Jahandanu qarqyny üdegen uaqytta ūlttyq müddenı qorǧau ısıne bır kısıdei jūmylu qajettıgı artady. Nätijesınde, qoǧamdyq-saiasi oi zerdesınde ūlttyq müddenı qorǧau maqsatyndaǧy türlı ideialar ömırge kelıp, tamyryn tereŋge jaiǧan ılımge ainalyp jatatyndyǧy da qalyŋ oqyrmanǧa belgılı. Közqarastan ılımge ainalyp, klassikalyq ülgını ielenıp ülgergen sondai ideialardyŋ bırı, qalyŋ ädebiette «euraziiaşylyq» degen atpen belgılı bolǧan ılım. Osy tūsta euraziiaşylyq ideiasy turaly tolǧanystardyŋ mänı men mazmūny bır arnaǧa toǧyspaityndyǧyn da esten şyǧarmaǧanymyz jön. Olai deitınımız, orys ziialylarynyŋ osy mäsele töŋıregındegı közqarastarynyŋ da aluan türlı boluynda. Mäselen, orys ziialylarynyŋ arasynda «Dalalyqtarǧa» qatysty pıkır tūrǧysynda san aluan közqarastar qalyptasqan. Olardyŋ bırı «moŋǧol-tatarlar» töŋıregınde syŋarjaq pıkır qalyptasqandyqtan, aqiqatty aitatyn uaqyt jettı,- degen pıkırdı ūstansa, ekınşılerı qypşaqtar men moŋǧol-tatar şapqynşylyǧyna bailanysty qalyptasqan qazırgı qoǧamdyq oiǧa qozǧau salmau qajet degen pıkırden aiyrylmai otyr. Ärine, būl arnaiy zertteletın taqyryptardyŋ bırı.
Euraziiaşyldar qozǧalysynyŋ tarihyna köz jügırtsek, onyŋ aldymen şeteldegı orys emigranttarynyŋ arasynda düniege kelgendıgın baiqaimyz. Olar bükıl halyqtardyŋ ruhani damuyna üstemdık etuge ūmtylǧan Europaortalyq közqaras pen romandyq-germandyq mädeniettıŋ özgelerdı «elemeuge» degen ūmtylysyn synǧa alǧan edı. Keiın qozǧalys müşelerınıŋ köpşılıgı slavianşyldyqty özderınıŋ ruhani negızı retınde tani bastaǧandyǧy da belgılı.
1980-jyldardyŋ soŋyna qarai tarihi euraziiaşylyqqa degen qyzyǧuşylyq arta tüsıp, osy ideiamen qarulanǧan tūlǧalar qatarynyŋ sany artqandyǧy da belgılı. Sondyqtan, HH ǧasyrdyŋ soŋynda orys qoǧamynda euraziiaşylyq ideia jandana tüsıp, Resei ǧalymdary ūlttyq-memlekettık ideologiiasyz halyqtyŋ küş-jıgerın derjavany qalpyna keltıruge baǧyttai almaityndyǧyn da jazuda.
Orys ǧalymdary L.N.Gumilevtıŋ euraziiaşylyqty ǧylymi teoriiaǧa ainaldyrǧandyǧyn, sondyqtan osy teoriia negızınde orys halqynyŋ, sonymen bırge Reseidıŋ özge de jergılıktı halyqtarynyŋ müddesın közdeitın ūlttyq-memlekettık ideologiiany jasau qajettıgın de ırgelı mäsele retınde köterude. Ūlttyq, bırınşı kezekte orys problemasyn şeşu ısınde L.N.Gumilevtıŋ qaǧidalaryn qajetterıne jaratyp, Resei memleketınıŋ geosaiasi damuyna ideialar ūsynuda.
Euraziiaşylyq ideiasynyŋ slavian-türkı bailanysyn qaita jandandyruǧa özek bolatyndyǧy bızge tiımdı ekendıgı de ras. Osy közqarasty jaqtauşy ǧalymdar Euraziia qūrlyǧyndaǧy ortaq tarihi-mädeni qūndylyqtardy damu közı retınde qarastyrady. Olar Ūly dala tarihynyŋ älemdık örkenietke qosqan ülesıne oŋ baǧa berıp, orys tarihynyŋ «tatarlarmen» tyǧyz bailanysatyndyǧyn körsettı.
Eŋ basty mäsele euraziiaşylyq ideiasyn tarihi jürıp ötken ızımen jäne ony zamanaui tüsınıkpen (tarihi şyndyqty betke ala otyryp) ūǧynuda bolyp otyr. Sebebı, tarih – qoǧamdyq sanany qalyptastyruşy quatty qūral. Üstem memleketterdıŋ tarihi közqarasty özderınıŋ saiasi maqsattaryna orai paidalanatyndyǧy da eşkımge qūpiia emes. Mäselen, tarihtyŋ jetkınşegı retınde qalyptasqan etnologiia, etnografiia ǧylymdarynyŋ saiasi mänın eşkım de joqqa şyǧarmaidy. Sondyqtan, tarihi közqarastardy zerdelegende ūlttyq müddenı eşqaşan esten şyǧarmauymyz kerek. Sebebı, keibır orys ǧalymdarynyŋ «Sozdanie russkim etnosom iz Moskovskogo kniajestva rossiiskoi derjavy mojno obiasnit dvumia osnovnymi prichinami. Vo-pervyh, vysokoi passionarnostiu russkogo naroda, kotoraia poz-volila emu osvoit neobhodimoe jiznennoe prostranstvo i naviazat svoiu voliu drugim narodam Evrazii. Vo-vtoryh, osobennostiu stereotipa povedeniia russkih v oblasti mejnasionalnyh otnoşenii, v silu kotoroi prisoedinennye narody ne prevraşalis v liudei vtorogo sorta, a vovlekalis na ravnyh pravah v prosess gosudarstvennogo stroitelstva»-dep jazǧandary tarihi şyndyqty däl körsete almaidy. Sözımızdı Resei memlekettık gumanitarlyq universitetınıŋ prezidentı Iýrii Afanasevtyŋ: «Kez kelgen adamnan «Dmitrii Donskoi kım bolǧan» dep sūraŋyzşy. Kulikovo şaiqasy, tatar ezgısınen qūtylu dep jauap beredı …Eger «tatar ezgısınen qūtylu» degendı Dmitrii Donskoidyŋ özıne aitsa, ol esınen adasyp keter edı. Sebebı, ol moiyndaityn patşa tatar patşasy ǧana bolatyn. Al Mamai özın han jasaǧysy kelgen köldeneŋ kök attynyŋ bırı boldy. Donskoi osyǧan qarsy şyǧyp, zaŋdy patşany qorǧaǧan. «Tatarlardan azat bolu» degen sandyraqty ol qabyldamas edı. Bıraq qazır osylai söz saptau bızdıŋ tarihi qaǧidamyzǧa ainalyp kettı» -dep aitqanymen däleldei alamyz. Al, L.N.Gumilev köşpelı mädeniettıŋ tasymaldauşylary ǧūndar, türık halyqtarynyŋ salt atpen jürıp Europa mädenietıne şalbar kiiudı üiretkendıgın de jazǧan-dy.
Osy tūsta türkı düniesınıŋ Resei tarihynda alatyn orny turaly tyŋ pıkırlerdı de keltıruge bolar edı…
Resei ǧalymdarynyŋ bırsypyrasy memlekettı qūruşy orys etnosy euraziiaşylyqty orys idiologiiasy retınde qabyldamaǧandyqtan, būl ideia qūndylyq deŋgeiınde qalyp, küşke ainalmady dep jazuda. Tıptı, euraziiaşylyqty orys ūltynyŋ damuyna qarsy ideologiia retınde qabyldaityn da közqarastar ara tūra kezdesıp qalady. Sondyqtan, bır ūltty biıktetıp, ekınşılerın alasartyp körsetu tarihty būrmalau bolyp tabylady degen pıkırdı ūstanamyz.
Orys ǧalymdardyŋ pıkırınşe, L.N.Gumilevtıŋ euraziialyq közqarastary euraziialyq ideia damuynyŋ joǧary satysy bolyp tabylady. Sondyqtan, osy şaǧyn maqalada L.N.Gumilevtıŋ euraziialyq közqarastarynyŋ tarihi mänın jäne onyŋ qazaq ūltynyŋ etnikalyq özdık sana mäselelerıne qatysty qyrlaryn zerdeleu-ge ūmtylamyz.
1970 jyldary keŋestık tarihnamada L.N.Gumilevtıŋ eŋbekterın zertteu bastalǧan-dy. Gumilevtıŋ keŋestık tarihnamanyŋ tezıne könbegen etnos, etnogenez, passionarlyq turaly közqarastary, tüiındep aitqanda, etnologiialyq tūjyrymdary bır jaqty synǧa ūşyraǧandyǧy oqyrmanǧa jaqsy tanys. 1990 jyldardyŋ soŋynda L.N.Gumilevtıŋ tarihi tūjyrymdaryn euraziiaşylyqpen säikestendırıp, sonymen qatar etnogenez mäselesınıŋ jalpy zaŋdylyqtaryn aiqyndau ısıne alǧaşqy qadamdar jasauǧa ūmtylys tanytqan eŋbekter jaryq köre bastady.
L.N.Gumilev orys ideiasynan susyndaǧandyqtan, orys ideologiiasyn nasihattady. Ǧalymnyŋ «Resei özın Evraziialyq derjava retınde ǧana qūtqaryp qala alady, tek evraziiaşyldyq arqyly ǧana» -dep jazǧany da belgılı. Ǧalym N.S.Trubeskoi, P.N.Saviskii jäne G.V.Vernadskii sekıldı oişyldardyŋ negızgı tarihi-ädısnamalyq tūjyrymdarymen kelısetındıgın bırneşe märte aityp, alaida, «olardyŋ etnogenez teoriiasyndaǧy basty mäsele – passionarlyqty ūǧynudy eskermegendıgın» jazǧan edı. Ǧalymnyŋ pıkırınşe, etnostar passionarlyq ser-pılıstıŋ nätijesınde tuyndaityn tabiǧi qūbylys bolyp tabylady. Etnos özınıŋ ömır süruıne qajettı äleumettık instituttardy, sonyŋ ışınde memlekettı qalyptastyrady. Sonymen qatar, etnostardyŋ tūrmys-tırşılıgıne tabiǧi ortanyŋ tigızer yqpaly tūrǧysynda köptegen tyŋ oilaryn qaldyrǧan-dy. Mäselen, L.N.Gumilev 1966 jyldyŋ 17 aqpanynda ötken KSRO Geografiialyq qoǧamynyŋ Etnografiia bölımınıŋ mäjılısınde «Etnos jäne landşaft. Tarihi geografiia halyqtanudyŋ bırı» atty baiandama jasaidy. Ǧylymi tūjyrym-darǧa negızdelgen baiandama «talqylau üşın» redaksiialyq belgısımen ekı jyldan soŋ ǧana jariialanǧan edı.
L.N.Gumilevtıŋ «Etnostardyŋ özındık syrtqy erekşelıkterın anyqtaityn etnografiia tärızdı sipattamaly ǧylymmen qatar etnogenez jäne adamzat pen tırı jäne qatyp qalǧan tabiǧat arasyndaǧy özara qarym-qatynastyŋ mäselelerın şeşetın halyqtanu (etnologiia) ǧylymyn şyǧaru mümkındıgı bar. Būl jaŋa ǧylym özınıŋ pänı, aspektısı jäne ädıstemesı boiynşa gumanitarlyq ǧylym qataryna emes, jaratylystanu ǧylymdaryna jatady» -degen tūjyrymy etnologiianyŋ derbes ǧylym retınde damuy memleket ısınıŋ alǧa basuyna oŋtaily äserın tigızetındıgın aiqyndap tūr.
Köşpelı halyqtardyŋ tarihy men mädenietı jönınde köptegen eŋbekter jazǧan zertteuşı, kosmolog, belgılı şyǧystanuşy, qūrlyqtardyŋ özara bailanysy jönındegı jaŋa tūjyrymdama men jobanyŋ avtory akademik Djangar Piurveev L.N.Gumilevpen 1991 jylǧy qazan aiynda soŋǧy ret äŋgımelesken-dı. Sol sūhbatta Lev Nikolaevich özınıŋ euraziiaşylyq közqarastaryn anyq aitqan edı: «Ūlttar tabiǧi türde ülken toptarǧa bırıgedı, men būlardy «superetnostyq toptar» dep ataimyn. Etnostyq emes, superetnostyq. Bızdıŋ superetnostyq tobymyz Qytai men Europanyŋ aralyǧynda jatyr jäne onyŋ airyqşa etnostyq naqyşty tūtastyǧy bar. Būl toptaǧy halyqtar bırge boluǧa, bırın bırı jaqsy körıp, qūrmetteuge tiıs. Bıraq, būl – bırge bolu äldekımge elıkteu nemese qaitadan oqyp, üirenu negızınde emes, är ūlttyŋ özınıŋ derbes mädenietterı negızınde jüzege asyrylady. Är halyqtyŋ öz mınez-qūlyq stereotipıne qūqyǧy bar, ol özın özıne yŋǧaily dep tapqan oraida ūstai alady, halyqtyŋ osy erekşelıgımen sanasu kerek jäne būl qūrmetteluge tiıs. Sol sebeptı men orystardy qalai syilasam, qalmaqtar men iakuttardy da, qazaqtar men buriattardy da solai syilap, qūrmetteimın. Olardyŋ bärınıŋ de bırtūtas euraziialyq otbasynda bırge tuǧan bauyrlardai boluǧa tolyq qūqyǧy bar». Sondai-aq, ǧalym halyqtyŋ tarihqa qosqan ülesı onyŋ sanyna bailanysty bolmaityndyǧyn, mäselen, Europa mädenietıne sany millionǧa jetpeitın baiyrǧy grekter jūrttyŋ bärınen köp üles qosqandyǧyn tüiındegen edı. Osy tūsta Alaş ziialylarynyŋ «El qalyŋdauy men mädeniet joǧarylauy arasynda ne sabaqtastyq bar? …Mädeniettıŋ negızgı sebepkerı el tyǧyzdyǧy degen tym köteru bolady…» -degen pıkırın aita ketkenımız jön bolar edı.
Tarihta europalyqtardy elşılerdıŋ qauıpsızdıgın saqtauǧa üiretu, europalyqtardyŋ ädet-ǧūrpyna diplomatiialyq tiıspeuşılıktı engızu dästürıne moŋǧol şapqynşylyǧy sebep boldy. Gumilev «Osy üşın de bükıl älemnıŋ diplomattary bırıgıp, Şyŋǧys hanǧa eskertkış tūrǧyzuǧa tiıstı edı. Şyŋǧys hanǧa deiın elşılerdıŋ ömırıne ūdaiy qauıp-qater tönıp tūrdy…» -degen-dı. Ǧalymnyŋ negızgı oi-tūjyrymy örkeniettıŋ ortaq arnasy bolmaityndyǧyn, alaida qandai mädeniet bolmasyn adamzat tırşılıgınde özındık tereŋ ızın qaldyratyndyǧyn, al jer betındegı halyqtardyŋ tūrmysy kommunaldyq päterdıŋ tūrǧyndary tırşılıgıne ūqsaityndyǧyn, basty maqsat – beibıt ömır süru ekendıgın däleldeuge saiatyn edı.
L.N.Gumilevtıŋ etnogenez teoriiasy boiynşa barlyq tırşılık ataulynyŋ damu negızınde energiia jatady jäne onyŋ eŋ joǧary körınu nysany passionarlyq bolyp tabylatyndyǧy däleldendı. Etnos nemese halyq adam sekıldı ömırdıŋ türlı kezeŋderınen ötıp, belgılı bır uaqyt şeŋberınde energiiasyn jaŋa etnostyŋ düniege keluıne jūmsap, dünieden ötetındıgı de jazylyp, etnos ǧūmyrynyŋ (ömır süru merzımınıŋ) teoriialyq negızderı jasalyndy. Ǧalymnyŋ pıkırınşe, etnos ǧūmyrynyŋ ūzaqtyǧy bır myŋ ekı jüz jyldan bır myŋ bes jüz jylǧa deiıngı aralyqty qamtidy. Sondai-aq, halyqtyŋ künı ötıp bara jatqan kezde onyŋ eşteŋege qaramaityndyǧy, özınen özı joiylatyndyǧy, öitkenı, älemdegı barlyq närsenıŋ basy men aiaǧy bar ekendıgı ǧalymnyŋ etnogenez teoriiasynyŋ negızgı mänı bolyp tabylady.
Sonymen qatar ǧalymnyŋ «Bügıngı taŋda halyqtardyŋ sana-sezımınıŋ ösuıne jäne ornyqqan jaŋa geosaiasi közqaras-pıkırlerdıŋ paida boluyna bailanysty būl problema mülde tyŋ tüsınıkke – Euraziialyq mädeniet ūǧymyna ie bolyp otyr: būl – Aziiamen aralasqan Europa emes; būl – Europa da, Aziia da emes; būl – Europaǧa da, sol siiaqty Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziiaǧa da qarsy tūra alatyn derbes bıregei tūtastyq. Eger būrynǧy KSRO-nyŋ köpūltty elderınıŋ halyqtary joiylyp ketpeitın bolsa, olar jaŋa zaman jaǧdaiyndaǧy öz mädenietın jasaidy. Osy mädeniet barynşa tūraqty bolady, ol Europanyŋ da, Aziianyŋ da jolyn qumaidy, özınıŋ jeke şyǧarmaşylyq küşterın, derbes bıregeilıgın ızdeitın bolady. Bıraq būl üşın jarqyn tūlǧalar – talantty adamdar qajet. Eger elde talantty adamdar köptep paida bola bastasa, mädeniet dür sılkınıp, jandanyp, asqaqtaidy. Būlai bolmasa, el qūridy»-degen pıkırlerı de oqyrmanǧa jaqsy tanys.
Sonymen, euraziiaşylyq futuristık baǧyttaǧy dünietanymdyq dästürlerdıŋ bırıne jatady. Klassikalyq euraziiaşylyq HH ǧasyrdyŋ 20-jyldarynyŋ basynda istoriosofiialyq tūjyrym men qoǧamdyq-saiasi qozǧalys retınde orys emigrasiiasy arasynda qalyptasqandyǧyn, orys ziialylarynyŋ batys «öktemdıgınen» qūtyludyŋ jalǧyz joly – Reseidıŋ ūlttyq müddesın därıpteu ideiasy dep ūǧynǧandyǧyn joǧaryda aityp öttık. Özderın «euraziiaşyldyqtarmyz» dep ataǧan, bılımnıŋ türlı salasyn igergen oi ielerı Reseidı erekşe mädeni, tarihi jäne jaǧrafiialyq älemde ornalasqan, Europaǧa da, Aziiaǧa da jatpaityn derbes mädeni-tarihi ülgıdegı «ortalyq örkeniet» ekendıgın däleldeuge ūmtylǧan-dy. Är ūlt ziialysynyŋ öz ūlty men memleketıne qyzmet etuı tabiǧi qūbylys.
Kez kelgen halyqta passionarlyq tūlǧalar bolady. Alaida, Patşalyq Resei, odan qaldy keŋestık Resei tūsynda qyzyl imperiianyŋ būǧauynda bolǧan halyqtardyŋ dara tūlǧalary qoldan joiylyp otyrdy.
Reseige kögendeuli bolyp, kiriptarlyq körgen zamanda ūlt müddesi nietı jattyŋ tepkısınde qalyp, ūlttyq ruhymyz jasydy. Bilıgı joǧaryǧa jaǧympazdyq, ūlt ısıne kelgende osaldyq, jasyqtyq, älsızge älımjettık, köz toimas paraqorlyq sekıldı ar ılımın aiaq asty etken jat qylyqtar aramyzdan boi köterdı. Alaş ziialylarynyŋ «biıktegen saiyn halyqqa jaqyndai tüs» degen amanatyn bır kısıdei eskermedık. Onyŋ saldaryn uaqyt degen dana qariianyŋ künderdıŋ künı bolǧanda jaqsylap ūǧyndyryp beretını de aqiqat.
Dara tūlǧalardy joiu arqyly halyq «qaraŋǧylyqqa» toǧytyldy. Sebebı, kez kelgen ūlt özınıŋ ziialy qauym ökılderı arqyly ǧana memleketşıldık sanany qalyptastyryp, memlekettılıktıŋ ırgetasyn berık qalaidy. Dara tūlǧalardyŋ tarih köşın basqarudaǧy rölı tym maŋyzdy. Ony ūǧynu arqyly ūlttyŋ janyn ūǧynamyz. Kenesary syndy dara tūlǧalar ūltqa qajetın beruge ūmtylady, öz janyn aiamai ūltyn örge süireidı. Ǧūmar Qaraş jazǧandai, qajet bolsa elı üşın, küle de janyn beredı.
Qūralai SÄRSEMBİNA,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ dosentı
