Denı sau ūltty tärbieleu, būqaralyq sportty damytu, bolaşaq sportşylardy sportqa yntalandyru, saiyp kelgende, barlyǧy mekteptegı dene şynyqtyru sabaǧynan bastalady. Oidy da, boidy ösıretın pän «mındettılerdıŋ» qataryna kırmeidı. Qosymşa, ekınşı deŋgeilı sabaq retınde jüredı. Sodan bolar, bügıngınıŋ gadjetke telmırgen näzık balasynyŋ ǧana emes, qoǧamnyŋ da dene şynyqtyru pänıne salǧyrt qarauy beleŋ alyp keledı.
Mektepterde dene şynyqtyru sabaǧynyŋ barysyn körgennen keiın sondai oi erıksız qalyptasady. Sabaq bastalar kezde oiynǧa qyzyǧatyndar dop qualap, basketbol, futbol oinap ketse, özgelerı ūialy telefondarynan köz almai otyra berdı. Endı bırı top bolyp äŋgıme aitysty. Oquşylarǧa ǧana emes, mektep mūǧalımderı üşın de ol qalypty jaǧdai sekıldı. Al syrt qaraǧan köz tek balalardyŋ qatysyp jürgenın köredı de qoiady. Bastysy, sport kiımı men aiaq-kiımı bolsa bolǧany.
Ras, mındettı pänderdıŋ qataryna kırmeitın dene şynyqtyrudy bala tügılı, üidegı ata-ana da «mensınbeidı». Jaqynda aqtaulyq 1-synyp oquşysynyŋ anasy dene şynyqtyru pänın aptasyna üş emes, bır saǧat ta ötkızse jetkılıktı dep, pändı Älıppege auystyrudy sūraǧany soǧan aiǧaq. Ata-ananyŋ oiynşa, pän saǧattary tym köp. Säikesınşe, būl basqa maŋyzdy pänderdı igeruge kedergı jasaidy eken-mys.
Sany köp, sapasy joq
Biylǧy oqu jylynda ministrlıkter tarapynan pänge qatysty özgerıster engızılıp, tıpten halyqty sarsaŋǧa salǧan jaŋalyqtar da aityldy. Naqty aitsaq, jaŋa oqu jyly bastalardyŋ aldyn QR Oqu-aǧartu ministrınıŋ 3 tamyzda būiryǧy jariialandy. Būǧan qazaqstandyq salalyq bılım jäne ǧylym qyzmetkerlerı käsıpodaǧy narazylyq bıldırıp, mūǧalımderdıŋ müddesın alǧa tartqan edı. Onyŋ negızgı sebebı – dene şynyqtyru sabaqtaryn ötkızu kezınde synyptarda genderlık prinsipke sai ūldar men qyzdar bolyp, toptarǧa bölmeu. Mūǧalımder būl özgerıs pän boiynşa saǧattar sanynyŋ edäuır qysqaratynyn jäne myŋdaǧan mūǧalımderdıŋ jūmyssyz qalatynyn, ärı sabaqtyŋ sapasy tömendeitının aityp, dabyl qaqty.
Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevqa joldanǧan hattamada mūǧalımder 45 minut ışınde balany oqu sapasyn saqtai otyryp, topqa bölmei oqytu mümkın emestıgın, ärı osy mäselede oquşylardyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu de baryn aşyna jazdy.
– Būl biudjet qarajatyn ünemdeu üşın jasalǧan şyǧar. Bıraq densaulyqtan qalai ünemdeuge bolady, äsırese balalardyŋ densaulyǧyn, eldıŋ bolaşaǧyn qalai ünemdeuge bolady?! Bırınşıden, toptarǧa böludı alyp tastau arqyly oquşylardyŋ sabaqta fiziologiialyq damuǧa säikes qajettı bılımdı, daǧdylardy barynşa aluǧa mümkındıgın de tartyp alady. 25 synyby bar mūǧalımge (mūǧalımderdıŋ 40-qa deiın synyptar bar!) är materialdy jetkızuge fizikalyq tūrǧyda uaqyty jetpeidı. Qazırgı zamanǧy dene şynyqtyru sabaǧy jai ǧana «dopty laqtyru jäne jügıru» emes. Sabaqta balany sauyqtyru, onyŋ talantyn, beiımdılıgın aşu mındetterı tūrady dep jazylǧan. Al genderlık prinsipke sai bölek oqytu engızıletının ministrlık mamyr aiynda ǧana mälımdep edı.
Ūstazdardyŋ būlai şamdanuyna da negız bar. Jüktemesı köp bolǧan saiyn jalaqy da säikesınşe joǧary. Alaida oqytuşylardyŋ da sanǧa emes, sapaǧa qarai kösılgenı qūba-qūp bolar edı. Osy tūrǧyda, Oqu-aǧartu ministrı Ashat Aimaǧambetov mūǧalımderge bergen jauabynda sabaqtyŋ sapaly ärı önımdı ötetınıne män beru kerektıgın atady.
«Būryn dene şynyqtyru mūǧalımderı 1,7-2 stavkamen jūmys ıstep kelgen. Al endı synypta ekı mūǧalım emes, bıreuı ǧana sabaq beretın bolsa, ärqaisysyna ortaşa jükteme 1,2 stavkany qūraidy. Keibır ärıptesterım bır jarym emes, ekı stavka boiynşa jūmys ıstegısı keletının tüsınemın. Bıraq qanşalyqty tiımdı ekenıne de qarau kerek.
Är synypqa bır mūǧalımnen bolady. Eger bır synypty ekıge bölıp, bügınde ärıptesterımız talap etıp otyrǧandai ekı pedagogtan beretın bolsaq, onda bır sportzalda bır sabaq kezınde 6 ūstazǧa jūmys ısteuge tura keledı» dedı ol.
Rasymen, osy uaqytqa deiın mekteptıŋ bır sportzalynda alty, az degende tört mūǧalım sabaq berıp kelgen. Topqa bölınbei sabaq jürgızgende, mūǧalımder sany ekı ese qysqaratyny belgılı. Alaida oquşy sany sol qalpynda qalatyn bolsa, mäselen, üş synyp bırdei sabaq ötse, ärqaisysyndaǧy 30 (jalpy sany 90 bala) oquşy üşın tolyqqandy sabaq ötuge taǧy bır mäsele bar. Keŋıstık az. Üş emes, ekı synyptyŋ özıne de sportzalda oryn jetpeidı.
Şynyǧatyn sportzal az
Şyntuaityna kelgende, memleket eldegı demografiialyq ösu qarqyndy jürgen kezde «qol qusyryp qaldy». Sözıme däiek – ūlttyq statistika biurosynyŋ mälımetı. Resmi aqparatqa süiensek, soŋǧy on jylda Qazaqstanda oquşylar sany 2,5 millionnan 3,5 millionǧa deiın ösken. Tuu körsetkışı basym eldı mekenderde, mäselen, Türkıstan oblysynda 2020-2021 jyldaǧy oqu jylynda 499535 oquşy bolsa, biyl öŋırdegı oquşylardyŋ jalpy sany 511158-ge jetıp otyr. Olarǧa oblys boiynşa myŋǧa juyq mektep qarastyrylǧan.
Elordada oquşylardyŋ jalpy sany 230 myŋǧa jetıp otyr. Qaladaǧy 149 mekteptıŋ 99-y – memlekettık. Bas qaladaǧy mektepterde sportzaldarǧa degen qajettılık asa uşyǧyp tūrǧan mäsele emes. Sonda da bala sany jyl saiyn artatynyn eskersek, sportzal tügılı, jaŋa mektepterdıŋ qajetı bar.
Elde oquşy sany artsa, mektepterdegı sportzaldarǧa da salmaq artady. Keler jyldary da būl mäsele şeşılmese, qiynǧa soqqaly tūr. Sebebı pandemiia uaqytynan bastalǧan «bebi-bumdy» eskersek, soŋǧy ekı jylda millionǧa juyq bala dünie esıgın aşqan edı. Bes-alty jyldan keiın endı mektep tabaldyryǧyn solar attaǧaly otyr. Olardy mekteppen, sportzaldarmen qamtamasyz etu – negızgı mındet. Sportzal jetpegende, qūral-jabdyqtar jaity onsyz da belgılı. Rasynda infraqūrylymnyŋ aqsap tūrǧany – köp düniege tosqauyl.
Jasyratyny joq, elımızdıŋ kei bılım beru mekemelerınde sabaq sportzaldarda emes, kabinetterde ötedı. Sportpen ainalysu kerek bolǧan balalar dene şynyqtyru sabaǧy qalai ötu kerektıgı jaiynda konspekt jazady. Äkımşılık mektep qūrylysyna milliondap qyruar qarjy şyǧarady da, aumaǧy kemınde 150 şarşy metrlı sportzaldarǧa qarajat jetpeitını qyzyq.
Jaŋa oqu jylynda ne özgerıs?
Bügıngı taŋda elımızde dene şynyqtyru boiynşa 500 myŋnan astam saǧat berılgen, 30 myŋǧa juyq pedagog jūmys ısteidı.
«Dene şynyqtyru jäne sport turaly» Qazaqstan Respublikasy Zaŋynyŋ 15-babynyŋ 2-tarmaǧyna säikes, dene tärbiesı jalpy bılım beretın mektepterde aptasyna kemınde üş saǧat ötkızıluı tiıs. Pän boiynşa baǧdarlamanyŋ ärbır üşınşı saǧaty bılım aluşylardyŋ qozǧalys belsendılıgın arttyruǧa baǧyttalady.
Oqu-aǧartu ministrlıgınıŋ mälımdeuıne säikes, jaŋa oqu jylynda da 1-11-synyp oquşylary aptasyna 3 saǧat dene şynyqtyru sabaǧy ötedı. Dene şynyqtyru sabaqtarynyŋ sany boiynşa eşteŋe özgermeidı. Memlekettık bılım beru standartyna säikes jaŋa oqu jylynan bastap bır synyptyŋ barlyq oquşysy dene şynyqtyru sabaǧyn, sondai-aq basqa da pänderdı bırge oqidy. Mektep baǧdarlamalarynda qyzdar men ūldardyŋ dene şynyqtyru jattyǧularynyŋ jekelegen normativterı bar, olar sabaqta mındettı türde saqtaluy tiıs.
2021 jyldan bastap engızılgen bır jaŋalyq – dene şynyqtyru pänı mūǧalımderıne 3 saǧattyq sport seksiiasyn ötkızgenı üşın jalaqysyna qosymşa 100% tölem tölene bastady. Būl seksiialarǧa da oquşylar qatysady. Mūnyŋ bärı oqu josparlarynyŋ şamadan tys jüktemesın azaityp, balalar arasynda būqaralyq sportty damytuǧa jaǧdai jasaidy. Halyqaralyq täjıribede (Japoniia, AQŞ, Germaniia, Koreia, Finliandiia jäne t. b. elderde) bır synypqa sabaq ötkızu üşın ekı dene şynyqtyru mūǧalımın bölu qarastyrylmaǧan. Özge elderde dene şynyqtyru sabaqtary aptasyna kemınde üş ret ötkızıledı, eŋ köp saǧattar – bastauyş synyptarda. Elımızdıŋ bılım beru ūiymdaryndaǧy oqu jüktemesınıŋ sany bır dene şynyqtyru mūǧalımıne orta eseppen 18 saǧat, iaǧni bır mölşerlemeden säl artyq.
Oŋ közqaras qalyptastyru – basty qajettılık
Mamandardyŋ aituynşa, dene şynyqtyru pänı dese, beiqamdyq tanytatyn balanyŋ da, tärbielep otyrǧan ata-ananyŋ da közqarasyn özgertu kerek.
15 jyldan artyq uaqyt mektepte şäkırt tärbielep otyrǧan Samat Quandyqūlynyŋ aituynşa, būryn oquşylar sport dese aldaryna jan salmai, voleibol oinau üşın talasatyn edı.
– Qazır sabaqta telefondaryn tastamaityn balalar bar. Öz basym, gadjetterdı jinap alamyn da, ūstamaularyn talap etemın. Menıŋ oquşylarym ony bıledı. Jalpy dene şynyqtyru pänıne balalardy qyzyqtyru, ata-analarmen bailanys jasau – tıkelei mūǧalımnıŋ qolyndaǧy mındet, – deidı Binom mektebınıŋ mūǧalımı.
Dene şynyqtyru – negızgı tärbie qūraldarynyŋ bırı. Al tärbie otbasynan bastalady. Balanyŋ pänge yjdahattylyǧyn arttyru aldymen, ata-anaǧa jükteletının, sondai-aq kez kelgen pändı tek denı sau bala ǧana igerıp kete alatynyn qoǧamnyŋ tüsıngenı maŋyzdy.
