Bazar degenımız – tar maǧynada aitsaq, adamdardyŋ tauardy alyp-satatyn orny. Al keŋ maǧynada aitsaq, ekonomikalyq auys-tüiıs jasaityn natural jäne elektrondy, virtual sauda alaŋdarynyŋ jalpy atauy.
Elımız 1991 jyly öz täuelsızdıgın alǧannan keiın josparly şaruaşylyqqa qoş aityp, bazar şaruaşylyǧyna köştı. Bız ony qazır «naryqtyq şaruaşylyq» dep atap jürmız. Is jüzınde adamdar öz tauaryn emın-erkın alyp-sata alatyn oryn – ol bazar. Sondyqtan ony bız «bazar şaruaşylyǧy» desek te eş qatelespeimız. Aitaiyn degenım, būl ataudyŋ dūrys-būrysynda emes, elımızdıŋ qazırgı bazarynyŋ hal-jäiı men bolaşaǧy.
Täuelsızdık jyldary şekaramyz şegendeldı, elordamyz Aqmolaǧa köşırılıp, jaŋa astana salyndy. Elımız bükıl älemdık qauymdastyqtyŋ ortasynan oiyp tūryp öz ornyn tapty. Syrtqy saiasatqa qarata köp vektorly saiasatty ūstanyp, körşılermen tatu-tättı diplomatiialyq bailanystar ornatsa, ışkı saiasatta toleranttyq saiasat qoldanyp, ūlttardyŋ özara yntymaǧyn saqtap, Qūdaiǧa şükır, airandai ūiyǧan el boldyq. Dese de, armansyz adam därmensız demekşı, jetken jetıstıkterımız bır toǧyz bolǧanymen, jetpegenımız älı toqsan toǧyz. Täuelsızdık jyldary eldıŋ eŋsesı köterılıp, köp närse özgergenımen, Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda halyqty aş-jalaŋaştyqtan, aştyqtan aman alyp qalǧan, halyqqa naryqtyq şaruaşylyqtyŋ qyry men syryn üiretken, biudjetımızdıŋ alǧaşqy kırıs közı bolǧan bızdıŋ bazarlarymyzdyŋ infraqūrylymy men zamanǧa sai salalanu ürdısı älı de özgermei-aq keledı. Oǧan kündelıktı bazarǧa baryp jürgen jai adamdardyŋ bärı kuä. Megapolis Almaty, Nūr-Sūltan qalalarynda bırneşe zamanaui bazarlar salyndy degenı bolmasa, basqa bazarlar älı de 30 jyldyŋ aldyndaǧy tozyǧy jetken eskı konteinerlermen bäz baiaǧysynşa otyr. Mūndai qysta üsıp-jyǧylyp, jazda küiıp-pısıp tūryp sauda ısteitın bazarlar myna zamanda basqa memleketterde neken-saiaq. Meilı, basqa körşı elderde bolsa bolsyn, bıraq bız siiaqty qalasynyŋ ortasy damyǧan Europa Amerikadan kem emes, kök tıregen qūrylysy bar, bau-baqşasy jainaǧan, köşesınde älemdegı kölıktıŋ bar türı jüitkıgen, 2050 jylǧa deiın aldyŋǧy damyǧan 30 eldıŋ qataryna kıremız degen ümıtı bar elde, ötken ǧasyrdyŋ enşısınde qalǧan temır konteinerlermen salynǧan dükender men bazarynyŋ ışındegı joldary men tūraqtary oidym-soidym, şūrq-tesık, ört ketse ört söndıru maşinasy kıruge de mümkındıgı joq bazarlar ömır sürmeuge tiıs edı.
Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev byltyrǧy Joldauynda «şaǧyn orta biznestıŋ ekonomikadaǧy ülesın, 2025 jylǧa deiın 35% jetkızu kerek!» dep ükımetke tapsyrma berdı. Aitarǧa bolmasa, 30 jyl naryqtyq jüiemen jürgen elde, şaǧyn orta biznes ülesınıŋ mūndai tömen körsetkış körsetuı tıpten ūiat. Demek, būl – bızdıŋ bilıktıŋ şaǧyn orta biznestıŋ qainar būlaǧy bolǧan bazarǧa köŋıl audaruynyŋ jetersızdıgı. Naryqtyq jüiedegı memlekette bazardy meŋgermegen käsıpker dūrys käsıpker emes. Al bazaryn güldendıre almaǧan äkım jaqsy äkım bolyp sanalmaidy.
Tömende bızdıŋ bazarymyzda naqty qandai mäseleler saqtalyp otyrǧandyǧyna toqtalaiyn:
Bırınşı, bazarlardyŋ infraqūrylymy müldem syn kötermeidı. Qoǧam 21-ǧasyrda bolǧanymen, bızdıŋ bazarlar älı temır konteinermen 20-ǧasyrda qalǧan. Būl ötken ǧasyrdan mūra bop qalǧan konteiner bazarlar, eŋ bırınşı, ūzaq uaqyt barysynda bazarda tūrǧan käsıpkerdıŋ densaulyǧyn qūrtsa, sosyn, qalanyŋ imidjının tüsıredı.
Ekınşı, megapolis qalalardaǧy bazarlardyŋ ört qauıpsızdık mäselesı auyr. Özderıŋızge belgılı, soŋǧy kezde elorda men Almaty qalalarynyŋ bazarlary ai saiyn örtenıp tūr. Demek, būl elorda men Almaty bazarlarynda ört qauıpsızdıgınıŋ dūrys saqtalmaǧandyǧynan derek beredı. Mūndai bolu bırınşıden, käsıpkerdıŋ adal eŋbek maŋdai terın jelge ūşyrsa, ekınşıden, käsıpkerdıŋ bizneske bolǧan senımın joǧaltady.
Üşınşı, bazar ielerınıŋ josyqsyz sauda şarty dükenşılerdıŋ qanyn sülıktei soruda. Mysaly, dükendı satyp berıp, onyŋ syrtynda jäne de jalaqy töletu. Dükendı aşsaŋ da, aşpasaŋ da bırdei jalaqy töletu. Dükendı uaǧynda aşpai qalsaŋ, aiyppūl salu degen siiaqty qym-quyt qitūrqy şarttarmen bazardaǧy dükenşılerdıŋ şyǧynyn arttyryp, sol arqyly bazardaǧy satylatyn tauardyŋ baǧasyn şaryqtatyp otyr.
Törtınşı, bazardyŋ qorşaǧan orta mäselesı. Qalanyŋ şetındegı bazarlardyŋ ışındegı joldar men tūraqtardyŋ astan-kesteŋı şyǧyp, mişa bylyǧyp jatqanyn körgende özıŋızdıŋ eldıŋ jüregı, täuelsızdıktıŋ simvoly, elımızdıŋ bas qalasy, elımızdıŋ astanasynda tūryp jatqanyŋyzǧa müldem senbei qalasyz. Özıŋızdı ötken ǧasyrda jürgendei sezınesız. Būǧan mysal retınde Nūrǧisa Tılendiev köşesınıŋ boiyndaǧy «Sälem», «Aqjol» bazarlaryn aituǧa bolady.
Sondyqtan, eŋ aldymen, bazardyŋ ört qauıpsızdıgıne basa nazar audarumen bırge, olardyŋ infraqūrylymyn, bazar qojaiyndary men dükenşılerdıŋ kelısımşarttaryn, ekologiiasyn qadaǧalaityn monitoring top qūryp, bazar qojaiyndaryn bazardyŋ qazırgı situasiiasyn özgertuge mındettep, elımızdıŋ şaǧyn orta käsıpkerlıgınıŋ qainar būlaǧy bolǧan bazardyŋ odan ärı güldenıp körkeiuın kepıldendıru kerek. Sonda ǧana, Prezidenttıŋ şaǧyn jäne orta biznestıŋ naryqtaǧy ülesın arttyru nysanasyna erterek jetuge bolady.
Erbosyn NŪRMŪHANŪLY, ekonomist
