Qarjy piramidasy turaly būqaralyq aqparat qūraldarynda az jazylǧan joq. Onyŋ qanşa adamnyŋ köz jasyna qalyp, qanşa jannyŋ jüikesın jūqartqany, tıptı süttei ūiyp otyrǧan otbasynyŋ şaŋyraǧyn dürbeleŋge salǧany da aitudaiyn aitylyp jatyr. Bıraq, osy bır jetı basty ajdaha siiaqty tajal ana qaladan bır, myna qaladan bır dürkın-dürkın boi köterıp, halyq oǧan aldanyp qala beredı.
Ötırıktıŋ şegı joq…
Sonau toqsanynşy jyldary Mavrodi, Smaǧūlov K., «Hoper invest», taǧy basqalarynan bastalǧan aŋǧal, sauaty az jandardyŋ arasynan «jemtık ızdeuşılerdıŋ» tızbegı älı künge bır tolastamai otyr. Atap aitsaq, biyl jyl basynan berı osy tūrǧyda on bes qylmystyq ıs qozǧalyp, 7300 salymşynyŋ 600 million teŋgeden astam aqşasyn qaitaru mäselesı sotqa joldandy. Tıptı soŋǧy üş aida adamdardy aldap, alşaŋ basyp jürgen «World Business Consulting», «Hermes-LTD», «Sincere Systems» siiaqty jalǧan kompaniialardyŋ da mülkı būǧattaldy. Bıraq būl da alaiaqtarǧa tūsau bolmady. Tıptı olar türlenıp, adamdardy aldaudyŋ jaŋa ädıs-täsılderın tauyp, basqa qyrynan körınude.
Astana qalasynda jalǧan lotereia oiynyn ūiymdastyrǧan 2003 jäne 2005 jyly tuǧan ekı jıgıt ūstaldy. Tergeu organynyŋ mälımetınşe, äp-sätte oŋai oljaǧa kenelgısı kelgender qala tūrǧyndaryna tūrmystyq tehnika, kosmetika, basqa da halyq tūtynatyn tauardyŋ aluan türın ūsynyp, lotereia satyp alǧan adam osy zattarmen qatar su jaŋa avtokölıkke ie bolatynyn aityp sendırgen.
Al şyndyǧynda, būl qyp-qyzyl ötırık-tūǧyn. Nege deseŋız, ol jıgıtterdıŋ mūndai ūtys oiynyn ötkızuge rūqsaty da, eşqandai qūqy da bolmaǧan. Ekınşıden, «eşkım de ūtyssyz qalmaidy» dep künı būryn jar salyp, jarnama jasau ekı nemese odan da köp adamnyŋ aldyn ala söz bailasuy – Qazaqstan Respublikasy qylmystyq kodeksınıŋ 190-baby 4-bölıgı boiynşa jazaǧa tartylatynyn olar bılmedı dep oilamaimyz. Alaida jeŋıl jolmen qaltasyn qampityp üirengenderdı eşteŋe toqtata almady. Keltırılgen şyǧyn 15 millionnan asyp jyǧyldy.
Ötken jyly belgılı änşı Ernar Aidar men bloger-vainer Meiırjan Törebaev pen Meiırhan Şerniazovtyŋ jauapqa tartylǧanyn ūmyta qoiǧanymyz joq. Endı, mıne, mūndai keleŋsızdık bas qalada qaitadan qylaŋ berıp otyr.
– Qarjy piramidasy nemese osyndai lotereia oinatu bolsyn soŋy jaqsylyqqa äkelmeitının jūrtşylyqtyŋ tüsınetının uaqyty jetken siiaqty. Joq, köpşılık adamdar älı de tep-tegın bır närse alaqanyna özınen-özı tüse qalatynyna sondai ilanatyn tärızdı. Ärine, ärkım de su jaŋa kölık mınıp, şalqyp jürgısı keledı. Alaida oǧan adamnyŋ maŋdai terı sıŋuı kerek qoi. Ekı myŋ teŋgege satyp alǧan lotereiaǧa 15-20 million teŋgenıŋ maşinasyn ielenu, (onyŋ üstıne ony jekelegen adamdar ötkızıp tūrsa) ertegıdegı Qojanasyrdyŋ esegıne qanat bıtıp ūşqanymen bırdei şarua emes pe?
Biyl jyl basynan berı osy tūrǧyda on bes qylmystyq ıs qozǧalyp, 7300 salymşynyŋ 600 million teŋgeden astam aqşasyn qaitaru mäselesı sotqa joldandy
Şyǧasyǧa iesı basşy
Jürgızılgen keibır zertteulerge qaraǧanda, qazaqstandyqtar tanymaityn adamǧa da qol ūşyn beruge äzır tūratyn meiırımdı, jüregı jūmsaq, jüzı igı jandardyŋ qataryna jatatyn körınedı. Sodan bolsa kerek, olardyŋ sol meiırbandyǧyn qazır basqa elden kelgen jat niet alaiaqtar paidalanyp ketıp jatyr.
Özbekstan azamaty elordadaǧy bır ırı supermarketke jūmysqa ornalasady. Ekı-üş ai qyzmet ıstegennen keiın ärıptesterınıŋ senımıne kırıp, ärtürlı jeleumen telefondaryn sūrap alyp, onyŋ bankı qosymşalary arqyly qomaqty somaǧa kredit räsımdep otyrǧan. Söitıp ol direktordan bastap, üş qyzmettesın bes million teŋgege şyǧynǧa batyryp, jūmystan taiyp tūrǧan.
Bır taŋǧalarlyǧy, mūndai adamdar sözge şeşen ärı inenıŋ közınen ötkendei jylpos bolyp keledı. Söilegen kezde ışı-bauyryŋa kırıp, emeşegı üzılıp keterdei ıltipat tanytatyny taǧy bar. Sondyqtan iını juas, aramdyq oilamaityn aŋǧal adamdar olardyŋ sözderıne kümänsız senıp qalady.
Bas qalada näpaqa tauyp taksi jürgızıp jürgender az emes. Solardyŋ bırı – zeinet jasyna jaqyndaǧan Ereimentau audanynyŋ tumasy Jūmabek Ǧaisin. Jūmekeŋ jeŋıl maşinasymen künı boiy jolauşylardy äuejaidan qalaǧa jetkızıp salyp jürgenıne bırneşe jyl bolǧan. Özınıŋ tūraqty orny bar. Sol jerden ūşaqtan tüsken jolauşyny kütıp alyp, kelısken aqşasyna kerek jerıne jetkızıp tastaidy. Ötken jyldyŋ qaraşa aiynda kölıgıne otyz bester şamasyndaǧy bır jas jıgıt otyrady. Baǧasyna kelıskesın telefonynyŋ quaty bıtıp qalǧanyn aityp, onyŋ ūialy telefonyn sūraidy. Būl oiynda eşteŋe joq klientıne telefonyn bere salady. Ol bes-alty minut söilesıp qaityp beredı. Artynan bır aidan keiın Jūmabek Ǧaisinnıŋ atyna bankten bır million teŋgege kredit räsımdegen qaryzy turaly qaǧaz kelgende baryp, sanyn bır-aq soǧady.
Polisiiaǧa şaǧym tüsırgende özındei aldanyp qalǧan bırneşe taksi jürgızuşısı bar ekenın estıp, taŋ qalady. Alaiaq olardyŋ barlyǧyn 8 million teŋgege qaryzǧa kırgızıptı.
Qūqyq qorǧau organy qyzmetkerlerınıŋ pärmendı de jedel ızdestıru ıs-şaralarynyŋ nätijesınde Türkıstan oblysynyŋ azamaty ūstaldy. Küdıktınıŋ qazır osyndai on ekı ıske qatysy bar ekenı anyqtalyp otyr. «Sonda osynşama taksistıŋ senımıne kırgen alaiaq epsektı me, älde telefonyn sūrap tūrǧanda säl de bolsa köŋılderıne küdık almaǧan jürgızuşıler aŋǧal ma?» degen oi keledı.
Adyra qalǧan sezımder
Belgılı jurnalist Baqytjan Qosbarmaq: «Qarjy piramidasy qūrymaidy, tüpkılıktı joiylmaidy, öitkenı onymen ainalysatyn mafiia bar» deidı.
– Ony basqaruşylar közge körınbeidı, qolǧa tüspeidı. Qūddy mūhittyŋ tübınde jaiyn jüzıp, kenet aranyn aşqanda bır sätte balyq, baqa-şaianymen qosa jüzdegen tonna su jūtyp qoiatyn kök kit siiaqty. Aiaqasty apalaŋ-topalaŋ jasaidy da bır mūrsatta jym-jylas bolady. Mūnyŋ bärı – ärine, metafora, obrazdy teŋeu. Şynynda, mafiia – teŋızdıŋ tübınde, mūhittyŋ tereŋınde emes, osy jer betınde. Keŋ kabinetterde, zäulım ofisterde otyr. Olar – jaiyn da, akula da, kit te emes, adam. Adam keiıptı akula».
Adamdardy äp-sätte elıtıp, arbap, degenıne köndıru, aitqanyna jürgızu – ülken qabılet. Oǧan qazırgı zamanaui tehnologiialar da orasan oŋtailylyq tanytyp otyr. «Tindermen» (Tinder) ainalysatyn internet-alaiaqtardyŋ da etek alyp bara jatuy – osynyŋ bır aiǧaǧy.
Elmira Esımseit internet arqyly bır bai jıgıtpen tanysady. Qiialyndaǧy hanzada. Şaruasy şalqyp tūrǧan biznesmen. İnternet arqyly kottedjın, qymbat maşinasyn körsetkende qyzdyŋ şynynda da bas ainalyp qalady. Apta saiyn gül, ai saiyn syilyq jıberıp tūrady. Söitıp, «jemtıgın» ūzaq «daiyndaǧannan» keiın «pısıp, jetılgenın» sezgen kezde «qolyŋda ne bar (üiıŋdı, maşinaŋdy) sat ta maǧan kel, bırge tūraiyq. Bız bır-bırımızsız ömır süre almaimyz» degen «ertegısın» aitady. Qyz senıp qalady. «Bara almaimyn» dese, «ertegısınıŋ» «onda saǧan men baramyn» degen ekınşı nūsqasy da daiyn tūr edı.
Bır jyl boiy özın keremet «uhajivat» etken «hanzadasyna» imandai ilanǧan ol üiın de, maşinasyn da satyp, jolǧa jinalyp jatqanda «hanzadasy» kenetten «bır oqiǧaǧa tap bolyp» üş künde qaitaryp beretın bolyp, būdan qaryzǧa qomaqty aqşa sūraidy. Sezımge şeksız berılgen ol alǧaşynda alty million, artynan bes million teŋgenı onyŋ aitqan esepşotyna audaryp jıberedı. Is bıttı, qu kettı. Odan keiın bailanys üzıledı…
Mıne, ötken jyly qūqyq qorǧau organyna mūndai segız epizod tırkelgen.
Qazır polisiia ardan bezgen alaiaqtar men qulyq-sūmdyqpen halyqty aldauşylardan qatty saq bolu kerektıgın būqaralyq baspasöz qūraldary men messendjer, tıptı qala köşelerındegı aqparattyq bannerler arqyly da tolassyz eskertıp jatady. Soǧan azamattar dendep qūlaq assa deidı. Ärkımge de aldamşylardyŋ tūzaǧyna tüsıp qalmas üşın qyraǧylyqty küşeitu maŋyzdy.
