Abaitanuǧa zor üles qosqan ūly aqyn ūrpaqtarynyŋ bırı – Ärham Ysqaqov. Onyŋ äkesı Käkıtai Ysqaqūly – Abaidyŋ tūŋǧyş jinaǧyn 1909 jyly Peterborda bastyryp şyǧaryp, aqyn ömırbaianyn qaǧazǧa tüsırgen, şirek ǧasyr aqyn tärbiesınde bolǧan nemere ınısı. Ärham Käkıtaiūly 1885 jyly Şyŋǧystauda, ülken Aqşoqy degen jerde düniege kelgen. Aqşoqy – 1860 jyldan atasy Ysqaqtyŋ qonysy. Qūnanbai Täŋırberdı, Abai, Ysqaqtyŋ enşılerın bölgende qoŋsylas jer bergen, bır mezgılde üilendırgen. Sol üş otau Şyŋǧystaudyŋ künşyǧys dalasynda jetpıs-seksen şaqyrym aumaqtaǧy Aqşoqy, Alşyn, Tesıpşyqqan atalatyn mol pışendı qalyŋ qoryqqa oryn tebedı.
Käkıtaidyŋ bäibışesı Sälihadan tuǧan tūŋǧyşy Ärham qazaq salty boiynşa atasy Ysqaqtyŋ bauyrynda tärbielengen. Qystauy men jailauy qatar, auyl arasy jaqyn bolǧandyqtan, Ärham Ysqaq pen Abai üiındegı alǧaşqy nemere boldy. Abaitanu mektebınıŋ ırı ökılı Qaiym Mūhamedhanov Ärham jönınde: «Ärham toǧyz jasynda eskışe oquǧa tüsıp, tört jyl auyl moldasynan sabaq alyp, sauatyn aşqan. Bıraq, Abaidyŋ özı oǧan ülken mektep bolǧan» dep jazady. Ärham qyzy Mınäşqa jazǧan hatynda: «Jasymda mūsylmanşa oqyp hat tanydym. Orysşa oquǧa densaulyǧym jaramady» degen.
Käkıtai erjetken balasynyŋ orysşa bılım aluyn jön körgenımen, atasy Ärhamnyŋ densaulyǧynyŋ naşarlyǧyn syltau qylyp, Semeide oquyna qarsylyq bıldırgen. Ärhamnyŋ ornyna Käkıtai kışı ūldary Bıläl men Daniialdy alyp, Semeige attanǧan. Sodan keiın atasy Ärhamdy egın egıp, şöp şauyp, mal bailauǧa baulypty. Bıläl men Daniial qalada jürgende, ekı auyldyŋ şaruaşylyǧy Ärhamnyŋ moinynda boldy. Özı aitqandai, «üzıp-jūlyp jürıp Abai aǧasynan orysşa oqyp, nan sūrap jerlık» sauatyn aşady. Tört jasynan Abaidyŋ maŋynda bolyp, jüirık şeşen, düldül änşı-küişılerdı tyŋdap ösedı. Abai dünieden ötkende Ärham on toǧyz jasta edı. Abai jetık bılgen batys jäne şyǧys klassikterınıŋ şyǧarmalaryn kökıregıne toqyp, jattap ösumen bırge ädebietpen de etene tanys boldy.
Abai dünieden ötkennen keiın Ärham äkesı Käkıtaiǧa serık bolady. Abaidyŋ öleŋ-sözderın äkesımen bırge jinasyp, 1907 jyly Abai şyǧarmalaryn bastyru üşın Semeige bırge barady. Semeiden baspahana tabylmai, äkesın Ombyǧa şyǧaryp salyp, elıne qaitady. Käkıtai dünieden ötkennen soŋ Ärham atasy Abaidyŋ önege sözderın, bastan keşken uaqiǧalaryn, baspa körmegen keibır öleŋderın, jeke būiymdaryn jinauǧa kırısedı.
1924 jyly M.Äuezov pen ınısı Daniialdyŋ kömegımen Şyŋǧystaudyŋ künbatys jaǧyndaǧy qūiqaly qonys – Baqanas, Baiqoşqar, Qazbala, Janybek özenderınıŋ tüiısken jerı – Araltoǧaidan alpys üilı kedeidıŋ basyn qosyp, artel qūrǧan. Baqanas basynan qala ülgısımen üi, auruhana, monşa, su diırmenı, mai zauytyn saldyrady. Alpys üidıŋ balalary üşın mektep saldyryp, qaladan oqytuşy-mūǧalımder alǧyzyp, Abai elınde tūŋǧyş mektep aşqan. Özı de bala oqytqan.
Ärhamnyŋ ısı alǧa basyp, eŋbegı janyp kele jatqanda, bır «qoly jüirık» belsendı «Qūnanbai ūrpaǧy, el bilep, baiyp otyr» dep joǧary jaqqa aryzdanady. Bır tünde Ärham ata Semei abaqtysyna qamalady. Jazyqsyz jan jalanyŋ qūrbany bolǧanyna alpys üilı kedei dür köterılıp, abaqty aldynda jatyp alǧan körınedı. Halyq talaby zaia ketken joq. Bıraq, türmeden bosaǧan Ärhamdy Baqanasqa jıbermei, 1927 jyly Kökpektı audanyna qarasty Üşkömei degen jerde mal baqtyrady. 1929-30 jyldary Ärham jaǧdaiyna qanyq bolǧan Mūhtar Äuezov onyŋ Taşkentke jetuıne yqpal etıp, qamqorlyq körsetken.
1939-1940 jyldan bastap Ärhamdy Qazaqstandaǧy ǧylymi-zertteu qoǧamy men ortalyq muzei Abai mūrasyn jinaqtau, Semeidegı Abaidyŋ memorialdyq muzeiın ūiymdastyru ısıne atsalysuǧa şaqyrady. Abai muzeiınıŋ ırgetasyn qalasyp, şaŋyraǧyn köteru ısınde Ärham Ysqaqov zor eŋbek ettı. 1940 jyly Abai muzeiı aşylǧan künnen bastap qyzmetke ornalasady. Abai muzeiınıŋ direktory Järdem Tılekovtıŋ 1941 jylǧy 4 mausymdaǧy №30 būiryǧynyŋ 2-babynda: «S 5/06. s.g. nauchnogo rabotnika muzeia İshakova Arhama komandirovat v Chubartauskii, Abaevskii raiony po sboru eksponatov, kasaiuşihsia k jizni i tvorcheskoi deiatelnosti poeta Abaia Kunanbaeva» dep jazylǧan.
Ärham Ysqaqov Semei oblysyna qarasty barlyq audandardy aralap, Abai zamandastarynyŋ aqyn turaly jetpısten astam estelık-äŋgımelerın jinaqtap, muzeidıŋ qoljazba qoryn baiytty. Abaidyŋ aqyn balalary – Aqylbai, Maǧauiia, Tūraǧūl, Äubäkır şyǧarǧan ūsaq öleŋderdı jinap, Şyŋǧystau elı jönınde qūndy derekterdı, öz äkesı Käkıtai turaly, Aqylbai, Äubäkır jönınde estelıkter jazdy. «Abaidyŋ ınısı Ärham – aqynjandy, neler qūndy tarihi äŋgımeler aitady. Ol äŋgımeşı ǧana emes, özı de bılıktı zertteuşı» deidı Mūhtar Äuezov. Abaitanuşy ǧalym Qaiym Mūhamedhanov: «Ärham Käkıtaiūlynyŋ Abai turaly jinaǧan bai materialy zerttelgen emes. Būl abaitanu ǧylymy üşın bai qazyna…» deidı.
Ärham Abaidyŋ jüz jyldyǧyna orai Qazaq KSR Ǧylym akademiiasy Tıl-ädebiet instituty şyǧarǧan akademiialyq tolyq jinaǧyn baspaǧa daiyndauǧa qatysty. Abai sözderı men kısı attaryna tüsınık beruge järdemdesken. Mereke qarsaŋynda M.Äuezovtıŋ keŋesı boiynşa Ärham Ysqaqovtyŋ tüsındıruımen muzeide qystaudyŋ maketı jasalady. Onda ışkı bölmelerdegı jasau-jihazdar men üi mülıkterınıŋ ornalasuy aqynnyŋ közı tırısındegı qalpynda beinelengen. 1948 jyly Almaty, Jambyl, Şymkent, Taşkent qalalaryn aralap, Abai ūrpaqtarynyŋ 125 fotosuretın tapty. Olardyŋ aqynǧa jaqyndyǧyn, jasyn, meken-jailaryn jazyp, muzeige tapsyrdy.
Ärham ötken ömır syryna jetık, eskı düniege kuä, jaŋa zamanǧa aiǧaq bolǧan. Ūly aqyn mūrasyn jinauda igılıktı jūmystar atqarumen qatar, «Abaidyŋ ömır joly» degen 200 bettık kıtap (1958 jyly), «Abai ömırınıŋ soŋǧy jyldary» estelıgın (1962 jyly) jazǧan. Būlarda M.Äuezovtıŋ roman-epopeiasyna kırmei qalǧan köptegen uaqiǧalar, rular arasyndaǧy aitys-tartystar, jer-su attary, aqynnyŋ tuystyq, qūda-jekjattyq, naǧaşy-jiendık, taǧy basqa da bailanystary baiandalady. Abaidyŋ jaqyn adamy esebınde aqynnyŋ balalyq, jastyq şaǧyna, şyqqan ortasyna, mınez-qūlqyna, jazu daǧdysyna, aǧartuşylyq közqarasy men halyqpen qarym-qatynasyna köbırek köŋıl böledı. Öskenbaidyŋ, Qūnanbai men Abaidyŋ şeşe tegınen bastap, şejıresın taratady. Ärham Ysqaqovtyŋ qoljazba eŋbegı jaiynda belgılı ǧalym E.Ysmaiylov «Ärhamnyŋ būl eŋbegı – ǧylymi jüiege tüsken ömırbaian emes, Abaidyŋ ömırın jan-jaqty tüsınuge qajettı, asa qūndy qosymşa materialdar. Būl, äsırese, Abaidy zertteuşılerge, Abaidyŋ jeke öleŋ sözderın tekseruşılerge, jalpy ädebietşı, oqyrman jūrtşylyǧyna qyzyqty da baǧaly eŋbek» dep baǧa beredı.
M.Äuezovtıŋ «Abai osy küngı Semei oblysyndaǧy Şyŋǧys tauyn jailaǧan Tobyqty ruynyŋ ışınde 1945 jyly tuǧan» degenın Ärham bylai tolyqtyrady: «Qūnanbai auyly Qasqabūlaqqa kelıp qonǧannan keiın, 1845 jyly eskışe 10 avgust künı Qūnanbaidyŋ äielı Ūljan tolǧatyp, bır ūl düniege keledı». Ä.Ysqaqovtyŋ osy qūndy deregı Abaidyŋ tuǧan künın 10 tamyz emes, jaŋa jyl qaiyrumen 23 tamyzda toilanuynyŋ bırden-bır negızı bolyp tabylady.
Köptegen derekterde Abai alpys jasynda dünieden qaitty delınse, Ärham Käkıtaiūly elu toǧyz jasynda deidı. Öz közımen körıp, qolymen jöneltken Abaidyŋ bauyr-balasy Ärham onyŋ qazasy jönınde bylai degen: «Sol jyly jonǧa-jailauǧa Abaiǧa, Ysqaqqa qaraǧan jiyrma şaqty auyl tügel köşıp şyqty. Jazdai bataoqyr bolyp, Abai auyly jiynnan bosamady. Balaşaqpaq özenıne baryp qonyp, Maǧauiianyŋ qyrqyn ötkızuge daiyndyq jasady…Maǧauiianyŋ jabdyǧyn Käkıtai men Tūraǧūl basqarady. Abai kırıspedı. Köp adam jinalyp Maǧauiianyŋ qyrqyn, qatymyn berıp tarqaǧan künı keşke Abai auyryp şyqty. Tösektıŋ üstınde basyn köterıp otyryp aldy. Tamaq ışpedı, jatyp ūiyqtamady. Özı söilemedı, bıreu jaǧdaiyn sūrasa, basyn şaiqady… Abaidyŋ osyndai auruǧa ūşyraǧanyn estıp, özınıŋ tuǧan aǧasy Täŋırberdı keldı. Ol esıkten kıre jylap: «Bır anadan törteu tuyp edık, ekı ınıden aiyrylyp edım, endı men senıŋ de artyŋda qalatyn boldym ba?» dep eŋıredı. Abai aǧasynyŋ betıne qarap otyryp: «Ez künde öledı, er bır-aq öledı» dedı. Basqa söz aitqan joq. «Tılı söileuge kelmeidı» degen el Abaidyŋ ädeiı söilemeitının sonda ǧana bıldı. Üş kün sol qalyppen basyn köterıp jatpai otyryp, eskışe 23 iiun künı Abai 59 jasynda dünieden qaitty…»
1935 jyly M.Äuezovtıŋ belsendı qyzmetınıŋ nätijesınde Semeide Abai änderın alǧaş ret tolyq jinap, notaǧa tüsıru qolǧa alyndy. Kompozitor Latif Hamidi Ärhamnan Abaidyŋ «Bıreuden bıreu artylsa», «Jelsız tünde jaryq ai», «Işım – ölgen, syrtym – sau», «Segız aiaq», «Tatiananyŋ Oneginge jazǧan haty» syndy jiyrmaǧa juyq änın jazyp alǧan. Änşı K.Ölmesekovtyŋ aituynşa, Abai änderınıŋ eŋ dūrys nūsqalaryn jetkızgen – Ärham Ysqaqov.
Ärham öleŋ de jazǧan, bırneşe ret aqyndar aitysyna qatysqan. Ärham öleŋderınde tabiǧatty, öner-bılımdı, oqu-ǧylymdy jyrlap, eskı dünienıŋ jaramsyz qylyqtaryn synap, jaŋa zaman säulettı ömırın suretteidı. 1930 jyly Taşkentte aidauda jürgende, elıne, jerıne degen saǧynyşyn öleŋmen jekızedı:
Baqanas saǧynamyn özenıŋdı,
Tık jartas, biık asu kezeŋıŋdı.
Tal, qaiyŋ, moiyl, terek aralasqan
Kök jasyl, ūzyn aqqan özegıŋdı.
Ärhamnyŋ poeziiadaǧy eleulı eŋbegı – 1961 jyly «Jazuşy» baspasynan şyqqan «Zaǧipa» atty tarihi poemasy. Poema Abaidyŋ jarqyn beinesın, Abai zamanyn, bai-bolystardy, solardan japa tartqan Äbdıqyzy Zaǧipanyŋ taǧdyryn jyrlaidy. Būl eŋbek 1961 jyly jeke kıtap bolyp jaryq kördı.
Ärham Ysqaqov – sonymen bırge asqan doibyşy, Orta Aziia boiynşa chempion atanǧan. 1950-60 jyldary oblystyq, respublikalyq jarystarda top jarǧan. Diplomdary mūrajai qorynda saqtauly.
Bükıl sanaly ǧūmyryn ūly atasynyŋ eŋbegın zertteuge arnaǧan Ärham Ysqaqov 1963 jyly 31 qaŋtarda Abai audanynda, jetpıs jetı jasynda dünieden qaitty. Süiegı Qarauylda jerlendı.
Şynar MŪRATQYZY,
Abaidyŋ memlekettık qoryq-mūrajaiy
