Bügınde qoqys qaldyqtaryn öŋdeu jäne joiu, olardy ırıkteu jüiesın engızu qoǧamdaǧy qordalanǧan mäselege ainaldy. Öitkenı, elımızde jinaqtalǧan öndırıstık-tūrmystyq qaldyqtardyŋ ülesı är tūrǧynǧa 1,4 tonnadan keledı.
Älemnıŋ barlyq qalalarynda qoqysty ırıkteu men öŋdeudıŋ tūiyq ainalymy retınde qaldyqtardy basqaru jüiesı äbden jetılgen. Mäselen, Şvesiia qoqys qaldyqtaryn elektr quaty retınde paidalansa, Germaniia, Japoniia sekıldı elder milliondaǧan paida tabuda. Älemnıŋ eŋ taza qalalarynyŋ bırı Singapurde qoqys qaldyqtarynyŋ toqsan paiyzy qaita öŋdeledı. Al bızdegı jaǧdai qalai?
Qazaqstanda jyl saiyn bes million tonnadan astam qatty-tūrmystyq qaldyqtar paida bolady. Onyŋ tek bes paiyzy ǧana joiylady eken. Respublikanyŋ tükpır-tükpırınde ornalasqan käsıporyndarda qaldyqtyŋ 25 milliard tonnasy jinaqtalǧanyn eskersek, qorşaǧan ortaǧa tigızer zalaly men zardabyn aityp jetkızudıŋ özı qiyn. Bıraq būl mäselege Memleket basşysy beijai qaramady. Biylǧy jyldyŋ basynda Ükımet müşelerı, äkımder, memlekettık ortalyq organdar basşylarynyŋ qatysuymen ötken keŋeitılgen mäjılıste atalmyş mäselenı dereu şeşu qajettıgın alǧa tartqan edı.
Astana qalasynyŋ strategiialyq josparynda 2030 jylǧa deiın qaldyqtardy azaitu jäne tazartu kommunaldyq şaruaşylyqtyŋ basty mındetı bolyp belgılengen. Däl qazırgı künı öndırıs jäne tūtynu qoqystary – 164, al kommunaldyq şaruaşylyq qaldyqtary 154 paiyzǧa ösken eken. Tıptı, 2010 jyly mūndai üiındılerdı joiuǧa qalalyq biudjetten 20 million teŋge bölındı. Sondyqtan, qala basşylyǧy mındettelgen mejege deiın joiylatyn qaldyqtardy 80%-ǧa deiın azaitudy qarastyruda. Sonyŋ bır aiǧaǧy – qoqys qaldyqtaryn öŋdeitın zauyttyŋ aldaǧy künderı paidalanuǧa berıluı.
Elorda – 700 myŋnan asa tūrǧyny bar qala. Bas qalada laiyqty ömir süru köbine qalalyq kommunaldyq qyzmettıŋ küş-jigerine bailanysty. Qalada saǧatyna 18,5 tonna tūrmystyq qaldyqtar jinalady eken. Astana qalasynyŋ tabiǧi resurstar jäne tabiǧat paidalanudy retteu basqarmasynyŋ derekterıne sensek, poligonda jinalatyn qaldyqtardyŋ ortaşa täuliktik kölemi – 800 tonna. Onyŋ 200 tonnasy – qūrylys jäne önerkäsiptik qaldyqtar bolsa, qalǧan 600 tonnasy qatty-tūrmystyq qaldyqtardyŋ ülesine tiedi. Onyŋ qoldanystaǧy jinaqtalu normasy bir adamǧa jylyna 1,1 tekşe metr ǧana boluy tiıs. Sondyqtan, qoqys qaldyqtaryn öŋdeitın zauyttyŋ qajettılıgı uaqyt talabynan tuyndap otyr.
Astanadaǧy köpten kütken zauyt qūrylysy «Altyn-TET» JŞS-niŋ investisiialyq qarjysy esebinen salynǧan. Jobanyŋ qūny – 36 mln euro. İspandyq tehnologiiaǧa säikes, zauytta qaldyqtar sūryptalady. Sūryptalǧan şikızattar qaita öŋdelgennen keiin öndiristik nemese basqa da maqsattarda paidalanuǧa daiyn. Osylaişa qaldyqtardy joiu jäne kömuge biudjettık dotasiialar deŋgeiın tömendetuge yqpal etıp, qoqysty ırıkteu arqyly poligonda kömılgen qaldyqtardyŋ kölemın 5 ese azaituǧa septıgın tigızedı dep kütılude. Engızılıp otyrǧan qaldyq öŋdeudıŋ tehnologiiasy qatty-tūrmystyq qaldyqtardy kömu tehnologiiasymen salystyrǧanda, bırqatar artyqşylyqtarǧa ie. Bırınşıden, qoqys poligonyna berılgen jer kölemı azaiady. Ekınşıden, jerasty sularynyŋ jäne atmosferalyq auanyŋ lastanuy toqtaidy. Üşınşıden, ekınşı rettık önım jäne soŋǧy önım alynady. Bır sözben aitqanda, qūrylys materialdary, qalanyŋ sanitarlyq tazalyǧy biudjettıŋ dotasiialyq jolynan tiımdı öndırıske ainalady.
Zauyt jūmysyna qysqaşa toqtalsaq, qoqystardy qaita öŋdeu barysynda aldymen iri gabaritty qaldyqtar, organika men maida fraksiialar bölinip alynady. Eski komponentter, iaǧni qaǧaz, karton, PET-bötelkeler jäne basqa da plastmassa, şyny, mata, qara jäne tüsti metall türlerine qarai sūryptalady. Qalǧan ekınşı rettık öŋdeuge kelmeitın qaldyqtar tyǧyzdalyp, qaldyqtardy kömuge arnalǧan jaŋa poligonǧa joldanady. Jaŋa poligon da ispandyq tehnologiia boiynşa jasaqtalǧan. Bir eskere ketetin jait, poligon ūiaşyǧynyŋ tübi qorşaǧan ortaǧa ziiandy äserdi azaitu üşin geomembranamen jabylǧan. Qaita öŋdeudiŋ jobalyq quattylyǧy jylyna 250 myŋ tonnany qūraidy. Bastapqy kezeŋde būl zauytta tört türli önim: PET fleksterden tūratyn japyraq plastinalar, jylu oqşaulaǧyş materialdar (ekovata), polietilen tüiirşıkteri (PVD, PND), PET bötelkelerden fleks-ter öndiriletin bolady. Būl öz kezegınde poligonǧa jöneltıletın qaldyqtardy 20-30 paiyzǧa azaityp, zalalsyzdandyru şyǧynyn tömendetetını sözsız.
Tabiǧat janaşyrlarynyŋ aituynşa, qoqystyŋ tabiǧatta būzylu merzımı öte ūzaq uaqytty alady. Mäselen, kündelıktı ömırde qoldanyp jürgen bır rettık qaǧaz ydys bes jyl, qaŋyltyrdan jasalǧan qūty jüz jyl, al qarapaiym plastik şölmek bes jüz jyldan keiın qūrysa, şyny şölmek eşqaşan būzylmaityn körınedı. Är adam jylyna ortaşa eseppen üş jüz kelıdei tūrmystyq qaldyq tastasa, qorşaǧan ortanyŋ qalyptylyǧy qanşalyqty būzylatynyn baǧamdau qiyn emes. Ne desek te, elımızde qoqys öŋdeitın mūndai zauyttar tapşy ekenı aidan anyq. Qorşaǧan ortany qorǧau ministrı Nūrlan Qapparov būl rette aldaǧy 10-15 jyldyŋ ışınde Astanada salynǧan zauyt ıspettı 41 zauyt salu baǧdarlamasy äzırlengenın aityp bır quantty. Alaida, Almaty qalasynda tūŋǧyş ret aşylǧan qoqys öŋdeitın jalǧyz keşen öz jūmysyn toqtatqanyna ekı jylǧa taiady. Joba boiynşa, būl käsıporyn künıne 1,5 tonna qoqysty sūryptap, öŋdep şyǧaruǧa tiıs edı. Sonymen qatar, sūryptalǧan qaldyqtardan türlı tauar jasau mümkındıgı jolǧa qoiylǧan bolatyn. Ökınışke qarai, şetelden äkelıngen, qyruar qarjyǧa satyp alynǧan qūral-jabdyqtar qoqys qaldyqtaryn bes esege azaitpaq tügılı, aqyry jabylyp tyndy. Al jaŋadan ıske qosylatyn Astanadaǧy būl zauyt ta sonyŋ kebın kimei, el igılıgıne paidalanylsa degen tılegımız ǧana bar.
Gülmira AIMAǦANBET
