qadaǧalap, aqtaryp jatqan adam­dy körgen joqpyn. Elbasynyŋ «Mädeni mūra» baǧdarlamasy boiynşa keiıngı ūrpaqqa qajet bolady-au degen kıtaptar jaryq körude. Tyŋ bastama. Jeke öz ba­symda renış joq. «Mädeni mūra» baǧdarlamasymen kıtabym jaryq kördı. Taralymy 2000 danadan. Kıtaphanalarǧa tüsude. Keiıngı ūrpaq bızdı arhivten emes, kıtaphanadan tauyp alady dep oilaimyn. Täuba deimın! Bügınde qalamaqy bermeidı. Erterekte Qalihan, Saiyn üşeumız otyryp, aitatynbyz. «Derbes el boldyq. Elımız eŋsesın tüzep alsyn. Qalamaqy dep emınbeiık. Köş jüre tüzeledı» dep. Jiyrma jyl boldy. Eldıŋ buyny bekıdı. Örkeniettı, damyǧan elge qadam bastyq. Bıraq, qalamaqy joq. Älı sol taz keiıp… Taiauda bır baspanyŋ josparyna kıtabym engen eken. Baspa direktory qoŋyrau şaldy. – Äkım aǧa, är baspa tabaqqa 5 myŋ teŋgeden qoisam, qalai qaraisyz? – dep. Söitsem, 20 baspa tabaqqa 100 myŋ teŋge alady ekem. Rahmet aityp, kıtabymdy qaityp aldym. Qazır bır baspa tabaqqa 10 myŋ teŋge qoiady. 10 baspa tabaq kıtapqa 200 myŋ teŋge alasyŋ. Ministrdıŋ qabyldau bölmesınde otyrǧan hatşy qyzdyŋ ailyǧy 200 myŋ teŋge. Eseptep, salystyra berıŋız…

– Ärine, būl jiı köterılıp jürgen taqyryp. Būǧan memleket tarapynan äzırşe eş qoldau joq. Aityla–aityla jauyr boldy. Osy tyǧyryqtan şyǧu üşın qandai şaralardy ıske asyru qajet?

– Alla adamdy jaratqanda yryzdyq, nesıbesın bırge beredı. Jazuşynyŋ da bala-şaǧasy bar. Ol jazuǧa otyrudyŋ ornyna bala-şaǧasyn asyraimyn dep bazarda jürse nemese keŋsede audarmaşy bolyp otyrsa, onyŋ üstınen qarap otyratyn sauatsyz basşylar men orynbasarlary qaǧazdardy üiıp-tögıp, audaryp tasta dep būiyryp otyrsa, ol jazuşy jaza ma? Jaz­baidy. Būl memlekettık salada ıstep jürgen jazuşylardyŋ basyndaǧy jaǧdai. Şyn ädebiet būlai tu­maidy. Mūstafa Şoqai turaly roman jazu üşın 8-9 jyl ızdendım. Material qaradym, arhivke tüstım. Yǧyn taba almadym. Körgen-bılgendı, arhivtegı derektı qosyp jazǧan şyǧarma bolmaidy. Qai tūrǧydan keluım kerek. Sodan keiın jazdym. Al, Mūstafany jazypsyz dep 5-6 adam ǧana ızgı lebız aitty. Bır ūiym Mūstafa turaly kıtap şyqqan eken, talqylaiyqşy degen joq. Şyqqan kıtapty Oŋtüstık Qazaqstan oblysy­nan kelgen bır jıgıt tübımen köterıp satyp aldy.
Bügıngı taŋda ädebiet damy­mai, bük tüsıp jatyp qaldy. Jas aqyndardy maqtaimyz. Sauat joq. Oqyp otyrǧanda kädımgıdei süisınesıŋ. Ar jaǧynda taqyryp joq. Ädemı sezım ǧana bar. Bır kıtapta 100 öleŋ bolsa, 100 türlı sezım bar. Oqyǧannan keiın eşteŋe esıŋde qalmaidy. Tereŋıne üŋılseŋ, qoǧamdyq maŋyz joq. Ūiqastary baltalasa būzylmaidy, öleŋ teh­nikasyn jetık meŋgergen. Olardyŋ bärın köterıp ketken Mūqaǧali dep oilaimyn. Mūqaǧalidan būlar basqaşa kettı. Mūqaǧalida qoǧamdyq taqyryp küştı edı. Ūlttyq ruh ba­sym bolatyn. Sondyqtan oqylady…

– Ötken jyly el täuelsızdıgınıŋ 20 jyldyǧyn abyroimen atap öttık. Jiyrma jylda jetken jetıstık te barşylyq, kemıstık te joq emes. Bügıngı taŋda qordalanyp qalǧan ūlttyq mäseleler köp. Ony közıqaraqty qauym jaqsy bıledı. Jazuşy retınde, qazaqtyŋ qalauly azamaty retınde täuelsızdık turaly, tıl turaly sızdı qandai oilar mazalaidy?

– Täuelsızdık turaly köp oilanyp jürmın. Derbestık bızge oŋai kelgen joq. Elbasynyŋ aqyldylyǧymen keldı. Bırden täuelsız elmın dep özbektıŋ aituǧa qaqysy bar. Öitkenı, olardy Reseiden bız qorǧap otyr­myz. Ol Özbekstanǧa baru üşın bızdıŋ jer arqyly ötedı. Täjıkter, türkımender, qyrǧyzdar bızden būryn täuelsızdıgın jariialady. Osy tört elge bız arqamyzdy tosyp otyrmyz. Geografiialyq tūrǧydan alǧanda atalǧan memleketterdıŋ baǧy bar. Bızdıŋ jaǧdaiymyz basqaşa. El­basy täuelsızdıktı jariialar aldynda Amerikanyŋ, Qytaidyŋ, Reseidıŋ tılın tauyp, jol taba bıldı. Onyŋ özınde qauıptı bostandyq. Derbes el atanǧanda qazaqtyŋ sany 35 paiyz boldy. Sol kezde bır qazaq köşede ketıp bara jatsa, ekı özge ūlt ökılı kelıp, ūryp ketu tük emes edı. Täuelsızdıkke qiyndyqpen keldık. Bızdıŋ sorymyzǧa qarai bostandyqpen bırge toiymsyzdyq öŋeşı keldı. Bırınşı künnen ba­staldy. Keŋestık däuırde saqtalyp tūrǧan sovhoz-kol­hozdar, zauyt-fabrikalar talan-tarajǧa tüstı. 20 jyl ışınde qanşa öskenımızben bostandyqpen bırge köleŋkedei ılesıp qara albasty keledı. Qara jyn. Qara jynnyŋ aty – jemqorlyq. Ony kürespen jeŋu mümkın emes. Zaŋmen de jeŋe almai­myz. Sebebı, zaŋdy oryn­daityn adamnyŋ da öŋeşı bar. Qara jyndy jeŋu örkenietpen ǧana keledı. Bostandyq alǧannan keiın mektepke barǧan balalar bilık basyna kelgennen keiın qara jyn ketedı dep oilaimyn. Qazır bız qūldyq keiıptemız.
Al, qazaq tılın örkendetpe dep özge ūlt ökılı eşqaşan aitpaidy. Būl – qazaqtyŋ namyssyzdyǧy. Bır oiyn aitaiyn. Bır qapşyqta ekı bas bolady. Ekı bas bır-bırımen tıresıp, küresedı. Bırese anau, bırese mynau jyǧady. Eŋ soŋynda jūrt mäz bo­lyp, qol soqqan kezde qapşyqtan bır ǧana ärtıs şyǧa keledı. Qazaq sol sekıldı. Qazaq – özımen özı ar­palysyp jürgen halyq. Jaŋaǧy qapşyqtyŋ ışıne kırıp alǧan ärtıs sekıldı. Qazaqqa özge ūlt ökılderı öktemdık körsetıp otyrǧan joq. Özın-özı jeŋe almai jürgen halyq. Qazaq tılın aityp, mäsele köterıp jürgen jıgıtterdıŋ 80-90 paiyzy üiıne barǧannan keiın bala-şaǧasymen orys tılınde şüldırlesedı. Jūrttyŋ aldyna şyǧyp söilegende taipalǧan jorǧadai kösıledı. Ūltqa şynaiy jany aşysa, öz otbasy aldymen qazaqşa söilesın. Balalaryŋmen qazaqşa tıldes. Özınıŋ otbasyna ie bola almaǧan adam köpşılıkke qalai aqyl aitady… Keibıreuınen jerke­nem. Tıldı mamandyq qylyp alǧandar bar. Käsıp qylyp alǧandar bar. Tıl turaly tek orys gazetterıne aitam. Qazaq gazetterıne aitqym kelmeidı.

– Ne sebeptı aitqyŋyz kelmeidı?

– Aitqym kelmeidı. Ūiat bolar edı. Özın-özı syilamaityn adam üige kelgen qonaqty törge şyǧaryp, özı oşaqtyŋ janyna otyrady…

– Aǧa, ūlttyŋ ruhy älı söngen joq. Öşpeidı de… Qaita keiıngı kezde ruh qaita sılkıngen sekıldı… Namyssyzdyq jalpy ūltqa tän emes der edım. Qarapaiym qazaqta namys bar ǧoi, aǧa?

– Qalaişa… qarapaiym qazaq keŋsege baryp, maǧan qazaqşa ja­uap ber dep talap etpeidı. Qorqyp qalǧan, ürkıp qalǧan. Keŋsege kırgennen keiın orysşa bılsın- bılmesın özge ünde tıl qatady. Özım keŋsege bara qalsam, qazaq tılınde jauap berudı talap etem. Balala­rym qazaqşa söileidı. 3-synyptan keiın ǧana orysşa, aǧylşynşa üirenuge rūqsat berdım. Ekı balam ana tılı sekıldı aǧylşyn men orys tılın jetık bıledı.. Küresker adam aldymen özın jeŋu kerek. Sonda basqany jeŋedı.

TÄNIMIZ BÖLEK BOLǦANYMEN, JANYMYZ – BIR

– Bügıngı ziialy qauymda ruhani ündestık, ūlttyq müdde bırlıgı keide kemşın tüsıp jatady. Ūlttyq mäseleler köterılgen kezde bır jūdyryq bolyp jūmyla almai qalatyn kezımız bar. Sonyŋ äserınen keide esemız ketıp qalady. Ol turaly ne aitar edıŋız?

– Oidy ärıden bastaiyn. Būrynǧy sovet ökımetınıŋ qūramynda bolǧan elderdıŋ jaǧdaiy bır-bırıne öte ūqsas. Saiasi, ekonomikalyq jaǧdai bolmasyn… Orys gazetterın üzbei qadaǧalap oqyp jüremın. Reseidı Resei qylyp otyrǧan orystyŋ ūly intelligensiiasy. Ūly degen sözge erekşe ekpın berıp aitamyn. Reseidıŋ qazırgı jaǧdaiyn telearnadan körıp otyrǧanda keide tüŋılıp ketesıŋ. Bıraq, bır ümıt, bır jaryq saŋylau bar. Orystyŋ intelligensiiasy öte küştı. Halyqty bastap, alǧa jetelep otyrady. Bızdıŋ ziialy qauym da olardan kem emes. Ziialy qauym qazaqta bar. Bıraq, ziialymyz dep jürgen ziialysymaqtar şyn ziialylarǧa köleŋke tüsırıp jür. Batyr bolyp körıngısı keledı. Bız älı ziialy degen ūǧymdy dūrys tüsıne almai kelemız. Qaitalap aitamyn, ziialylar bızde bar. Şyn maǧynasynda ūltym üşın, elım üşın dep basyn bäigege tıgıp jürgen ziialylar bar. Bıraq, elordada bas qosatyn jer joq. Negızınen, ziialylar bas qosatyn jer – Jazuşylar Odaǧy. Almatyda ne bolyp jatqanyn bılmeimın. Astanaǧa köşıp kelgenıme 9 jyl boldy. Bız syǧandardyŋ taǧdyryn keşıp jürmız. Qinalyp jürmız. Bas qosatyn jerımız – Ūlttyq kıtaphana edı. Olarmen keide olai, keide būlai bolyp qalamyz. Odan keiıngı mekenımız Prezidenttık mädeniet ortalyǧy edı. Qazır ol jaqtyŋ esıgı jabyldy. Qazır ziialy qauym körse qaşatyn basşylar bar. Bärınen özderın joǧary ūstaidy. Olar da özderın ziialymyz dep sanaidy.Qaidaǧy ziialylyq? Naǧyz ziiankester. Bügın bar, erteŋ joq. Şyn ziialy qauym astanada qalyptasty. Osydan 4 jyl būryn Elbasy ziialy qauymnyŋ basyn qosqanda «Şabyt» degen üi salynyp jatyr. Sonyŋ 2 qabatyn bereiın degen söz aitty. Iştei quanyp otyrdyq. Keiın ol Öner universitetı bolyp kettı. Oǧan da quandym. Jinalatyn jer bolmaǧannan keiın ärqaisymyz, är töbenıŋ basynda ıştei küiınıp, janymyzdy jegıdei jep jürmız. Jazuşylar Odaǧyna qalalyq äkımdık üi beru kerek. Ziialylar sol jerde bas qosuymyz qajet. Elorda basşysy İmanǧali Tasmaǧambetov ziialy qauymnyŋ dosy ǧoi. Sol äkım bolyp kelgende ümıttengen edım. Sūranyp aldyna barǧan emespın. Bas qosatyn ortalyq kerek. Ortalyqty qalalyq äkımşılık basqaru kerek. Äkımşılıktıŋ bır qanaty bolu kerek.

– Taiauda «Türkıstan» gazetınde belgılı qalamgerler Didah¬met Äşımhanūly men Myrzan Kenjebaidyŋ «Bız ūlt bolyp qalyptastyq pa?» degen sūhbaty jaryq kördı. Oqyp otyryp, köp jaiǧa qanyqtym. Rasynda, aǧa, bız ūlt bolyp qalyptastyq pa?

– Bız düniedegı eŋ taza ūlt bolyp qalyptasqan halyqpyz. Juyrda Angliiada kıtabym jaryq kördı. Kıtap tūsaukeserıne barǧanda qazaqtai bırtūtas halyq joq dep aittym. Bır qyzyǧy, qazaqtai ǧajap halyq joq. Mysaly, barlyq halyq «men aman tūrǧanda, men tırı tūrǧanda» dep söileidı. Qazaq «közım tırısınde» dep aitady. Demek, adamnyŋ ömırı köz ekenın bıledı. Ǧalymdardyŋ aşqan jaŋalyǧy boiynşa adamnyŋ közı 1 sekundta 2 milliard aqparat qabyldap, sony öŋdep miǧa berıp ülgeredı eken. Demek, ömır degen – köz. Sony qazaq bılgen. Älemde qazaqtai taza bır tılde söileitın halyq joq. Köp halyq kapitalizm damyǧan kezde ūlt bolyp qalyptasty. Nemıs elınıŋ 360 dialektısı bolǧan. Būlar bırıgıp bır ūlt boldy. Qytaida bır- bırın tüsınbeitın dialektı kezdesedı. Älemde jalǧyz qazaq qana «Kımsıŋ?» de¬gen sūraqqa «Adammyn» dep jauap beredı. «Kımnıŋ b a l a s y s y ŋ ? » d e s e ŋ , «Adamnyŋ balasymyn» deidı. Basqa ūlt basqaşa jauap beredı. Būl bızdıŋ janymyzdyŋ tūtastyǧy. Tänımız bölek bolǧanmen, janymyz bıreu.

– Baiaǧyda auylda eşkım aldyn kesıp ötpeitın, sözıne toqtaityn tektı qariialar bolatyn. Olar eldıŋ bırlıgıne, qarapaiym tırlıgıne den qoiyp, män berıp otyratyn. Sız sol aqsaqaldyq jasqa keldıŋız? Artyŋyzda önegesı mol ömır joly jatyr. Osy jolda ne joǧalttyŋyz, ne taptyŋyz? Ne närsege ökınıp, nege täube etesız?

– Bırınşıden, osy jaryq düniege adam bolyp kelgenıme Jaratqan Allaǧa myŋ märte qūldyq etemın! Ekınşıden, myŋ märte qūldyǧym m ū s y l m a n b o l y p k e l g en ı m e ! Üşınşıden, qazaq bolyp kelgenıme! Myŋ-myŋ qūldyq. Mūsylman degen ūǧym ūlt degen ūǧymnan joǧary.
Alla bergen ǧūmyryma rizamyn. Men Adam ata-Haua ananyŋ ba¬lasy bolyp kelgenıme, İslamda Mūhammed paiǧambardyŋ ümbetı bolyp kelgenıme rizamyn. Qazaq degen halyqtyŋ ūly bolyp kelgenıme maqtanam. Ömırdıŋ özı ökınışten tūrady. Ökınetın sätterım de bar. Ūltymyzdyŋ bas bırlıgınıŋ joqtyǧyna, qazaqtyŋ ūlttyq sanasynyŋ älı qalyptaspaǧandyǧyna qatty küiınem. Bırge jürgen az ǧana top dostarym bar edı. Solardyŋ jartysynan köbı menı satyp kettı. Joǧaltqanym sol. Olardy men satqan emespın. Bırazy dünieden ötıp kettı. Bıraq, közı tırı jürgenderge ökpemdı aityp otyrmyn. Köre al¬
maityndar bar. Bır dosym temekısın şıkıreie tartyp, şırenıp otyryp: «Äkım Astanaǧa köştı, jaǧdaiy jaman emes körınedı» dep jazǧanyn körgende qatty küiındım. Men onyŋ alaiyn dep tūrǧan päterın alyp qoisam nemese qyzmetın tartyp alsam, maǧan ökpelesın. Taǧdyr maǧan jol aşyp berdı. Allanyŋ ämırımen elordaǧa köşıp kelsem, oǧan tek quanu kerek edı. Osyndai ıştarlyqty qabyldai almaimyn. Ömırde menı satpai ketken ekı dosym
boldy. Ol – Saiyn Mūratbekov, Zeinolla Serıkqaliev. Öle-ölgenşe bırge boldyq. Şerhan aǧammen jaqsy syilaspyz. Jasy säl ülken bolǧandyqtan «aǧa» dep aitam. Täubä deimın!

BIZDE BOLAŞAQ BAR

– Ömırden erte ozǧan, sızdıŋ dosyŋyz Aqan Nūrmanovtyŋ «Qūlannyŋ ajaly» atty romany bar. Bas keiıpkerı: halyq batyry Amangeldı İmanovtyŋ qandyköilek serıgı Keikı batyr. Sız sol qolmergen Keikı batyr turaly pesa jazypsyz. Bıraq, ol pesaŋyz eş teatrda qoiylmaǧan eken. Sebebı nede?

– Keikı batyr turaly jazdym. Ony Arqalyq teatryna berdım. Oqydy, bärı qūba-qūp dep jauap berdı. Keikı batyrdy jaŋa qyrynan jazdym. Keŋestık däuırdıŋ kezı edı ǧoi. Teatrda daiyndyq bastalyp ta ketken bolatyn… Ūzaryp kettı. Bır künı telefon şalyp, sūrasam, oblystyq partiia komitetınıŋ ekınşı hatşysy kelıp japty¬ryp tastapty. Tosqauyl qoiǧanǧa ökıngen joqpyn. Keiın sol pesany taba almai qaldym. Iz-tüssız joq. Ekı ret pesalar jinaǧyn şyǧardym. Oǧan kırmedı. Jeke arhivte de joq. Qolymda qoljazbasy qalmapty…

– 2008 jyly «Jazuşy» baspasynan Mūstafa Şoqai turaly kıtabyŋyz jaryq kördı. Körkem tuyndy «bırınşı kıtaptyŋ soŋy» dep aiaqtalady. Jalǧasy qaşan jaryq köredı?

– Men Mūstafa turaly qorqa- qorqa jazdym. Nūrsūltan Äbışūlynyŋ tapsyrmasymen kinossenarii jazdym. Kinossenarii jazuǧa bır jyl sūrap edım. Ol kısı üş aida bıtırıp ber dedı. Üş aida tämamdadym. Mūstafa – taǧdyry öte kürdelı tūlǧa. Kinofilm men jazǧannan keiın toǧyz jyldan keiın jaryq kördı. Däl menıŋ tuǧan künımde Astanada filmnıŋ tūsaukeserı öttı. Maǧan Satybaldy Narymbetov qaita-qaita aitatyn: – Köke, Mūstafany jazsaŋyzşy? Daiyn roman ǧoi, – dep. – Qoi, oǧan menıŋ şamam kelmeidı, – dep jauap bergem. Bırde telejurnalist Nūrtıleu İmanǧaliūly sūrady, men aittym «özımdı azdap bolsa da Mūstafanyŋ ornyna qoiyp köruım kerek» dep. Älı özımdı onyŋ ornyna qoia almai jürmın dep jauap bergem. Söitıp jürgende bır künı taŋerteŋ tösegımnen «Mūstafa, Mūstafa» dep oiandym. Sodan keiın üş ai oŋaşa päter jaldap, bas almastan jazyp şyqtym. Şyǧarma jazylǧannan keiın «Jazuşy» baspasyna alyp bardym. Kıtap bır aidyŋ ışınde şyqty. Bıraq, baspaǧa jıbereiın dep jatqanda Esenǧali Rauşanov «Aǧa, myna jerge bırınşı kıtaptyŋ soŋy dep qolymmen jazyp jıberdım» dedı. «Bırınşı kıtaptyŋ soŋy» dep jazǧan – Esenǧali. Oǧan sol jauap beredı. Ekınşı kıtapty jazǧym keledı. Jaza almai jürmın…

– Eldıŋ erteŋı turaly oilanbaityn adam joq şyǧar. Eger ol jazuşy bolsa, qarapaiym adamnan myŋ ese artyq tolǧanady. Keleşegımızdıŋ jarqyn bolǧanyn b a r l y q  q a z a q t y ŋ  a z a m a t y qalaidy. Bolaşaq turaly ne aitasyz?

– Erteŋgı künge qatty senem. Ana tılın qūdıret tūtatyn, bölınudı bılmeitın jaŋa qazaq ösıp keledı. Jyl saiyn şamamen 250 myŋ bala ömırge keledı eken. Solardyŋ denı qazaq mektebınde oqidy. Amalsyz¬dan tılımız öz biıgıne köterıledı. Menıŋ ümıtım – bügıngı jas öskın baldyrǧandar. Joǧaryda aityp öttım. Taǧy da qaitalap aitqym keledı. Bızge bostanmen bırge qūlqyn qatar keldı. Ony toqtatu mümkın emes. Bız kenedei aş elde ömır sürdık. Partiia qyzmetkerlerınıŋ bärı aş bolatyn. Qolynda bilıgı bar sovet qyzmetkerlerınıŋ bärı aş bolatyn. Solar toiymsyzdyqqa özgeden būryn kırıstı. Men bır ret jazǧam. Būlar bır-bırın jep, bır- bırın qūrta bastady. Tarihta An¬gliiada, Fransiiada, Reseide solai bolǧan. Jemqorlyqtan taza ada bolu mümkın emes. Bilık basyna aqyldy, parasatty buyn kelıp, aqşa degennıŋ ötkınşı ekenın tüsıngen jaǧdaida auyr keselden aiyǧa alamyz. Kompiuter adamzatqa keŋ jol aşty. 5 jyldan soŋ älemdegı barlyq qarjy közı qaida jūmsalyp otyrǧanyn üide otyryp-aq bıletın bolamyz. Aşyq qoǧam ornaidy. Ol bügınnen bastap bılıne bastady. Jemqorlyqtan qūtylu üşın kem degende 15-20 jyl uaqyt kerek. Amal joq, şydaimyz. Qazaq tabiǧatynan taza halyq. Qulyq-sūmdyqtan boiyn aulaq ūstaidy. Basqa halyqtardy qorlamaityn tek qana qazaq. Bız atqa mınıp jürgennen keiın örkökırek halyqpyz. Kökıregı ör halyq eşkımdı sökpeidı. Özge jūrtty kemıtpeimız, kemsıtpeimız. Bolaşaq bızde bar…

– Äŋgımeŋızge rahmet aǧa!

Äŋgımelesken
Azamat ESENJOL