Bastauyş synyp oquşylaryna üş tılde bılım beru mäselesı qoǧamda az talqylanyp jürgen joq. Qanşa qarsy pıkırler aitylǧanymen, jaqynda ministrlık şeşım qabyldady. Söitıp biyl 1 qyrküiekten bastap orys tılı 2-synyptan, aǧylşyn tılı 3-synyptan bastap oqytylady.
Būl turaly Oqu-aǧartu ministrı Ashat Aimaǧambetov aitqan bolatyn. «Zertteuler men taldaular jürgızgennen keiın bız bırınşı synyp oquşysyna bırden 3 tıldı meŋgeru qiyn ekenın kördık. Būl – tiımsız. Bız būl mäselege qatysty şeşım qabyldadyq. Endı qazaq tılınde oqityn mektepterde 1-synyp oquşysy bır ǧana tıldı, iaǧni qazaq tılın meŋgeredı. Bız balanyŋ aldymen öz ana tılınde oqudy jäne jazudy üirenuı üşın tiıstı jūmys jürgızıp jatyrmyz. Ekınşı synypta baǧdarlamaǧa orys tılı, üşınşı synypta aǧylşyn tılı qosylady.
Orys tılınde oqityn mektepterde 1-synypta orys tılı men memlekettık tıl, al 3-synyptan bastap aǧylşyn tılı bolady» dep tüsındırdı ministr. Qalai desek te, aǧylşyn tılı – jaŋa tehnologiia, jaŋa ekonomikanyŋ tılı. Sebebı 90 paiyz aqparat aǧylşyn tılınde jariialanady. Älem boiynşa 1,5 milliard adam aǧylşyn tılınde söileidı. Ekonomikalyq yntymaqtastyq ūiymyna kıretın memleketterdıŋ jartysy aǧylşyn tılın bastauyş mekteptıŋ baǧdarlamasyna engızgen. Basqalary 6-7 synyptan bastap oqyta bastaidy. Sonyŋ nätijesınde, europalyqtardyŋ 54 paiyzy kem degende bır şet tılın, 25 paiyzy ekı şet tılın bılse, 10 paiyzy üş tılde erkın söileidı. English First reiting agenttıgınıŋ mälımetınşe, aǧylşyn tılın bıletın halyqtyŋ kırıs közı ösıp, jūmyssyz jastardyŋ sany az bolady eken. Būl degenıŋız – aǧylşyn tılın meŋgermei, Qazaqstan jalpyūlttyq progreske jete almaidy degen söz. Al orys tılınıŋ oqytyluyna qoǧam qairatkerlerı «qajettılık joq» dep qarsylyq bıldırdı.
Mūrat BAQTİIаRŪLY, Senat deputaty:
5-synyptan bastau kerek
– Älemdık bank zertteuı boiynşa eldegı oquşylardyŋ 1 paiyzy ǧana sapaly bılım alyp jatyr. Oquşylarymyzdyŋ basym bölıgınıŋ taŋdau jasau mümkındıgı joq. Olar, negızınen, ekı ne üş auysymdyq mektepterde bılım alyp jatyr. Qazaqstannan basqa älemnıŋ bırde-bır elınde kışkentai balany üş tılde oqytpaidy. Ministr bırınşı synyptan şet tılın alyp tastaitynyn aitypty. Ekınşı synypta orys tılın, üşınşı synyptan bastap aǧylşyn tılın qosamyz dep otyr. Būl jartykeş şeşılgen dünie sekıldı. Üştıldılıktı bastauyş synyptardan alyp tastau qajet. Älemdegı eŋ myqty otyz eldıŋ ışınde būl ekı tıl bırınşı synypta tek ekı memlekette, ekınşı synypta – bes, al törtınşı synypta – 12 memlekette oqytylady. Prezident Qasym-Jomart Toqaev şet tılın oqytudy ata-analardyŋ qalauy boiynşa besınşı synyptan bastaǧan dūrys jäne tiımdı degen pıkır bıldırdı. Eŋ tiımdı şeşım – şet tılın oqytudy besınşı synyptan bastaǧan abzal. Ärı balanyŋ oqyp-üirenuıne de mümkındık tuady. Mektep partasyna jaŋadan otyrǧan älı ärıp bılmeitın kışkentai balaǧa tıl üiretemın deu – bekerşılık.
Täuelsızdık jyldarynda elımızdegı köp reformalanǧan sala – bılım beru salasy boldy. Tek soŋǧy 5 jylda «Bılım turaly» zaŋǧa 29 ret özgerıster men tolyqtyrular engızıldı, al memlekettık bılım beru standarty 2000 jyldan 2017 jylǧa deiın 7 ret özgerdı. Sonymen qatar būl özgerısterden tek kıtap baspalary ǧana paida körgen şyǧar, al balalar tek täjıribe nysanyna ainalyp otyr. Al damyǧan elderde, mysaly, Japoniiada memlekettık standart bırneşe jyl talqylanyp, soŋǧy ret 2010 jyly özgertılgen.
Şveisariianyŋ ataqty filosofy Jan Viliam Frins Piaje: «bala 6-7 jasynda özınıŋ qai ūltqa jatatynyn sezıne bastaidy. 8-9 jasynda ana tılın, tuǧan jerın, elın bıledı. 10-11 jasynda ol özın sol ūlttyŋ ökılı retınde sezınedı. Al ūlttyq sana-sezım men belgılı bır ūlttyŋ ökılı ekendıgın 10-11 jasynda tolyq ūǧady jäne sol ūlttyŋ ökılı bolyp qalyptasady» degen edı. Al Japoniiada besınşı synypqa deiın balalar tek qana japon tılınde oqidy. Odan keiın ǧana baryp, aǧylşyn nemese özge tıldı oqytu jüzege asa bastaidy. Demek, besınşı synypqa deiın özınıŋ ana tılınde oqyǧan bala ömır boiy öz tılın ūmytpaidy. Bızge de japondyq osy dästürdı engızse, eş artyǧy joq.
Aiatjan AHMETJAN, Qaiym Mūhamedhanov atyndaǧy №90 gimnaziia direktory, PhD doktory:
Orys tılıne qajettılık qandai?
Bız būl üştıldılık reformasy bastalǧan kezde qarsy boldyq. Qanşama ret kezdesude aittyq, talqyladyq, maqala jazdyq. Bıraq jaǧdai 5 jyl ötken soŋ ǧana rettelıp, qatelık ekenın endı tüsınıp jatyrmyz. Oǧan da «eşten keş jaqsy» dep quanamyz. Jalpy, bırınşı synyptyŋ balasyna üş tıldı meŋgeru mümkın emes. Būl qalyptan tys salmaq bolady. Qazırgı jaǧdaida «bır jylda – bır tıl» degen ūstanym qoldanylmaq. Būl būrynǧydan jaqsy, degenmen keremet ūsynys dep aitpas edım. Menıŋ oiymşa, ekı tıldı de 4-5-synypqa deiın şegındıruge bolatyn edı. Tym bolmaǧanda bıreuın 3-synypqa, ekınşısın 5-synyptan bastap oqytuǧa bolatyn edı. Bıraq Tıl turaly Zaŋda, Konstitusiiada orys tılınıŋ statusy bar. Soǧan bailanysty orys tılın alyp tastau orys synybyndaǧy qazaq tılın şegerumen säikes kelıp tūrǧandyqtan, ministrlık būl qadamǧa bara almady dep oilaimyn. Tıptı orys tılın mektep kölemınen de alyp tastauǧa bolady. Öitkenı eşqandai halyqaralyq statusy joq. Qazır barlyq aqparat qūraldary, ǧylymi baza aǧylşyn tılınde jariialanady. Orys tılıne degen qajettılık joq. Bıraq memlekette statusy bar tıl bolǧasyn amal joq, qosyp otyr dep oilaimyn.
Anar FAZYLJAN, A.Baitūrsynov atyndaǧy Tıl bılımı instituty direktory:
Bärı aralassa, balaǧa qiyn
– Köptıldı bılım beru jüiesınıŋ modelın taŋdaǧanda öz tılımızge nūqsan keltırıp almaimyz ba degen mäselenı mūqiiat oilanu kerek. Sebebı bızdıŋ tılımızdıŋ ahualyn Qazaqstandaǧy bılım beru jüiesıne engızbekşı bolyp otyrǧan qazırgı köptıldılık komponentındegı orys tılınıŋ, aǧylşyn tılınıŋ ahualymen salystyrsaq, olardan äldeqaida tiımsız pozisiiada tūrǧanyn köremız. Mysaly, Europada mynadai prinsip bar. Balaǧa ekı tıldı üiretu üşın «bır ata-ana – bır tıl» degen ūstanym bar. Äuelı äkesı balamen kışkene kezınen bastap tek qana aǧylşyn tılınde, al anasy fransuz tılınde ǧana söilesedı. Söitıp, bala şataspaidy. Al bızdıŋ äleumettık ortada mūndai ädıstı jappai qoldanu qiyn. Bala mektep, balabaqşada jüiesız türde ekı, tıptı üş tıldı arnaiy jüielı türdegı «küştep» üiretudıŋ qūrbany bolady. Onyŋ qatpaǧan sanasyna dünie turaly tüsınık bırese öz ana tılınıŋ, bırese dybystyq-intonasiialyq jüiesı mülde bölek orys ne aǧylşyn tılınıŋ kanaly arqyly kelıp qūiylady. «Jartykeş tıldılık» (poluiazychie) degen qūbylys ielerı osydan şyǧady. Bala kışkene kezınen 2-3 tıldı jüiesız qabyldaityn bolsa, onda ol jartykeş tıldı tūlǧaǧa ainalady. Mysaly, menıŋ qyzym qazır 1 synyptan üş tıldı de jeke pän retınde oqyp jatyr, bylai söileitındı şyǧarypty: «U menia qasymda boiym bar» deidı. «U menia» orysşa, «qasymda» qazaqşa, «boi» aǧylşynşa bala degen söz. Sosyn men «menıŋ boiym bar» dep aityp tūr eken dep oilap, «iä, senıŋ boiyŋ bar, boiyŋ ösedı» dedım. Söitsem, qyzym tük tüsınbeisıŋ dep özımdı tüzedı. «Boi» degen «malchik» dep, ol sözdıŋ orysşa atauyn berdı. Sonda ol «malchik», «boy», «bala» degen üş sözdıŋ qaisysy onyŋ ana tılınıŋ bırlıgı ekenın ajyrata almai jatyr. Mıne, üştıldı jartykeş tıldık tūlǧanyŋ alǧaşqy belgısı osy, saldary turaly oilansam, qauıpter köp. Al Europada bırneşe tıldı üiretu üşın äkesı bır tıl, şeşesı bır tıldı söilep üiretedı. Sonda ol jartykeş emes, ekı tıldı tūlǧa bolyp qalyptasady eken. Būl ädıstıŋ de osal tūstaryn ǧalymdar köp aityp jatyr. Osyny oilana kele, bız ūrpaǧymyzdy töl mädeniettıŋ ökılı retınde bızdıŋ ūlttyq bıregeilıktı saqtaityn, damytatyn, jetıldıretın tūlǧa retınde tärbielegımız kelse, onda qalaida onyŋ basynda ana tılınıŋ jüiesı qalyptaspaiynşa, şet tılın oqytpauymyz kerek eken degen qorytyndyǧa keldım. Düniedegı bükıl aqparat aǧylşyn tılınde bolǧanmen, däl qazır bırden qazaqşalap ala almaisyŋ. Öitkenı sende ony aludyŋ qūraly da, kanaldary da joq äzırşe. Qazaqstanda aǧylşyn tılınde söileitın mamandar da tapşy. Bızdıŋ qoǧam ekıtıldı. Keŋestık kezeŋ ǧana emes, täuelsızdık däuırdegı ūrpaq ta ekıtıldı. Būl da – paida köretın tūsymyz. Alaida tıl üiretudıŋ joldaryndaǧy olqylyqtar saldarynan tūtas bır ūrpaqtyŋ sanasynda ana tılınıŋ qalyptasyp, ornyǧu prosesıne nūqsan keltırıp almauymyz kerek.
Taŋşolpan AQBAEVA, aǧylşyn tılı pänınıŋ mūǧalımı:
Bäsekege qabılettı bolady
– Aqparat almasu, bılım alu – aǧylşyn tılın meŋgerudıŋ paidaly jaqtarynyŋ bırı. Aǧylşyn tılı arqyly şeteldık bılım beru oryndary men ūiymdarynda täjıribe almasuyna, jūmys ısteuıne jaǧdai tuǧyzady. Bügınde balalardyŋ köbısı aqyly aǧylşyn tılı kurstaryna barady. Ata-analar tıldı üirenu qajet dep sanaidy. Mūǧalım bolǧannan berı bastauyş synyp balalaryna sabaq berıp kelemın. Osy uaqytqa deiın özınıŋ tılın ūmytyp qalǧan balany kezdestırmedım. Dūrys oqulyq, dūrys ūiymdastyrǧan baza, bılıktı mūǧalım toby qalyptassa, tük te qiyndyǧy joq. Bız nege älemdık örkenietten keş qaluymyz kerek? Bır tıldıŋ mäselesın ekınşı tılge arta saluǧa bolmaidy. Qazaq tılınıŋ mäselesı – öz aldyna bölek şarua. Nege tıldı üirenudı bastauyştan bastau kerek? Būl kezde balanyŋ tıldı qabyldau mümkındıgı joǧary bolady eken. Aǧylşyn tılın üirenu ana tılınde söileuge kedergı keltıredı degenge qosylmaimyn. Üştıldı oqytu jüiesınde bala Qazaqstanda ǧana emes, şetelde de bäsekege qabılettı bola alady.
Erbolat TÖREBAEV, ata-ana:
Aǧylşyn tılı – älemdık tıl
Qazırgı taŋda men siiaqty bastauyşta oqityn balasy bar är ata-anaǧa aǧylşyn tılın meŋgertu maqsat bolyp otyr. Öitkenı «aǧylşyn tılın bılu bolaşaqtyŋ, tehnologiianyŋ, ǧylymnyŋ, biznestıŋ tılı» dep sanamyzǧa sıŋırıp jatyr. Köptegen ata-ana balasyna aǧylşyn tılın qosymşa oqytyp jatyr. Bır kezderı bızdıŋ äke-şeşemızge ata-anasy orys tılınıŋ maŋyzyn tüsındırgen edı. Qazır bız solardyŋ küiın keşıp jürmız. Balama orys tılın üiretpeimın. Onyŋ asa bır qajettılıgı joq. Bıraq aptasyna 3 ret orys tılın oqidy. Būl uaqytta ūlyma basqa qosymşa sabaqty meŋgeruıne nemese aǧylşyn tılın tereŋdetıp oquyna bolar edı. Sebebı aǧylşyn tılıne qajettılık köp. Qazırgı uaqyttyŋ özınde eŋ bedeldı universitet emtihandary aǧylşyn tılınde ötedı. Menıŋşe, orys tılın qoǧamda bala onsyz da üirenıp alady. Bılesızder me, orys tılın oqytqanda balaǧa auyr jük bolady. Sebebı ony bolaşaqta qajet bolmaidy. Qazaq tılımen aralastyryp söilep, sözdık qory azaiady, dünietanymy basqaşa bola bastaidy.
P.S: Qoǧam şet tılderınıŋ mektep baǧdarlamasynda oqytyluyna qarsy emes. Tek bastauyş synypta balanyŋ sanasyna ana tılın dūrys sıŋıru kerek. Ana tılın erkın meŋgergen balanyŋ ūlttyŋ mınezı de, dıŋgegı de tolyq qalyptasady. Öz tuǧan tılın jetkılıktı meŋgermegen bala qanşa daryndy bolsa da, ūlttyq sanasy jetılmeidı. Qazaqta «uyzyna jarymaǧan» degen söz bar. Sondyqtan şet tılderın bastauyş synypta emes, 5-synypta engızse, tiımdı bolar edı. Sebebı keleşek ūrpaǧymyz ana tılınıŋ uyzyna qanyp öser edı.
Aizada Jaiyqqyzy
