Erkin JUASBEK, Q.Quanyşbaev atyndaǧy qazaq memlekettik muzykalyq-drama teatrynyŋ direktory: «GAMLETTI» QOIýǦA AKTERLARYMYZ PISIP-JETILDI

Bügin – Halyqaralyq teatr küni. Sahna öneriniŋ toiy. Osy merekeniŋ atap ötiline bastaǧanyna biyl attai elu jyl toldy. Būl şara 1962 jyly IýNESKO-nyŋ janyndaǧy Halyqaralyq teatr institutynyŋ Pragada ötken IH kongresinde bekitilgen. Elordanyŋ türki düniesi mädenietiniŋ astanasy bolǧan mereili jylǧa tūspa-tūs kelgen toidy Qalleki teatry akademiialyq degen joǧary märtebemen qarsy almaqşy.

– Almatynyŋ äleumeti de, ärtisi de älpeştep, «äkemteatr» atandyrǧan Äuezov atyndaǧy teatrdyŋ daŋqy özinen būryn jüretin. Al, akademiialyq teatr ataǧyn jaŋadan alǧan jas Astananyŋ teatrynyŋ äl-quaty qandai?
– Büginde 2012 jyldyŋ alǧaşqy jarty jyldyǧynda qoiamyz dep josparlaǧan eki ülken düniemiz «qainap-pisip», daiyn tūr. Birinşisi – Şekspirdiŋ «Gamleti». Būl – rejisserimiz Bolat Ūzaqovtyŋ köpten beri oqtalyp, sahnaǧa qoisam dep jürgen armany. Ärine, «Gamletti» qoiu üşin ǧimaratamyz da, dekorativtik-tehnologiialyq jabdyǧymyz da kemel bolǧany jaqsy-aq edi. Biraq, ony kütip otyrsaq, akterlerimizdiŋ pisip-qatyp ketetin türi bar. Endi keşiksek, sailap jürgen ärtisterimiz Gamletten eseiip ketedi. Sondyqtan, nartäuekel dep qolǧa aldyq. Bel buǧanǧa sahnanyŋ tarlyǧy kedergi emes. Şekspirdiŋ şyǧarmasy arqyly akterlerimizdiŋ şeberligin tanytyp, täjiribemizdi şyŋdaudy közdedik. Qūdai qalasa, säuirdiŋ 12-si jäne 13-i künderi spektakldiŋ premerasyn qoiamyz.
… Qūdaiǧa şükir, qazaq dramaturgiiasy kedei emes. Sonyŋ işinde ädebiette aty altyn ärippen jazylǧan ülken şyǧarma – Ǧabit Müsire-povtiŋ «Aqan seri – Aqtoqty» tragediiasy. Keiingi kezde el işinde din turasynda oryn alǧan är aluan közqarastyŋ saldarynan köptegen teatr būl dünieni qoiuǧa bel şeşe almai otyr. Şyny kerek, ürkip otyrǧa-nymyz – din taqyryby. Anau zamanda jazylǧan pesadaǧy «şataq mäselelerdiŋ» kesiri bügin tiip kete me dep seskenedi. Meniŋşe, batyly barmaidy degennen göri, olar oraiyn izdep jür degen dūrys…
Tereŋ üŋilip, baiyptap qaraǧanǧa pesanyŋ ön boiynda tirşilikte kezdesetin kündelikti mäseleden böten eşteŋe joq. Bäri de – pendeniŋ basyndaǧy, ömirden alynǧan qūbylystar. Haq dindi būrmalaǧan dümşe moldalar keşegi zamanda da bolǧan. Atalarymyz adaspai-aq, mūsylman-şylyqty salt-dästürmen sabaqtastyryp, igilikpen tūtyndy. Bir zamanda Ǧabit Müsirepov te Aqan seri men Nauan hazirettiŋ arasyndaǧy tartysty osy tūrǧydan qūrǧany aiǧaq. Büginde qoǧamnyŋ özgergenin paidalanǧan äldekimder islamǧa basqaşa sipat darytyp, jamanatty etti. Eldiŋ berekesin aldy. Qūdaiǧa şükir, jiyrma jylda oŋ-teristi tanityndai boldyq. Olardiki kesirlik ekenin bile tūra, taisalyp, «Aqan seri – Aqtoqtydan» basymyzdy ala qaşpaiyq dedik. Aqyldastyq, keŋestik. Şamamyz jetse, aq pen qarany aŋdai almai jürgenderge oi salyp, jön körsetsek dep, ortadan jol tauyp, sara spektakl jasauǧa täuekel ettik. Ǧabeŋdei klassikti «jöndep», jonyp, qyrnamai, negizgi ideiasyna eşqandai nūqsan keltirmei, osy küngi rejisserlyq täsildermen jetildirdik. Sol arqyly seri men hazirettiŋ beinesin din tūrǧysynan ǧana emes, bilik mäselesimen qosa örbitip, bügingi künniŋ oqiǧasyn megzeitin tanymdyq qoiylym bolsa dedik. Rejisser Nūrlan Jūmaniiazov köp izdendi, köp zerdeledi. Sätin salsa, premerasyn mamyr aiyna josparlap otyrmyz.

– Astanaǧa şalǧaidan spektakl köruge eki adamnyŋ biri arnaiy kele bermeidi. Öner saparlary qarastyryldy ma?
– Ärine! Qalalyq mädeniet basqarmasy jyl saiyn gastroldik öner saparyn mindetteidi. Bügingi Astana – saiasi-äkimşilik ortalyq qana emes, öner men mädeniettiŋ ordasy. Elordadaǧy sahna öneriniŋ äleueti men akterlardyŋ şeberligi qalai jetilgenin şalǧai jatqan aǧaiynǧa özimiz tobymyzben arnaiy baryp körsetu – bizdiŋ mindetimiz. Byltyr Aqtöbege bardyq. Biyl säuirdiŋ 20-sy men 27-si aralyǧynda Atyrauda spektakl qoiamyz.
– Biraz jyl būryn Germaniiadaǧy diasporanyŋ şaqyrtuymen Europada öner körsetip qaityp ediŋizder. Şetelde sizderdi qalap, kütip otyrǧan körermen bar ma?
– Türkiia Respublikasynyŋ Qazaqstandaǧy Elşiligi teatrymyzdyŋ sol elge spektakl körsetip qaituy jöninde ūsynys tüsirdi. Diplomatiialyq korpustyŋ ökilderi arnaiy kelip, spektaklderimizdi tamaşalap, «Kenesary – Künimjandy» qalady. Ūsynys öz tarapynan tuǧan soŋ, olar būl qoiylymdy türikşe körsetuge tilek bildirdi. Mūny akterlar qūramy da, teatr äkimşiligi de quattady. Būǧan biz quanbasaq, qarsy emespiz. Sebebi, sūranys öz aldyna, akterlarymyz, bir qoiylymnyŋ birneşe til-degi nūsqasyn qoiyp, käsibi baiyp qalatyny – özimizge olja. Tilşi-mamandar til üiretuge kiristi. Būiyrtsa, jaz şyǧa, Anajūrttaǧy aǧaiynnyŋ aldyna şyǧamyz. Kelisim boiynşa birneşe şaharda öner körsetpekpiz.
– Biyl «Astana – türki mädenietiniŋ astanasy» bolyp tanyldy. Halyqaralyq şaraǧa Qalleki teatry nendei üles qospaqşy?
– Ärine, ūiymdastyruşylar tarapynan qandai da bir ūsynys bolsa, biz ärqaşan jäne äu bastan daiynbyz. Elordanyŋ türki mädenietiniŋ astanasy degen märtebege ie boluyna teatrymyzdyŋ bügingi atqaryp jatqan jūmystarynyŋ da ülesi bar dep esepteimiz. Älemdik dramaturgiialyq tuyndylarǧa bizdiŋ sahnamyzda ärqaşan oryn bar. So-nyŋ işinde tübi bir, tüsinik-tanymy ortaq türkitektes jūraǧattyŋ dra-maturgteriniŋ tuyndylaryn jaqyn tūtamyz. Şyŋǧys Aitmatovtyŋ «Ǧa-syrdan da ūzaq kün», «Aq keme» syndy dünieleri jyl ötken saiyn jaŋ-ǧyryp, qyr-syry sahnalaǧan saiyn aşyla beredi. Özbek dramaturgy Erkin Qūşpaqovtyŋ «Qyzyl almasy» töl qoiylymǧa ainalyp ketkeli qaşan! Türik dramaturgy Tundjer Djudjenogludyŋ «Köşkini» jürip jatyr. Sol siiaqty, birneşe türki memleketteriniŋ avtorlarynyŋ dünie-leri köptep qoiylyp jatyr.
– Qalleki teatrynyŋ artyqşylyǧy da, erekşeligi de muzykalyq-dramalyq sipatty boluynda. Qoiylymdaryŋyz baǧyt, maqsattaryŋyzǧa sai ma?
– Sahnamyzda jürip jatqan Ştraustyŋ «Jarqanat», «Hanuma» siiaqty spektaklderin orkestr tikelei süiemeldeidi. Mysaly, «Jarqanatty» drama teatrlarynyŋ bäri birdei qolǧa alady dep aita almaimyn. Tipti, opera teatrlary tügel qoia bermeidi. Mädeniet vise-ministri Asqar Böribaev kelip, tamaşalap, ony «öte joǧary käsiptik deŋgeide qoiylǧan spektakl» dep baǧalap ketti. Ol özi orkestrmen süiemeldeudiŋ män-jaiyna jetik käsipqoi muzykant. Sondyqtan, būl oraida bizdiŋ deŋgeiimiz jaman emes dep aita alamyz.
– Teatrdyŋ mazmūnyna laiyqty pesalar tüsip jatyr ma?
– Jaqynda Tölen Äbdikovtyŋ «Ardager» degen pesasy keldi. Fariza Oŋǧarsynovanyŋ Dina apamyzǧa arnalǧan küidiŋ tuu barysy turaly baiandaityn «Küi qūdireti» degen tamaşa düniesi qolymyzda. İran-Ǧaiyptyŋ «Fatima», «Böşke» degen pesalary kezek kütip tūr. Rahymjan Otarbaev birneşe pesa äkelip ötkizdi. Öte jaqsy dünieler. Äsirese, Mahambet turaly «Bas» degen şyǧarmasynyŋ mazmūny men körkemdigi bauraidy. Sūltanäli Balǧabaev «Mäŋgilik Astana» atty şyǧarma jazypty, söilesip jatyrmyz. Qai-qaisysy da, rejisserin tapsa, jarqyrap keteiin dep tūr. Äni de, küii de, bii de bar.
Äli künge deiin «jaqsy pesa joq. Jaqsy dünieler Qaltai, Ǧabit, Mūhtarlarmen ketip qaldy» dei beremiz. Şynynda sahnalyq tuyndy etip şyǧaru – rejisserdan! Pesa – şikizat. Ony öŋdeu kerek. Ter tögu, oilanu, izdenu qajet. Mäsele mynada, eşqandai rejisserǧa būiryqpen spektakl qoiǧyza almaisyz. Dramaturgtyŋ şyǧarmasyn jüregine, sanasyna siŋirip, qiialymen ündespese, ärine, jat bireudiŋ düniesi siiaqty, şyn peiilmen şyǧara almaidy.
– Sizderdiŋ «Aiman – Şolpandaryŋyz» köp körermendi selt etkizdi de, selk etkizdi. Bürme köilek, şegirtkedei şyryldaǧan «şöpjelkelerdiŋ» tizesinen bir-aq şyqty. Bir äriptesim būl teatr modernge susap otyrsa, «Anelia – Janelia» degen pesa jazdyrtyp, sony nege qoimaidy dep renjip jür…
– Biz osylai bolatynyn bilgenbiz. Qazaqstanda elu teatr bar. Olardyŋ bäri derlik repertuarlyq teatr. Iаǧni, klassikalyq ülgidegi teatr. Biraq, körermen basqa baǧyttaǧy, özge janrdaǧy spektaklderdi körmesin degen zaŋ joq. Moskvada modern-teatr bar. Jaŋa zamanǧy abstrakt teatrlar bar. Endeşe, biz körermenderimizge osy baǧyttaǧy dünielerdi nege ūsynbaimyz? Jalyndap tūrǧan akterlarymyz özge eldiŋ käsibi sahna şeberlerinen kem tüspeidi. «Adamnyŋ istegeni adamnyŋ qolynan keledi», zamannyŋ aǧymyna orai, modern-teatrdy basqadan körip, qyzyqqanşa, ony özimiz de jasaiyq.
«Aiman – Şolpan» – Mūhtar Äuezovtiŋ komediia janrynda jazǧan jalǧyz düniesi. Jäne «Aiman – Şolpannyŋ» aitaiyn degeni – ol däuirde de, būl däuirde de dünie, bailyq degen närseniŋ adamnyŋ adamşylyǧyn joiatyn, süiispenşiliktiŋ eŋ joǧarǧy şyŋy mahabbatty da qūrban etuden taiynbaityn qaraulyǧy. Anau zamanda Jetirudyŋ dalasynda ötken oqiǧaǧa sebep bolǧan dünieqoŋyzdyq äli künge deiin izimizden qalmai, bügingi zamannyŋ tüngi klubtaryna aqşaqūmarlyq bolyp engenin körsetuge tyrystyq. Jalǧanda qaiyrsyz bailyqtan aulaq boluǧa oi salatyn modern-spektakl bolady dep sanadyq. Jasqa jastyŋ, zamanǧa zamannyŋ öz tilimen söilegenniŋ sökettigi joq dep bilemin. Siz būl spektaklge niet qoiyp, jaqsy körip qarap baiqaŋyzşy, tübinde bir izgi oidyŋ jatqanyn tabasyz. Bizdiŋşe, jastar qyzdardyŋ qysqa iubka, jigitterdiŋ futbolka kigenin qyzyqtau üşin emes, izdep jürgen, biraq, tap basyp, tani almai jürgen jaman nyşandardy, teris äreketterdi baǧamdau üşin keledi. Demek, osy spektakldi ūnamsyz sanaityn qanşa körermen bolsa, ūnatyp keletin sonşa körermen bar. Teatr menedjerleriniŋ aituyna qaraǧanda, körermenderden bir aida bir ret jüretin būl spektakldi şektemei, birneşe ret qoisaŋyzdar degen ötinişter tüsip te jatyr.
– Jaŋa salynatyn teatrdyŋ qūrylysy barysynda akterlardyŋ talaby eskerile me?
– Eki jyl būryn qalalyq äkimdikte osy mäselege qatysty ülken mäjilis boldy. Äkimniŋ orynbasary Sergei Horoşunmen birige otyryp tehnikalyq tapsyrystyŋ jaiy talqylandy. Biz dünie jüzindegi aldyŋǧy qatarly teatrlardyŋ jaŋa, ozyq tehnologiialyq ülgilerin saralap, ūsynystarymyzdy berdik. Ol tiisti mamandarǧa tapsyryp, biz aitqan mäselelerdiŋ eskeriluin mindettedi. Astanaǧa kelip öner körsetetin oblystyq teatrlardyŋ jaǧdaiy üşin janynan elu oryndyq jataqhana tipti qonaq üige deiin qarastyryldy.
Būl eki zaly bar äsem, ülken teatr bolmaqşy.

Äŋgimelesken Rauşan TÖLENQYZY