Pandemiia kezınde barlyq bala men jasöspırım üiırmeler men mektepke barmai, üide onlain oqyǧany belgılı. Zaŋsyz esırtkı ainalymyna qatysy bar tūlǧalar osy uaqytty öz müddesı üşın ūtymdy paidalandy, internet-dükenderdı sifrlandyryp, jastardy esırtkı saudasyna köptep tartuǧa mümkındık aldy. Söitıp naşaqorlyq qylmysynyŋ industriiasy bıraz alǧa damyp kettı. Astana qalasy Polisiia departamentınıŋ esırtkı biznesıne qarsy ıs-qimyl basqarmasy būl ıste ymyrasyz küres jürgızedı.
Ǧalamtordaǧy saudaǧa tyiym bar ma?
Qazırgı taŋda esırtkı zattaryn satumen ainalysatyn myŋdaǧan portal men sait bar. Bıreuın tauyp, közın joiǧanmen, ekınşısı boi köterıp, basqa jaǧynan aidahardyŋ basyndai qaita ösıp şyǧady. Sebebı būl ıste tıkelei bailanysatyn adam joq, tūtynuşynyŋ da, satuşynyŋ da kım ekenın tabu oŋai şarua emes. Qazırgı esırtkı biznesınıŋ jaŋa jüiesı bailanysqa tüspei satu, iaǧni esırtkı tūtynuşylar internet-magazinge kırıp, tauar üşın aqşasyn töleidı, oǧan sılteme jıberedı, onda esırtkını tastap ketken jerdıŋ geolokasiiasy jazylady. Sol arqyly naşaqor esırtkı «zakladkasyn» tauyp alady. Sonymen qatar qazır eldıŋ tört būryşty sary, qyzyl, jasyl «konfet» dep jürgenı – esırtkı salynyp, syrty türlı tüstı izolentamen qaptalǧan ziploktar, sellofan paketter. Olardyŋ erekşelıgı – boiynda magnitı bar kez kelgen temır keŋıstıkke, qūbyrǧa, qorşauǧa, tereze jaqtauyna, oryndyqqa tez jabysa qalady. Esırtkı kurerlerı olardy būryn adam barmaityn quysqa qoiyp ketse, qazır kez kelgen jerge, mäselen, balabaqşa men mektep aulasyna, tıptı qalalyq beiıttıŋ ışıne de tastaidy.
– Narkoqylmys – adamdy maqsatty türde bırtındep öltıru. Būl – tek bır adamnyŋ ǧana emes, bükıl ūlttyŋ qauıpsızdıgıne töngen qater. Oǧan qazır 17-30 jas aralyǧyndaǧy jastar beiım. Taratatyndardyŋ 80 paiyzy – student jastar. Bırınşıden, olar erkın ömırge tap bolǧanda qatarynan qalmau üşın qydyryp, tünde seiıl qūrady, sol kezde esırtkını paidalanyp köredı nemese esırtkı saudasyna qalai kırıskenın bılmei qalady. Ekınşı faktor – jasöspırımnıŋ baqylausyz, jügensız ketuı. Äke-şeşesı alysta bolǧandyqtan, erkındıktı kötere almai qalady. Üşınşı faktor – jeŋıl jūmyspen köp aqşaǧa keneludı oilau. Jasöspırımderdıŋ esırtkı biznesımen şūǧyldanǧany üşın qylmystyq jauapkerşılıkke tartu 14 jastan bastalatynyn eske salu kerek. Mūny köptegen jastar bılmeidı. Eŋ auyr jaza – ömır boiyna bas bostandyǧynan aiyru, – deidı Astana qalalyq PD esırtkı qylmysyna qarsy ıs-qimyl basqarmasynyŋ bastyǧy, polisiia polkovnigı Rustam Ǧazizov.
Ülken bır tarmaqtalǧan jelıge ie, özderı basqa elde otyratyn esırtkı biznesınıŋ qojaiyndary astyrtyn äreketın jürgıze otyryp, ızın qūmǧa qūiǧan sudai joq qylyp jıberetın jüiemen jūmys ısteidı. Degenmen qūqyq qorǧau salasy da qarap otyrǧan joq. Olardyŋ jolyn kesetın türlı ädıstı oilap tabuda. Qūqyq qorǧau salasynda qylmystyŋ mūndai türımen küresudıŋ mehanizmı köp. Onyŋ üstıne byltyr IIM akademiiasy bazasynda kiberpolisiia fakultetı aşyldy. Onda kiberqauıpsızdık boiynşa IT-mamandar daiarlanady.
Atalǧan basqarma mälımetıne süiensek, byltyr esırtkı biznesıne qatysty 769 adam qylmystyq jauapkerşılıkke tartylǧan. Olardyŋ denı – 17-30 jas aralyǧyndaǧy azamattar. Zaŋsyz ainalymnan 258 kg esırtkı tärkılendı. Elordada sintetikalyq esırtkı jasaityn 4 zerthana anyqtaldy. Olar esırtkını därıhanalardaǧy är türlı prekursorlar men preparattardy aralastyryp ısteidı. Prekursor özı dara tūrǧanda esırtkı sanalmaidy. Tek olardy arnaiy formulasymen aralastyrǧanda tiıstı önım şyǧady. Odan bölek, naşaqorlyq saudasymen ainalysatyn 2 ūiymdasqan top ūstaldy. Sondai-aq qazırgı taŋda Astanada narkologiialyq dispanserde 1093 adam esepte tūr. Olardyŋ 146-sy – äielder, 7-uı – kämelet jasyna jetpegender. 14 jasqa deiıngı 1 adam, 15-17 jas aralyǧyndaǧy 6 adam, 18-30 jas şamasyndaǧy 287 adam, otyzdan joǧary 799 adam bar.
Sılteme jazularǧa mūqiiat bolyŋyz
Tūrǧyn üilerdıŋ bır būryşynda qolmen jazylǧan belgısız bır saittardyŋ sıltemesın, tüsınıksız sandardy körseŋız, oǧan kümänmen qaraŋyz. Tıptı qasyna ūn, nan, kürış, qūrylys materialy dep jazyp ketse de senbeŋız. Sebebı ol esırtkı satatyn internet-dükender saitynyŋ sıltemesı boluy äbden mümkın. Osy ıske jaldanyp, aqşa tabatyndar markermen, graffiti surettermen, ballonchiktermen, trafarettermen jazyp, japsyrmalar, QR-kodtar qaldyryp ketu arqyly naşaqorlarǧa aqparat tastaidy. Tıptı osy sıltemenı körıp, oǧan telefony arqyly abaisyzda kırgen kez kelgen basqa jastar da terıs jolǧa tüsıp ketuı mümkın.
– QR Qylmystyq kodeksınıŋ 279-baby, 131-bölıgı boiynşa esırtkını zaŋsyz jarnama jasau boiynşa da qylmystyq ıs qozǧalady. Esırtkı biznesın osylai nasihattap, tek jazyp ketkenı üşın ǧana kämelet jasqa jetpegen jasöspırımder 3-4 jyl bas bostandyǧynan aiyrylady, – deidı basqarma basşysy.
Balaǧa dūrys köŋıl bölesız be?
Statistika boiynşa bügıngı ata-ana bala tärbiesımen künıne 15 minuttan artyq ainalyspaidy eken. Būl tūjyrym ǧylymi däleldengen. Sabaqtan kelgen baladan ärı ketse: «Qalai, bärı dūrys pa? Sabaǧyŋnan qalmadyŋ ǧoi?» dep qysqa hal sūrasyp, anasy ūialy telefonǧa, äkesı teledidarǧa «jarmasyp», otbasynda ärkım öz älemınde jüredı. Söitıp bala özınen eş jauapkerşılık talap etılmeitının sezınedı de, syrtta jürıp köp närsege ūrynady. Odan qaldy ata-ana balaǧa qymbat gadjetter alyp berıp, qaltasyn da aqşasyz qaldyrmaidy. Bastysy, balanyŋ kiımı bütın, qarny aş emesıne köŋılın demdep qoiyp otyra beredı. Al tärbie jaiyna qalady. Osylaişa bala kımmen aralasyp jürgenı belgısız, öz betınşe ösedı. Mamandardyŋ aituynşa, būryn esırtkı qoldanatyn balalar äleumettık jaǧdaiy tömen otbasynan şyqsa, qazır kerısınşe jaǧdaiy bar adamdardyŋ balalary qoldanady.
Balanyŋ äreketınen kümändanǧan ata-ana onyŋ esırtkı qoldanǧanyn nemese qoldanbaǧanyn 2 minutta-aq anyqtai alady. Kez kelgen därıhanada esırtkınıŋ 7 türın anyqtaityn «ekspress-test» satylady. Ony adamnyŋ zärıne salyp körgende, test taiaqşasyndaǧy 2 syzyq ta boialsa, bala boiynda esırtkı zattary bar degen söz. Osyndai testtı qoldanatynyn eskertıp otyru da jasöspırımge ata-ana tarapynan baqylau baryn sezdırtedı.
