Būl ataudyŋ şyǧu tarihyna «mola», «süt», «qorǧan», «qamal», «batys» ūǧymdarynyŋ eş qatysy joq. Būl – esım …
El jadynda:
Qarabaluan, Jänıbek,
Qazdauysty Qazybek,
Ölı de bolsaŋ tırısıŋ,
Öz atamnyŋ bırısıŋ,
Syiynatyn pırımsıŋ, – degen söz bar.
Ahaŋ, Ahmet Baitūrsynūly da bır oraida:
Qarabaluan, Jänıbek,
Qazdauysty Qazybek,
Tūlǧa bolyp artyna
Jetım qalǧan halqyna –
Bır tiianaq qazyq ed, – degenı bar.
Qazdauysty Qazybek – isı qazaqqa aty mälım ūly bi. Jänıbek – Şaqşaq Qoşqarūly Jänıbek tarhan. Ekeuı de – köpke belgılı tarihi tūlǧa. Al, erekşe qasietterımen daralanǧan osy ekı tūlǧa qatarynda atalǧandai Qarabaluan kım?
Qarabaluan – laqap esım. Şyn aty – Janūzaq. Mūraǧattyq qūjattarda Qarabaluan Aldiiarūly bolyp derekteledı. Mysalǧa, 1738 jylǧy Resei bodandyǧyna ant bergender tızımınde Arǧyn Qarabaluan Aldiiar ūly delıngen. Aldiiar jastai qaitys bolyp, Qarabaluandy äkesınıŋ aǧasy Madiiar tärbielep ösıredı. Madiiar bi – Mırjaqyp Dulatovtyŋ arǧy ba¬basy, iaǧni ru atasy. Madiiar ūrpaǧy kışı Arǧyndaǧy belgılı Madiiar ruyn qūraidy. Mırjaqyptyŋ ädebi bürkenşık atynyŋ bırı – Madiiar ekenın bılemız. Būl rudy majarlar (Vengriiadaǧy madiiarlar) öz tegıne sanaidy.
Ertede Kışı jüzde bır as bolyp, örıstes kışı arǧyndar da şaqyrylady.
Madiiar bastap barǧan el jaqsylary qatarynda atasyna ergen Janūzaq ta bolady. Asta bolǧan dästürlı baluandar küresınde as beruşı jaqtyŋ tüie baluanyna şyǧatyn kısı bolmai, jūrt daǧdarysyp qalady. Osy sätte Janūzaq Madiiardyŋ aldyna kelıp:
Ata, bataŋdy ber, men şyǧaiyn, – deidı.
Aŋyryp qalǧan Madiiar:
Senıŋ tüie baluanmen küresetındei ne önerıŋ bar? – deidı.
Sonda Janūzaq:
Üş-tört jyldyq qu tobylǧyny būraǧanda maiyn şyǧaramyn, – deidı.
Ä, olai bolsa, aruaq – qūdai jar bolsyn, täuekel, – dep bala da bolsa, soqtauyldai jıgıt tūlǧaly Janūzaqty küreske şyǧarady. Qairatyn būryn da är yŋǧaida baiqap jürgendıkten, senımmen rizalyq beredı. Ümıt aqtalyp, Janūzaq barǧan bette ūstasa ketken tüie baluandy köterıp alyp, basynan asyra üiırıp alyp soǧady. Qoşemetşıler «Qarabaluan, Qarabaluan!» – desıp, şek¬pen jauyp köterıp äketedı. Qara Tölke atanǧan şeşesıne tartqan Janūzaqtyŋ türı boiauy qanyq qara bolsa kerek.So¬dan bylai ol Qarabaluan atanyp ketedı.
Şaqşaq Jänıbekpen atalas, bırge ösken ol Joŋǧar basqynşylaryna qarsy Otan soǧysynda talai erlıkterımen tanylady, jasaq basqarady. Ordabasy jiynyna, Būlandy, Aŋyraqai şaiqastaryna qatysyp, Būqar jyrau jyrynda batyrlar sanatynda atalady. Qarabaluan – Janūzaq Aldiiar ūly 1688 jyly Qaratauda tuyp, 1749 jyly Arqada qaitys bolady. Halyqtyŋ ūiǧarymy boiynşa, Şaqşaq Jänıbek tarhan Türkıstanǧa apartyp jerleidı. Qoja Ahmet Iаssaui kesenesındegı tızımde esımı jazuly.
Qarabaluan-Janūzaqtan Aqmalai, Jūmaǧūl, Meŋıs, Baraq atty tört ūl tuǧan. Būlardyŋ bärı de Orta jüz handyǧynda belgılı adamdar bolǧan. Baraq Abylai hannyŋ jasaq basşylarynyŋ bırı bolyp, erlıgımen aty şyqqan. Qarabaluannan taraǧan ūrpaqtardan Jazy, Begen, Iliias Oma¬rov, Sälımjan Ǧaliev, Mälık Fazylov, Beket Ötetıleuov, Jaisaŋbek Moldaǧaliev syndy belgılı tūlǧalar şyqqan.
Qarabaluannyŋ Aqmalai atanǧan ūlynyŋ şyn aty Aqmolla eken. Anasy – Töle bidıŋ jienı Jasqana. Keiın kelınderı at tergep, Jaqsyana atandyrǧan. Aqmolla düniege kelgen künı Qarabaluannyŋ üiıne tatardyŋ Aqmolla atty belgılı bır kısısı kelıp qonady. Balaǧa at qoiu joly qūtty häm qūrmettı qonaqqa tiıp, ol Bu malaiǧa (tatarşa bala degen söz) öz esımımdı bereiın, öskende bek oqymysty mol¬la bolsyn dep azan şaqyryp, esımın Aqmolla qoiady. Anasy ülken kısınıŋ atyn atauǧa imenıp, ärı tıl-köz timesın dep tatardyŋ balany malai deitını qūlaǧynda qalyp, erkelete Aqmalai dep ataidy. Sodan, üi-ışı, äulet bolyp solai ataǧandyqtan, köpke Aqmalai bolyp tanylady. Aqmalai öse kele orysşa, tatarşa, arabşa jazyp, söilei bılgen sauatty kısı bolady. Öz uaqytynyŋ bilık ısıne aralasqan, belgılı bi bolady. Abylai hannyŋ jerleu räsımıne arnaiy şaqyrylǧandar qatarynda bolǧan. Uäli hannyŋ keŋesşısı bolyp jürıp Sarköldegı (qazırgı Qostanai öŋırınde) elıne kele jatyp, jolai tūtqiyl dert¬ten qaitys bolady. Ol zamanda jolüstı qaitys bolǧan adamdy kigızge orap, tüiege teŋdep bos qoia beredı eken de, qai jerge baryp şökse, sol jerge älgı kısını jerleitın bolǧan. Aqmalaidy da solai jerlegen. Tüienıŋ baryp şökken sol jerı – Esıldıŋ Qaraötkel tūsy eken.
Aqmalaidan Jaŋ, Jaŋnan – Jazy. Jazy bi atanǧan. Aǧa sūltan Şyŋǧys pen Kenesary han tartysynda Jazy Şyŋǧys jaǧynda bolǧan. Alaida, Ja¬zyny Kenesary da syilaǧan. Ekı jaqty bıtıstıru nietınde bolǧan Jazy Kene¬saryny talai qysylşaŋda patşanyŋ jazalauşy äskerıne tap boludan saqtap qalyp otyrǧan.
Jazy tıl bılgendıkten, 18 jasynda Ombyǧa barǧan qazaq ökılderınıŋ qūramynda bolady. General-guber-nator M.Speranskiidıŋ ıltipatyna bölenıp, ekı jyl sonda qūpiia keŋesşısı bolady. Ekı jyldyq tatar dıni mektebıne tüsıredı. Speran¬skiiden keiıngı gubernatorlar da qazaqqa qatysty mäselelerde Ja¬zyny şaqyryp otyrǧan. Jazy tıl bıluımen qatar, qazaqtyŋ ädet-ǧūryp, salt-sana, jol-jorasy men şejıre, ruaralyq qarym-qatynas häm jer jaǧdaiyn jetık bılgen. Būl sol tūstaǧy orys şeneunıkterıne qazaq jūrtyn basqaruǧa asa qajettı de maŋyzdy maǧlūmat bolatyn.
Jazynyŋ tarihi da,tarihta qalǧan bır ısı – Şegara komissiiasynyŋ bastyǧy bolǧandaǧysy. Ol Sıbır men Qazaq jerınıŋ, Sıbır men Orynbor gubernatorlyǧynyŋ jäne Orynbor guberniiasy men Qazaq jerınıŋ şegara¬syn belgılegen. Būl ıste ol asa bılgırlık tanytyp, tarihi derekterdı, erte zamandaǧy qorǧandardyŋ ornyn, Esım han tūsyndaǧy şegaralyq qorǧandar sorabyn paidalanǧan. Onyŋ būl ısıne orys şeneunıkterı men ǧalymdary taŋǧalysqan. 1 Nikolai patşa qabyldap, «Resei imperiiasynyŋ mūragerlıktı qūrmettı azamaty» ataǧyn jäne «Kazak äskeri starşina» şenın bergen.
Keiınde Jazy jürgızgen sol şe¬gara belgısı «Jazynyŋ qara joly» atanyp, orystar «Pochtovyi trakt» degen. Būl turaly Jazyǧa jien belgılı jazuşy Ǧabit Müsırepov estelıgınde söz etedı. Al, Ǧabeŋnıŋ«Oianǧan ölkesındegı» İgılık bai Jazynyŋ nemeresı eken. Halyq aqyny Nūrhan Ahmetbekov «Mäŋgıge deiın joǧalmas, Jazekem tartqan omaqa» dese degendei-aq, Esıldıŋ batys jaǧyn boi¬lai 15-20 şaqyrymdai qaşyqtyqta Qaraötkelden Ombyǧa deiın kısı boi¬yndai üiılgen omaqalardyŋ soraby älı künge deiın tızbek tartyp jatyr.
Jazy Jaŋūly Resei patşasy jarlyǧymen qūrylǧan Qaraötkelde äskeri bekınıs salu jönındegı Fedor Şubin basqarǧan ekspedisiia qūramynda bola¬dy. Ekspedisiia Jazynyŋ aituy boi¬ynşa, qazırgı Astana qalasynyŋ negızı bolyp tūrǧan jerden äskeri bekınıs saluǧa belgı qoiady. Al, būl bekınıstı qalai atau jönınde söz bolǧanda «Būl jerdıŋ nendei erekşelık deregı bar?»– degen Şubinge Jazy Aqmolla hika¬iasyn aityp beredı. Şubin bastaǧan ekspedisiia müşelerı bekınıs aty «Ak¬mollinsk» bolsyn dep ūiǧarysady. Keiın orystar Akmolinsk, al qazaqtar Aqmola atap ketken. Iаǧni, orys tılınıŋ yqpalymen molla sözı mola tūlǧasyna tüsıp, mülde basqa maǧyna, Aqmola, iaǧni aq beiıt mänıne auysyp ketken. (Mūndaǧy bırqatar derekter Äkımbek qajy Qabdenūlynyŋ «Arǧyn, Taz (Aldiiar) ruynyŋ şejıresı» kıtabynan zerdelendı. Qostanai-2008).
Aqmola atauy Qypşaq Niiaz bidıŋ obasyna bailanysty qoiylǧan degen söz – jansaq äŋgıme. Obany qazaq mola demeidı, oba: topyraq tüsıne qarai Qaraoba, Qyzyloba, Aqoba deidı, Tasoba da bar. Sosyn, Orynbasar Tūraşūlynyŋ «Bäiterek būtaqtary» (Qostanai-2005) degen şejıre kıtabyndaǧy Aqmola bekınısten būryn duan aty bolǧan degen söz de ūşqary (108 b.). Äuelı bekınıs salynǧan, sodan keiın baryp ol duanǧa ainalǧan. 1831 jyldyŋ aiaǧyna qarai Aqmola okrugı qūrylyp, «1832 jyldyŋ 9 qaŋtarynda Resei imperatory I Nikolai jaŋa Aqmola syrtqy okrugınıŋ resmi aşylu¬yna öz rūqsatyn berdı. Aqmola syrtqy okrugınıŋ resmi aşyluy 1832 j. 22 ta¬myzda jergılıktı halyqtyŋ köpşılıgınıŋ qatysuymen saltanatty jaǧdaida öttı», – deidı derek (Astana ensiklopediiasy. «Atamūra»-2008. 37 b.). Būl mekennıŋ patşalyq Resei zamanyndaǧy bastauy – osy.
Qypşaq Niiaz bidı han boldy degen eşbır derektı qūjat ta, onyŋ han bo¬latyndai oraiy da joq. Türkıstanda uaqytşa han bolǧan Arǧyn-Quandyq Niiaz batyr. Ol Sämeke hannyŋ tūsynda daŋqqa bölenıp, ülken bedel iesı bolǧan. Sämeke han qaitys bolǧannan keiın onyŋ ornyna uaqytşa bilık jürgızgen. Keiın Äbılmämbetttı taqqa otyrǧyzyp, özı onyŋ bırınşı uäzırı bolǧan. 1740 jyly Äbılmämbet han, Abylai sūltan, Niiaz batyr bastaǧan Orta jüzdıŋ el aǧalary Orynborǧa Reseige bodandyqqa ant beruge barady. Abylai sūltan joŋǧarlarǧa tūtqynǧa tüskende 1742 jyly Äbılmämbettıŋ ūly Äbılpeiız ben özınıŋ bır ūlyn «aq üilı amanatqa» alyp, Abylaidy tūtqynnan basatu üşın Joŋǧariiaǧa elşılıkke barady. Keiın Abylai Niiaz batyrǧa Taşkent qalasy töŋıregındegı ielıktı bileuge beredı. Jasy ūlǧaiǧan şaǧynda Saryarqaǧa – Ortau, Aqtau öŋırıne köşıp keledı. Nūra boiyn, Qorǧaljyndy jailaidy. Qaitqan soŋ Türkıstanǧa Qoja Ah¬met Iаssaui kesenesıne jerlenedı. Būl Niiazdyŋ da Aqmola atauyna qatysy joq. (Būl derekter professor Zarqyn Taişybaev qūrastyrǧan «Qazaqtyŋ hany Abylai» atty ekı tomdyq qūjattamadan ekşeldı. Almaty-2011).
Bır kezde Aqmola sözı – aq mol, iaǧni süt köp degen mände degen de pıkır boldy. Aqmola sözın «ǧylymilandyryp», odan ärı «tarihilandyra» tüsu maqsatynda «jaŋalyq» aşyp jürgender de bar. Qairat Ǧabithanūlynyŋ jalǧan söz tekteuıne süiengen Aldan Smaiyl: «Aqmola – ǧūndardan qalǧan atau. Onyŋ mänı – «batystaǧy qamal, batystaǧy qorǧan», – dep oi tüiedı. (Aldan Smai¬yl, «Astana: ǧasyrlar derekterı» «Altyn tamyr» jornaly №1-2010).
Molany qorǧan dep sanau – osy kezge deiın obany qorǧan (orys zertteuşılerınıŋ kurgan degenınen) dep sanap jürgendegıdei jaŋylys tanym. Qai kezde, kım aitsa ol aitsyn, būl – jaŋsaq tüsınık. Qorǧan degen kez kelgen töbenı qazsaŋ, astynan kısı jerlengen qabır şyǧady. Köşpelıler ūǧymynda jeke mola tūrmaq, qorymnyŋ özı qorǧan sanalmaǧan. Qorǧan –qorǧan, qorǧanys şebı. Ol – qalaly mekender¬de ǧana salynǧan bekınıs. Qazaqtyŋ jer ataularynda Aqmola ǧana emes, Qaramola, Qyzylmola, Jarmola, Tasmola, Qyşmola, Aralmola, Baqsy molasy, Han molasy, Äulie molasy, Qyzdyŋ molasy degendei san türlı ata-ular bar. Mūnyŋ eşqaisysy da tüstıktı körsetpeidı, topyraq tüsı men naqty kım jerlengenın mälımdeidı. Ärı eşqaisysy da qorǧan emes, tek kısı jerlengen oryn. Belgılı adamdardyŋ beiıtterınıŋ üstıne sūpy, tam, oba, dıŋ, üi, kümbez, kesene dep atalatyn şaǧyn qūrylystar salynǧan. Alaida, būlar da qorǧan emes. Mysalǧa, Joşy han, Alaşa han, Dombauyl, Ary¬stanbab kesenelerın qalai qorǧan dersız. Tıptı, eŋ ülken keşendı qūrylys Qoja Ahmet Iаssaui kesenesınıŋ özı de – qorǧan emes, ǧibadat orny.
Mola – adam mäiıtı jerlengen oryn. «Mola bolǧyr» degen qarǧys söz – ajal kelsın degen söz. «Moladai bolyp» degen söz – qabır üstıne üiılgen biık topyraqty meŋzep, tentektık jasaǧan jasöspırımdı jekıgen söz. «Moladai qylyp» – bır närsenı tym orynsyz üiıp qoiǧandy aitady. «Molasyn¬dai baqsynyŋ» degende Abai naqty kısı jerlengen oryndy beinelegen. Aqmolladan – Akmollinsk, Akmolinsk, Aqmola, odan Selinograd, odan qaita Aqmola dep jansaq atalyp kelgen qala atauynyŋ Astana atanyp Qazaq tarihynyŋ jaŋa paraǧyn aşuy oryndy boldy. Endı Aqmola oblysy men Aqmola audanynyŋ ataulary da uaqytqa sai özgertılgenı, iaǧni dūrys atau berılgenı jön bolmaq. Dalanyŋ arǧy tarihy bır basqa da, qala atauynyŋ belgılı kezeŋdegı tarihy bır basqa. Al, söz tekteude bopsa men boljam emes, naqtylyq, solai bolsa eken degendık emes, solai bolǧany kerek.
Sabyrjan ŞÜKIRŪLY,
Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen mädeniet qyzmetkerı, jazuşy
