Ortalyq kommunikasiialar qyzmetınıŋ alaŋynda «Memlekettık tıldıŋ bıryŋǧai standartty älıpbiınıŋ jaŋa nūsqasy» taqyrybynda baspasöz mäslihaty öttı.
Älımhan JÜNISBEK,
A.Baitūrsynov atyndaǧy Tıl bılımı
institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı:
– Bırınşı kezekte latyn älıpbiıne köşu mäselesın qarapaiym bır taŋbany ekınşı taŋbaǧa auystyru eken dep tüsınbeu kerek. Mūny qazaq jazuyna ırgelı, kürdelı, jan-jaqty reforma jasau dep qarastyru qajet. Öitkenı kez kelgen memleket uaqyt alǧa ozǧan saiyn özınıŋ jazuyn pysyqtap, jetıldıredı. Jetpei jatqan tūstaryn tolyqtyryp, artyq jerın alyp tastap otyrady. Taǧy osy siiaqty qosymşa amaldardy paidalanady.
Qazırgı kezde köpşılıktıŋ tüsınıgı kirill taŋbasyn latyn taŋbasyna köşıru degenge saiady. Al älıpbiımızge reforma jasaǧanda, bırınşıden, bız tılımızdegı töl dybystardyŋ basyn aşyp aluymyz kerek. «Osy uaqytqa deiın töl dybystarymyzdyŋ basy aşylmady ma?» degen sūraqty qoiularyŋyz mümkın. Aşylǧan joq. «Qazaq tılınde qanşa dybys bar?» dep kez kelgen qazaqtan sūrasaŋyzdar, «42 dybys» degen jauapty estisızder. Mektepten bastap qazaq tılınde 42 taŋba bar dep üiretıp jatsa, oǧan eşkımdı kınälai almaimyz. Şyndyǧynda, qazaq tılınde
28 dybys qana bar. Bız osy 28 dybysqa latyn älıpbiınıŋ taŋbalaryn baptap,qabyldap aluymyz kerek degen maqsatty aldymyzǧa qoidyq. Onyŋ arǧy jaǧynda älıpbi qazaq tılınıŋ ündestık äuezdılıgın, morfema qūramyn, buyn qūramyn būzbauy kerek. Bır eskeretın närse, basy bütın, eş kemşılıgı joq älıpbi eşbır tılde joq. Kez kelgen älıpbidıŋ arnaiy erejemen, arnaiy tüsınıktememen jetıldırıp otyratyn tūstary bolady. Būl – bırınşı mäsele.
Ekınşı mäsele – älıpbidıŋ oŋaiy bolmaidy, onyŋ bärı qiyn. Mäselen, ony qaǧazǧa syzyp tüsırgende ädemı, jeŋıl bolyp körınedı. Al mätın jazǧan uaqytta, mamandardy daiyndaǧanda, oqu qūralyn jazǧanda älıpbidıŋ qiyndyǧy bılınedı.
Qazırgı kirill negızındegı älıpbidegı köp sözderımızdıŋ ündestık äuezdılıgı būzylyp otyr. Törkını bölek orys tılınıŋ emle-erejesın qazaq tılıne kırgızıp jıberdık. Sonyŋ kesırınen emle-ereje qazaqy bolmaǧandyqtan, keiıngı jastardyŋ tılı özgerıp bara jatyr. Jaŋa älıpbide qazaq sözınıŋ jazylym ülgısın özınıŋ aitylymyna şaqtap, keltıretın bolamyz.
Eŋ bastysy, bır nūsqaǧa toqtauymyz kerek. Ol zaŋdastyryluy tiıs. Sodan keiın jaŋa älıpbimen orfografiialyq, orfoepiialyq sözdıkter, oqu-
ädıstemelık qūraldar jasalady. Osylardy jasaityn mamandar bızde jetkılıktı.
9 qazanda Elbasyǧa tanystyrylǧan latyn qarpı negızındegı qazaq älıpbiı nūsqasynda 32 taŋba bar. Osy uaqytqa deiın latyn qarpıne köşuge bailanysty Prezident Äkımşılıgıne 300-den astam hat kelıp tüstı. Būl mäselenı talqylauǧa 1,5 mln adam qatysty. Älıpbi boiynşa 20 myŋnan astam ärtürlı pıkır aityldy. Būl pıkırler üş topqa bölındı. Alǧaşqy top tūtas älıpbi turaly, ekınşı top jekelegen dybystarǧa qatysty, al üşınşı toby älıpbidı
engızuge bailanysty pıkırlerın bıldırdı
Erbol TILEŞOV,
Ş.Şaiahmetov atyndaǧy
tılderdı damytudyŋ respublikalyq üilestıru-ädıstemelık ortalyǧynyŋ direktory:
– Latyn älıpbiınen ūlttyq älıpbi şyǧarudyŋ negızgı üş joly bar. Onyŋ bırınşısı – digraf arqyly, ekınşısı – apostroftyŋ kömegımen, üşınşı – umliaut (diakritika). Bız bastapqyda digrafty taŋdaǧanbyz. Bıraq būǧan bailanysty köptegen mäseleler aityldy. Sosyn jūmys toby jūmylyp, osy apostrofpen berdı. Menıŋşe, būl nūsqa halyqqa jazylym, oqylym jaǧynan oŋailau. Keibır elder diakritikamen älıpbi jasap, keiın apostrofqa auysqan. Būl täjıribede bar. Apostrof nemıste de, aǧylşynda da, slavian halyqtarynda da bar. Sosyn Özbekstannyŋ keiınnen qabyldanǧan älıpbi nūsqasyn qarasaŋyzdar, olar digraftan ketıp, apostrofqa keldı. Osynyŋ bärın bız jan-jaqty zerdelep, älıpbiımızdegı toǧyz dybys däiekşe arqyly taŋbalandy. Jazuymyzda däiekşe jönınde alǧaş aitqan, ony ǧylymi negızdegen qazaq tıl bılımınıŋ negızın saluşy Ahmet Baitūrsynūly.
Qazırgı nūsqany talqylaǧanda «Ch» men «Ş» dybystaryn digrafpen beru ūsynyldy. Bıraq bır jüie bolsyn dep, älıpbi apostrofpen jasalǧannan keiın digraf qajet emes dep taptyq.
Elbasymen kezdeskenımızde Bılım jäne ǧylym ministrı Erlan Saǧadiev Jaŋa älıpbi
boiynşa mamandar 2018 jyldan bastap daiarlanatynyn aitty. Elbasynyŋ özı 2022 jyly bırınşı synypqa baratyn balalar latyn qarpı negızındegı qazaq älıpbiımen bılım ala bastaitynyn atap öttı. Elımızde ıs jürgızu 2025 jyly tolyǧymen jaŋa älıpbige köşırıledı dep josparlandy. Qazırgı uaqytta «Qazlatyn» atty internet-portal aşu josparlanyp otyr. Ǧalamtordy qoldanuşylar latyn älıpbiıne köşuge qatysty barlyq jaŋalyqtardy sodan taba alady.
Amanǧali Qaljanov
