Prezident Qasym-Jomart Toqaev öz jūmysynyŋ baǧytyn ataǧanda, bırınşı kezekte halyqtyŋ tabysyn arttyrudy basymdyq etıp, «Iskerlık belsendılıktı arttyryp, orta tap qalyptastyramyn» dedı.
«10-15 paiyz bailar, 10-15 paiyz kedeiler jäne 60-70 paiyz orta tap bolatyn qoǧam qūrǧymyz keledı». Kezınde eks-Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ osylai armandap, «Financial Times» gazetınıŋ tılşısıne sūhbat bergen edı. Osy jerde ekı Prezidenttıŋ de orta tapqa ekpın beruı beker emes. Öitkenı qai qoǧamda orta tap ökılderı myqty bolsa, sol memleket bäsekege qabılettı keledı. Orta tap degenımız kımder, olar qanşa, qalai tabys tabady? Osy baǧytta ızdengen edık.
OLAR KIMDER, MAŊYZY NEDE?
Aristoteldıŋ eŋbegınde «Kez kelgen memlekette üş tap bolady. Bıreuı – bailar, ekınşısı – kedeiler jäne üşınşı tap. Eŋ erekşesı de osy» dep bailar men kedeilerdıŋ arasynda tepe-teŋdıktı saqtaityn tapqa erekşe maŋyz beredı.
Rasynda, älemnıŋ ozyq elderı – AQŞ, Angliia, Germaniia, Japoniia, Koreia, Singapurda orta taptyŋ ülesı 50-70 paiyz ekenın köruge bolady. Al Skandinaviia elderı – Şvesiia, Daniia, Norvegiia jäne Finliandiiada orta taptyŋ ülesı 80 paiyzdan joǧary. Däl osy tap eldegı kedeilık pen äleumettık qarama-qaişylyq deŋgeiın azaityp, qoǧamnyŋ tūraqty damuyn qamtamasyz etedı. Germaniiada ūlttyq bailyqtyŋ 90 paiyzyn orta tap ökılderı qūrap otyr. Sondyqtan Germaniia – tūraqty memleket. Qytaidy aimaqtyq emes, älemdık derjava deŋgeiıne qosqan – däl osy orta tap ökılderı. Resmi Pekin özınıŋ orta tabymen maqtanady. Öitkenı Qytai orta tap boiynşa älemde bırınşı oryn alady. Onda 400 millionnan asa adam orta tapqa jatady eken.
XVIII ǧasyrdyŋ aiaǧynan bastap saiasi paiymdaular nätijesınde orta tap turaly tüsınık qalyptasyp, maŋyzǧa ie bola bastady. Orta tap – joǧarǧy jäne jūmysşy taptyŋ arajıgınde ornalasqan, qolmen jasamaityn eŋbektıŋ käsıbi toby. Olardyŋ eŋbegı fizikalyq emes, köbıne aqyl-oi sipatynda baǧalanady. Iаǧni qolönerşıler men şeberhana ielerı, sondai-aq türlı saladaǧy biznesmender men menedjerlerdı jatqyzuǧa bolady.
Ozyq elder orta taptyŋ qalyptasuyna müddelık tanytyp, erekşe män beredı. Onyŋ bırneşe sebebı bar.
Bırınşıden, memlekettık jūmys sapasynyŋ «körsetkışı».
Ekınşıden, biznestı qozǧauşy küşke ie.
Üşınşıden, qazynany toltyratyn negızgı salyq töleuşı.
Törtınşıden, saiasi tūraqtylyqty saqtauda maŋyzdy röl atqarady.
Besınşıden, äleumettık tūraqtylyq, qoǧamdyq tynyştyq qalqany.
Qysqasy, orta tap ökılderı erteŋgı künıne senımdı bolyp, qoǧamdyq-
saiasi jäne äleumettık-ekonomikalyq tūrǧyda eldıŋ damuynda belsendı röl atqarady.
QALAI ANYQTAIMYZ?
Būl sūraqty äleumettanuşy ǧalym Elmira Otardan sūradyq.
– Orta taptyŋ ülesın esepteu – kürdelı prosess. Mūny anyqtauda Batystyŋ kapitalistık ädısı keŋ tarady. Būl ekonomikalyq parametrler boiynşa baǧalanady. Iаǧni obektivtı jäne subektivtı kriterii boiynşa qarastyrylady. Obektivtı – tūraqty tabys közı, jyljymaityn mülkı, bos uaqytyn qalai ötkızetını men bılım deŋgeiı jäne taǧy basqasy saralanady. Subektivtı – qūndylyqtar baǧdary arqyly anyqtalady.
Prezident Qasym-Jomart Toqaev:
«KPMG Qazaqstan bailyǧynyŋ teŋ jartysyna bar-joǧy 162 adam ielık etedı dep mälımdedı. Sonymen qatar halyqtyŋ jartysynyŋ ailyq tabysy 50 myŋ teŋgeden aspaidy nemese jylyna 1300 dollardan säl ǧana asady. Mūndai aqşaǧa ömır süru mümkın emes. Tez arada jaǧdaidy özgertu kerek jäne köp närse sızderge bailanysty, qūrmettı käsıpkerler»
Ekınşısı boiynşa qarastyratyn bolsaq, iaǧni adamnyŋ intellektısı, bılımı, bılıktılıgı, iaǧni qūndylyqtar baǧdarlary arqyly, onda Qazaqstanda orta taptyŋ ülesı postkeŋestık elder arasynda joǧary deuge bolady. Eger obektivtı tūrǧyda alatyn bolsaq, onda orta taptyŋ üles salmaǧy tömen, – dedı äleumettanuşy.
Jalpy äleumettık zertteu ortalyqtary men qorlardyŋ mälımetınşe, Qazaqstanda orta taptyŋ ülesı – 30-40 paiyz. Būl qanşalyqty şyndyqqa janasady. Bügınde ailyǧy şailyǧynan aspaityn, tabysynyŋ 50 paiyzyn azyq-tülıkke, onyŋ ışınde 46 paiyzyn tamaq satyp aluǧa jūmsaidy köp otbasy. Eldegı 6,2 million adam ekınşı deŋgeilı bankter men qarjy ūiymdaryna qaryz, onyŋ 1,5 milliony – problemalyq kredit. Biliktıŋ tamaǧy toq, köilegi kök, baspanasy men köligi bar, bilimi joǧary, medisinalyq qyzmetti paidalana alatyn adamdardy orta tapqa jatqyzatyny qanşalyqty dūrys?
– Orta taptyŋ tabystyq-mülıktık sipattamasy, standarty boiynşa bırneşe täsılmen anyqtaidy. Sonyŋ ışınde depozittık şotta jinaityn qarjy ülesımen qarastyrǧandy qūptaimyn. Qazaqstanda depozittık şotta saqtaityn respondent ülesı 15 paiyzǧa juyq. Mıne, eldegı orta taptyŋ ülesı osy sifrǧa säikes dep oilaimyn, – deidı ǧalym Elmira Otar.
2019 jyly Älemdık ekonomika jäne saiasat institutynyŋ (ÄESİ) deregı boiynşa qazaqstandyqtardyŋ 14,7 paiyzy depozitte jinaqtauǧa mümkındıgı bar dese, «Strategiia «ÄSZO» QQ äleumettık saualnamalar nätijesınde 12-14 paiyz ekenın anyqtady.
Halyqaralyq ortaq kriterii boiynşa orta tapqa jatatyn adamnyŋ jyldyq tabysy 10-100 myŋ dollar boluy tiıs. Qytai orta tap ülesınıŋ köptıgımen köş bastaidy. 2019 jyly Qytaida 400 million adamnyŋ, iaǧni jalpy halqynyŋ 30 paiyzynyŋ äl-auqaty orta deŋgeige jettı.
AQŞ-ta orta tapqa aiyna 20-25 myŋ dollar tūraqty tabysy bar, ärbır otbasy müşesıne 40 şarşy metr tūrǧyn üi alaŋy tietın, bırneşe avtokölıgı bar adamdar jatady. Eger osy ölşemmen qarastyratyn bolsaq, elde orta tap älı tolyq qalyptasyp bolmaǧanyna köz jetkızuge bolady.
ÜLESI NEGE ARTPAIDY?
Prezident özınıŋ sailaualdy baǧdarlamasynda ūlt tabysyn ädıl bölıp, monopoliiany toqtatatynyn atady. Būl jerde «monopoliiany toqtatamyz» degenınde tereŋ män bar. Sebebı oligopolistık kapitalizm äleumettık teŋsızdık pen ışkı naryqtyŋ teŋgerımsızdıgın tudyryp, monopolisterdıŋ josyqsyz qyzmetı azamattardyŋ naqty tabysynyŋ ösuıne kedergı keltırdı, olardy «kedeilık tūzaǧyna» tüsırdı jäne orta taptyŋ nyǧaiuyna kedergı keltırdı. Äsırese kreativtı industriialarda jūmys ısteuge baǧdarlanǧan kreativtı biznes pen habtar, biznes-inkubatorlardyŋ damuyn tejep otyr. Mäselen, elektr jaryǧy jäne jylu energetikasy salasyndaǧy monopoliia bıryŋǧai tariftık-investisiialyq saiasat jürgızuge mümkındık bermei, salada şaǧyn jäne orta biznestı aralastyrmai otyr.
Jalpy el naryǧynyŋ tūtynu kölemı men satyp alu deŋgeiı joǧary emes. Aşyq bäsekelestık joq. Mūnyŋ bärı ekonomikanyŋ tıregı sanalatyn orta tap ökılderınıŋ qalyptasuyna terıs äser etedı.
«Bız älı de kedeilıktı jeŋe almai kelemız. Düniejüzılık banktıŋ baǧalauynşa, Qazaqstan azamattarynyŋ 15 paiyzy – kedei sanatynda. Oǧan qosa, resmi statistika halyqtyŋ 5,1 paiyzy künkörıs deŋgeiınen tömen tabyspen ömır süretının körsetedı» dedı Jämila Nūrmanbetova Ükımet saǧatynda. Halyq qalaulysy dūrys aitady.
Keiıngı jyldary mūǧalımder men därıgerlerdıŋ jalaqysy bırneşe esege köbeigenmen, özge mamandyq ielerı äleumettık tūrǧyda öz deŋgeiınde qorǧalmai keledı. Tömen jäne ortaşa jalaqy alatyn adamdar qymbatşylyq pen infliasiia saldarynan künkörıs deŋgeiı qiyndady. Joǧary jalaqy alyp, depozitte qarjy saqtauǧa şamasy keletını 14-15 paiyz ekenıne taǧy köz jetkızemız.
Äleumettanuşy Timur Aisauytov: «Qazaqstan halqynyŋ sanasyna jaŋa formatty, iaǧni orta tap turaly Batystyŋ tüsınıgın chip retınde engızetın bolsaq, onda būl jaǧdai tūrǧyndardyŋ töbesıne jai tüskendei äser eterı anyq: halyqtyŋ 90 paiyzyna «sender kedeisıŋder» degendı estu qaidan jaǧymdy bola qoisyn?! Resmi bilık mūny eşqaşan aitpaityny tüsınıktı» deidı.
Damyǧan elderde azamattyŋ jyljymaityn mülıkke ielık etuı, tabys deŋgeiı, tūtynu standarty arqyly qandai äleumettık topqa kıretını anyqtalatyn bolsa, bızdıŋ elde mūndai klassikalyq ölşemdı qoldanu qiyn. Öitkenı Qazaqstanda baspana mäselesı şeşılmegen azamattyŋ qarasy mol, auyldy jerlerdegı tabys kölemı tömen.
Orta tapty qalyptastyryp, ülesın arttyru üşın ne ısteu kerek? Būl sūraqqa Elmira Otar bylai jauap berdı: «Äleumettık-ekonomikalyq reformalar tiımdı jürgızılıp, Prezident pen Ükımettıŋ bilıktegı aralasu mümkındıgı tepe-teŋ boluy tiıs. Zaŋ şyǧaru joǧarydan tömen qarai emes, tömennen joǧary qarai jürgızılıp, jergılıktı mäslihattardyŋ belsendılıgın arttyru maŋyzdy. Jergılıktı deŋgeide özın-özı basqaratyn memlekettık qūrylym basşylary joǧarydan tapsyrmany kütpei, öz mümkındıgınşe şeşım şyǧara aluy kerek. Sol kezde äleumettık mäseleler der kezınde şeşılıp, ädıldık prinsipı ıske asady. Şaǧyn jäne orta biznes salasyn qoldau tetıgın keŋeitıp, kreativtı jobalardyŋ köbeiuıne män beru maŋyzdy».
Ras, Jaŋa Qazaqstannyŋ negızgı modelı qoǧamnyŋ barlyq salasynda ädıldık ornatyp, äleumettıŋ äleuetın arttyru bolsa, onda orta taptyŋ qalyptasuyna erekşe män beru kerek. Sonda Qazaqstan bäsekege qabılettı elge ainalady. Resmi derekte körsetılgenındei, orta tap 30-40 paiyz qūraidy degenı şyndyqqa sai kelmei tūr…
P.S: Qazır Ükımettıŋ aldynda ekı ülken mındet tūr. Bırınşısı – el tūrǧyndarynyŋ äleumettık äleuetın arttyru, ekınşısı – qoǧamdy odan ärı demokratiialandyru jäne saiasi jüienı jetıldıru. Būl ekeuın ıske asyruda ädıldıkke süienu mındetı tūr. Al ädıldıktı jüzege asyruda orta tap ökılderı müddelık tanytady desek, onda orta tapty qalyptastyryp, damytudyŋ maŋyzy özınen-özı tüsınıktı bolady.
