Aldaspan aqyl – Qaztuǧannan bastap Mahambetke deiıngı qazaq körkem sözınıŋ beinesı men bederın nūsqalaǧan qasiet. Būl – joiqyn joryqtar men kektı küresterden, qarsylyq pen qasarystan tuǧan almas poeziia. Kernegen kektıŋ, aqysyn aluǧa arbasqan abyroidyŋ tumasy. Onyŋ jalyndylyǧyna kümän aralastyrmaǧanyŋyzben, būl dästürlı poeziia – körkemöner üşın mūrat sanalatyn adam men äleumettıŋ ışkı, tysqy tabiǧatynyŋ tamyrşysy boldy dep jäne aita almaspyz. Şeşendık sözdıŋ şyŋyna şyqqan pälsapalyq qazaq oiy – kemeldılıgı körıktılıgınde, körkemdıgı tereŋdıgınde tūnǧan, ǧibraty men ösietşıldıgı önerlı öleŋge oranǧan, sezımşıl aqyn, beinelı oi bop örılgen alaş sözı – Abaidyŋ önerpazdyǧynda danyşpandyq pen aqyndyq tıze qosqanyn alǧaş aiǧaqtady. Abai sözı – ūlttyŋ mūraty men mūŋyn qalai beineleudıŋ jaŋa jolyn, sony saparyn häm ömırşeŋ örısın nūsqady. Osy jol, osy sapar, osy örıs – onyŋ özınen soŋǧy örelı ūlandar şarlaityn öŋır, şyrqaityn biık boldy. Bügınderı «ädebi mektep» dep ǧūlama töŋıregıne Şäkärımdı, Kökbaidy, Ärıptı, Äsettı, «ädebi dästür» dep Ahmettı, Maǧjandy, Sūltanmahmūtty, Säbit Dönentaev pen Spandiiar Köbeevtı jäne būlardan soŋǧy aqyndardy atap jürgenımız aian. Osy jolmen jeldırtsek, onda atasynyŋ emes, Qūnanbaidyŋ emes, Alaştyŋ Abaiy äldeneşe syrly söz iesıne joraly jol, oljaly sapar bolarlyq baǧyt sıltedı. Osy yŋǧaidan kelgende, Abai – eskı men jaŋany jalǧastyruşy. Ony kemeŋgerdıŋ özı de sezıngen, bızden būryn Abai käusarynyŋ dämın tatqandar aitqan.
Abaidyŋ gumanizmı, oişyldyǧy, qairatkerlıgı ainalyp soqqanda, bır arnada toǧysyp, ortaq qainardan bastau alady. Ol – Jaratuşy Alla taǧalam keudesıne qūiǧan adamşylyq niet, ǧadelet sezım. Älbette, aldymen Abai – aqyn, aqyn bolǧanda, muzasy janap ötken qūbylystyŋ tereŋı men tylsymyna, auqymy men aidynyna erkın boilaǧan suretker aqyn. Suretkerdıŋ önernamasy – özınıŋ «Nadannyŋ közın qoiyp, köŋılın aşpaq» degenınen de auqymdy. Sondyǧynan da ony tek ūstazdyq, aǧartuşylyq rölınde tanu ünemı dūrystyqqa şyǧa bermeidı. Sondai-aq, Abaidy A.S. Puşkin, M.Iý.Lermontov, İ.Krylov t.b. orys qalamgerlerıne şäkırt etu bylai tūrsyn, tıpten atalǧandardyŋ eşqaisysynyŋ qalamgerlık baǧyt-baǧdaryna, şyǧarmaşylyq beine-tūlǧasyna juyqtastyru mümkın emes. Öitkenı, ılımı-bılımı, qala-astanasy, mūrajai-kıtaphanasy, patşa-gubernatory, saltanatty Suzdalı men suyq Sıbırı bar orys qalamgerlerı aldynda tūrǧan mındet pen qazaq aqyny aldyndaǧy mūrat, älbette, bırdei emes, olai boluy eş mümkın de emes edı. Alaştyŋ kemeŋger aqyny atqarǧan aqyndyq, oişyldyq, hakımdık mındetterdı orys aqyn-jazuşylary jūmyla köterse, tarih tälkegınen örkenietke qara jaiau jürıp bettegen, attylarǧa kegı ketken qazaq saharasynda sonyŋ barşasyn dana Abai atqardy. Puşkin tılınıŋ bailyǧy men oralymdylyǧy, Lermontovtyŋ zamanyna qarsylyqty täkappar da bekzat poeziiasy, Nekrasovtyŋ äleumetşıldıgı, Krylovtyŋ uytty kekesını, Gogoldıŋ aşy äjuasy – bärı-barşasy Abai şyǧarmaşylyǧynyŋ pafosy men mazmūnynan tabylyp jatty. Bıraq ol qazaq aqynynyŋ orys ädebietınen alǧan tälımınen daryǧan qasiet emes, Alaştyŋ ruhani tabiǧaty tudyrǧan, dala şyndyǧy şyŋdaǧan töl qasiet. Būǧan qosa, L.Tolstoi jetken asqan oişyldyq pen gumanistık asqar da – Abai baǧyndyrǧan meje. Al, töl ädebietke qarata aitsaq, jyraulardaǧy erlık pen eldık, Mahambettegı batyldyq pen bırbetkeilık, Dulat pen Mūrattaǧy otarşyldyqqa qarsylyqtan tuǧan konservativtı ideia, Şortanbaidaǧy dın, sal-serılerdegı mahabbat pen sūlulyqqa yntyzarlyq, aitys aqyndaryndaǧy elışılık qūbylystar – osylardyŋ qai-qaisysy da Abaida kezdesedı. Bıraq kezdesedı degen söz kemeŋger suretker olardyŋ barlyǧyn tügendep, at qoiyp, aidar taǧyp, adaqtap şyqty degen tūjyrym emes. Abai – qazaq qoǧamyndaǧy jaŋaǧy tarihi äleumettık qūbylystar men adami qarym-qatynastardyŋ tereŋıne üŋılıp, poetikalyq ūstanymyna orai, bırın köbırek, endı bırın azyraq jyr ettı häm öz zamanynyŋ kökjiegıne qarai otyryp, tılek, boljal türınde emes, şynşyldyq, körkemdık, saralauşylyq sarynda, tüiıp aitqanda, özınşe, Abaişa tereŋ tüisıkpen örnektedı. Özı beinelegen dalalyq ömırdıŋ zamanaui jaǧdaiattarynyŋ ışıne enıp, özegın tanyp, demımen tynystap, qylyşy men qobyzy, naizasy men narkeskenı, dabylşysy men dabyraşysy bolmai-aq, danagöi tamyrşysy boldy da Alaş sözınıŋ syrly sertıne jettı. Ol – özınen keiıngı ūrpaǧy süisıne tatar ata sözınıŋ qūdyretı. Qazaq sözınıŋ qūdyretı men keremetın endıgı jerde eşkım de jete almas tamsanarlyq, talpynarlyq asqarǧa ozdyrdy. Abai biıgı. Būl biıktıŋ qadır-qasietı – mäŋgılık bairaq bolar baiandylyǧynda ǧana emes, onyŋ mänı – esıŋe es, tüisıgıne tüisık qosar, söitıp ruhani dän bolarlyq mäŋgılık qūnarynda. Jyry jasampaz, öleŋı ömırşeŋ tūlǧanyŋ önerpazdyq önegesı, kısılık ǧibraty – özınen keiın ıle-şala Şäkärım, Ahaŋ, Sūltanmahmūttar bolyp säule taratyp edı, odan berıde Qasym, Mūqaǧali muzasyna dem bürkıp, endı mıne, dünie didaryn erkın baǧamdaǧan zerdelı qazaqqa nūryn şaşuda.
Qazaq poeziiasynda, jalpy qazaqtyŋ dünieaui tanymynda adam bolmysy meilınşe jalpylyq tūrǧyda bezbendelıp, osyǧan orai adam – batyr, adam – bi, adam – jarly, adam – han, adam – pende, adam – aqymaq, adam – köpşılık degen siiaqty beiımde beinelendı. Onda da adam äreketınıŋ qily uäjderı, ışkı syry, kım ekendıgı, kım bolmaǧy jäne qaida barmaǧy – jalpy qazaq balasynyŋ tūlaboilyq qasietterı özınıŋ tap basyp tanuşysyn kütude edı. Adam bolǧanda – qazaq balasy. Abai osy qazaq balasynyŋ mınez bıtımın aita otyryp, ony jalpyadamzattyq ızgılıktıŋ biıgınde tūryp mänıstedı. Älgındei şyrqau biıkke köterılgen suretker, älbette, halqynyŋ üirenşıktı, talpynysy kem, būljymas qareketıne, talapsyzdau küibeŋ tırşılıkke bailanǧan maida maqsatyna, odan örıstegen mınezıne oŋ niet bıldıre almasy haq edı. Abai şyqqan kısılık mūnarasy – aqyndy öleŋ şyǧaruşy köp aqynnyŋ bırıne emes, oi kögıne jetken, şaiyrlyǧy adami tılekterdıŋ tılınde ǧana söileitın, oiy men lebızı, sözı men kestesı kelısken dana suretker ettı. Endıgı tūsta adamnyŋ bi men batyr bolmaǧynyŋ, bai men jarly bolmaǧynyŋ, talapsyz, jalqau bolmaǧynyŋ mänısı Abaidyŋ ruhani tarazysyna tartylady. Būl bezbennıŋ būljymas ölşemı – iman, haqiqat, şapqat, adamşylyq, ǧadelet sezım, ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jürek, talap, ar men ūiat… Al onyŋ qūtysy – syrly, beinelı, tapqyr söz, üilesımdılık pen jarastyqqa tartylǧan tatymdy lūǧat.
Qazaq söz önerı, qajet deseŋız, jalpy qazaq oiy – Abai poeziiasy bolyp adamǧa bet būrdy. Adam bolǧanda jekelegen kısı, bolmasa belgılı bır äleumettık top emes, tūtas halyqqa būryldy. Söite otyryp, ol jalpy qoǧamdyq qarym-qatynastardy baian etuşı keipınde qalǧan joq, adam bolmysynyŋ ışkı iırımderıne boilady. Nätijesınde, jalqy men jalpynyŋ, bölşek pen bütınnıŋ daralyǧy men ortaqtastyǧyn aiyra otyryp, jalǧyz ben köptıŋ mınezındegı, hareketındegı niet pen piǧyldyŋ syryn aŋdady. Söitıp, ol jekenı aitsyn, köptı aitsyn, ainalyp kelgende, adamnyŋ adam bolmaǧynyŋ jolyn meŋzedı. Aqyn üşın el bileuşını synau ne madaqtau, äieldıŋ qandai bolmaǧyn aitu, bai men kedeidıŋ, ru men rudyŋ egesın, aǧaiynnyŋ baqastyǧyn öleŋge qosu, sūludyŋ symbatyn jyrlau, jalaŋ nasihat taratu maqsat bolmaǧan. Abai tüisıngen öner mūraty basqada. «Adamzattyŋ bärın süi, bauyrym dep», adamsüigıştıktıŋ orasan zor ūranyn tastaǧan aqyn qasiet pen pendelık qaişylyqtarynyŋ tūŋǧiyǧyn şarlaidy. Aqynnyŋ osyndai suretkerlık ūstanymy – ony renessanstyq tūlǧa etedı. Söz önerınıŋ bolsyn, qoǧami oidyŋ bolsyn, adamǧa qarai bet būruy – ūlttyŋ eseie bastauynyŋ būltartpas nyşany. Mūndai ruhani eseiu – sananyŋ jaŋǧyruyna bastaidy. Jaŋǧyru tūtas ūlt ökılderınıŋ bır sätte, bır mezgılde pätuälasuymen emes, aldymen, dananyŋ därmenımen paş etıldı. Danyşpan suretker önernamasynyŋ altyn özegıne ainalǧan adamsüigıştık aŋsaryn – gumanistık idealdyŋ körkem mazmūnǧa ainaluy deimız. Batys düniesınde ol italian Dante, ispan Servantes, fransuz Rable siiaqty eren tūlǧalardan taraǧan. Olar europalyq Renessanstyŋ ırgesın bekıtıp, mūnarasyn biıktettı. Adamzat balasyna solar soqqan mūnara älı körınıp tūr. Qazaq Renessansynyŋ basy – İbrahim Qūnanbaiūly. Abai keregesın kerıp, uyǧyn şanşyp, şaŋyraǧyn kötergen aq boz üi Alaş jerınıŋ qai qiyrynan da menmūndalap tūr. Abaidyŋ osy aq ordasy – Alaş ruhaniiaty älemdık örege jaqyndaǧan saiyn biıktei tüspek, sonysymen qazaqty dünienıŋ tört būryşyna tanyta tüspek. Osy märtebelı mūrattyŋ ıske asuy – bügıngı ūrpaqtyŋ, keleşek örennıŋ daryny men qarymyna bailanysty. Aqyn ata, abyz aqsaqal, kemeŋger hakım aitaryn aityp kettı. Qalǧany jaŋa ǧasyrlardaǧy qazaq balasynyŋ dını men tılıne, berıktıgıne bailauly bolmaq. Osy «aldyŋǧy ekeu» bolmasa, aspanǧa ūşumen, qala salumen, bälenbai tılde söileumen bügıngı temırdı jürgızgen, şynyly üidı tūrǧyzǧan, symsyz söilestırgen zymyran zamandy taŋqaldyra almaisyz. Sebebı, ūlttyŋ şynaiy ūlt ekendıgın – jer bailyǧy emes, özgege ysyrylyp törın beruge beiım tūratyn tym «sypaiygerşılıgı» emes, syrttyŋ maqsatty maqtauy emes, eŋ aldymen, basqa eşbır halyqqa ūqsamaityn erekşe dılı aiqyndamaq. Dılge berık ūlt – azat ūlt. Dılı täuelsız ūlttyŋ ǧana ūrpaǧy – şyn täuelsız. Öitkenı, täuelsız dıl – täuelsız sananyŋ jemısı. Qazaq elı üşın şekarany arymen qorǧar, şaruany ūiatymen atqarar sanaly ūrpaq köbeigen saiyn täuelsızdık nyǧaimaq. Özgenıŋ daǧdysyna äues, auzynan bötennıŋ sözı şyǧar, ataqonysy auylǧa ürke qarar, Amerikaǧa aŋsary auǧan ūrpaqtyŋ piǧylynda kümän bar. Qūdai betın aulaq qylsyn dep tıleiık, bızdıkı bügıngı ahualdyŋ jaiy, baǧyt oŋ bolǧai.
Qazaq Renessansynyŋ atasy Abai bolsa, abailyq jaŋǧyrudyŋ qainar közı – mūsylman dını, islamdyq dünietanym men mädeniet. Olai deuımızdıŋ basty ärı būljymas kuäsı – aqynnyŋ şyǧarmalaryndaǧy imanǧa suarylǧan örıstı oilar. Osydan şyǧyp adamdy ardaqtauda Abaidy imanşyl mūsylman perzentı deimız. Özınıŋ aldyndaǧy öleŋ ūstaǧandardyŋ erektıgı de – haqiqat ılımın tereŋ meŋgere otyryp, ony beinelı sözdıŋ asyl kestesımen kömkeruınde. Abai – söz joq, dındar adam. Qūnanbaidyŋ Mekkege sapar şeguıne asyp tuǧan oqymysty balasynyŋ da ülken, şeşuşı yqpal jasaǧany – jalpy aǧa sūltan äuletındegı dındarlyq, bızdıŋ boljauymyzşa, «Abai jolynyŋ» yzǧarly zaman jazǧyzbaǧan betterınen bolsa kerek.
Är adam mınezdıŋ, äsırese, şyǧarmaşylyq tūlǧa – qazaq aitatyn kesek mınezdıŋ qūtysy. Maida mınez ben aqyndyq qabılet, qabılet bolǧanda orasan daryn – jarasym tabuy neǧaibyldau. Şabyttai aduyn, naizaǧaidai quatty, bırde tastai berık, bırde güldei näzık, jaqsylyqqa jailau, jamandyqqa qytymyr qaŋtar, qatpary san tarau, kesek mınez aqyndyqtyŋ alǧyşarty bolmasa da, öleŋnıŋ özgeden alaböten örımıne özek bolar dıŋgek. Mınez – jıgerdıŋ keskını. Jıgerı – bolat, erkı – qūryş adam ǧana tūtas ūltqa tūtqa bolmaq. Abaidy danyşpan desek, aqyn desek, ūltqa ruhani atalyqqa jetken Alaştyŋ eŋ ardaqty abyzy desek, onyŋ önerpazdyǧy men aqylpazdyǧynyŋ qūnary bolǧan osy qairatty mınezı jönınde söz bastap, oi qaiyruymyz kerek-aq. Äsırese, «Qalyŋ elım, qazaǧym…» dep kürsıne küŋırengen jyrlar tumas ta edı. Ol bolmasa, tūrmysy baquat, aǧaiyny mol, «jalǧyzdyq körer jerı joq», atasy bek Abaidyŋ aqyn emes, şonjar bolyp, bi bolyp qaluy äbden yqtimal edı. Aqyn bolǧan künnıŋ özınde eskı sürleuge eltıgen jüz ben myŋnyŋ bırı, asyp ketse, öleŋşınıŋ täuırı ǧana bolar edı. Alaida, Alla taǧala Abaiǧa zor darynmen bırge qairatty aqyl, jıgerlı mınez, nūrly jürek syilapty.
Abaidyŋ daryn quatyna serık te bolǧan, tırek te bolǧan tabiǧi mınezınıŋ syryna üŋılsek, äsırese, onyŋ üş qainaryn atap beru qajet bolmaq. Bırınşıden, ol ömır sürgen keŋ dalanyŋ köşpendı tırlıgınıŋ aiasyndaǧy, bedelı zor äulettıŋ alaqany – bolaşaǧynan ümıt küttırgen tumysynan zerek ūldy būla etıp ösırıp, batyl mınezın qalyptady; ekınşıden, Abai zamanynda san ǧasyrlardan berı jelı tartyp kele jatqan ūly dalanyŋ şeşendık önerı sarqylmaǧan edı. Bolaşaq aqyn şeşenderdıŋ tapqyr, kelısımdı söz kestelerımen bırge, olardyŋ batyl, turaşyl mınezderın de körıp östı jäne oǧan äkesınıŋ bauluymen bilıkke aralasqanyn, özınıŋ bolys bolǧandyǧyn, aituly alqaly jiynda töbe bi bolǧandyǧyn qosyŋyz; üşınşıden, ol jyraulardan miras bolyp qalǧan şynşyl, qaimyqpas dalalyq poeziianyŋ ökılderın de kördı. Zerek ūlan osynyŋ barlyǧyn oi tarazysyna salyp, asyly men batylyn sanasyna sıŋırdı.
Qūnanbai siiaqty apaitös dala bileuşısınıŋ bel balasynyŋ jastaiynan el ışındegı är aluan dau-damailarǧa törelık etuı, kesımdı bilık aituy – şeşendık lebızben bıldırıletın zamannyŋ zerdelı örenınıŋ boiyna atadan da erekşe batyl mınez qondyrdy. Būl mınez kıtaptan emes, köşpendı ortanyŋ dästürlı saltynan sıŋgen tabiǧi qasiet edı. Abai keiıngı qala aqyndary siiaqty qoǧamdyq ortaǧa, ne bolmasa qyzmetke bailauly emes bolatyn. Özınıŋ orys zamandastary siiaqty Peterbor men Mäskeudıŋ qalypqa tüsken, belgılı bır normalaryn saqtauǧa tiıstı tırşılıgınen de alys edı. Saharanyŋ erkın tūrmysyn keşken, eşkımge de, eşteŋege de täueldı emes ırı äulettıŋ ökılı Abaidyŋ öleŋge şyndap bet būrǧanynşa erkın mınezı qalyptasty. Öjet sözdıŋ ūstasy – Abaidy oişyl aqyn dei otyryp, basym jaǧdaida onyŋ eren mınezdıŋ, batyr oidyŋ iesı bolǧandyǧyn elep eskere bermeimız. Älgındei erendık pen batyldyqqa şalqar aqyl qosylǧanda Er dana tumaq. Alaştyŋ Er danasy. Er dananyŋ kelbetın «Maqsūtym – tıl ūstartyp, öner şaşpaq» degenımen bırge, suretkerdıŋ:
Qyranşa qarap qyrymǧa,
Mūŋ men zardy qolǧa alar.
Kektenıp nadan zūlymǧa,
Şiyrşyq atar, tolǧanar.
Yzaly jürek, doly qol,
Uly siia, aşy tıl
Ne jazyp ketse jaiy sol,
Jek körseŋder, özıŋ bıl, – dep qairatqa mıngen beinesınen de tanimyz. Abaidyŋ öleŋdegı töl beinesınen – synşyl qarttyŋ ötkır janaryn, ädıletsızdıktı aiausyz äşkereler aibyndy didaryn, közben körıp, köŋılmen tanyǧan kem-ketıkke keiıgen keipın aŋǧaramyz.
Köşpendı ömırdıŋ asqaqtatyla madaq etıletın batyldyǧy men tapqyrlyǧyn, tereŋ tolǧap, kesek beinelı söileu ädetın jäne Şyǧys älemınıŋ örkenietın ösırgen islam dınınıŋ imani mazmūnyn sanasynda sabaqtastyrǧan Abai Alaştyŋ asyl sözınıŋ quatty, närlı qyrlaryn tapty. Sonau balausa şaǧynan sanasyna sıŋgen, jüregıne ūialatqan Abaidyŋ tua bıttı turaşyldyǧy ǧadelettı sezımge ūlasyp, onyŋ şaiyrlyǧy men hakımdıgınıŋ altyn özegın qūrady. Dala mınezdı būla oi ömırden öleŋge auysty. Alaida, būl tolǧauǧa tüsıp jorta jöneletın aǧyndy jyr da, ūiqasty qolai köretın, taqpaqtata ketetın şeşendık te, jomartty maqtaǧan, saraŋdy dattaǧan arnau da emes edı. Abai önerı – adamǧa, äleumetke jaŋa közben, tyŋ oimen qaraǧan jaŋaşa poetikalyq közqaras bolatyn. Abaidyŋ «täuekel men batyr oiynyŋ» artynda qaşan da zamana şyndyǧyna ükımşı hakım tūrady. Sondyqtan da bız Abaidy eŋ daryndy aqyn deitın bolsaq, onda basqa kez kelgen aqynǧa qona keter būl ataq – oǧan azdyq eter edı. Öitkenı, Abai – qazaq üşın aqyndyqtan da joǧary, öleŋge syiyp bolmaityn dana aqyldyŋ, kesek er tūlǧanyŋ özı. Er dana.
Erbol TILEŞOV,
Astana qalasy Tılderdı damytu basqarmasynyŋ bastyǧy
