Qanyş (Ǧabulǧani) İmantaiūly Sätbaev (12 säuır, 1899 – 31 qaŋtar, 1964) – qazaqtan şyqqan tūŋǧyş tau-ken injener-geolog. Qazaqstan geologtar ǧylymi mektebınıŋ negızın saluşy jäne metallurgiia ǧylymynyŋ negızın qalauşy. Qanyştyŋ äkesı İmantai Sätbaiūly (1845-1928) Omby qalasyndaǧy medresede bılım alǧan. Anasy Älima İsaqyzy (1860-1904) Qanyş İmantaiūly bes jasqa kelgende qaitys bolǧan. Jas Qanyş İmantaidyŋ bäibışesı Nūrym Tasbolatqyzynyŋ tärbiesınde ösken. Ol sauatyn auyl moldasynan aşqan. Keiınırek Qanyş İmantaiūly 1911-1914 jyldary Pavlodardaǧy orys-qazaq mektebınde bastauyş bılımın alǧan. 1914 jyly Semeidegı mūǧalımder seminariiasyna oquǧa tüsken. Onda J.Aimauytov pen M.Äuezov siiaqty körnektı qairatkerlermen bırge oqyǧan.
1918 jyly seminariiany bıtırgennen keiın Semei pedagogikalyq kursynda mūǧalım, 1920-1921 jyly Baianauylda halyq sudiasy qyzmetın atqardy. 1921 jyly Baianauylǧa emdeluge kelgen M.A.Usov jas Qanyş İmantaiūlyn qyzyqtyryp, tuǧan elınıŋ qazba bailyqtaryn zerttep, geolog boluǧa yntalandyrady. Ol keiın 1921 jyly Tomsk qalasynda Tehnologiia institutynyŋ tau-ken fakultetıne oquǧa tüstı. 1926 jyly institutty bıtırgen soŋ Qazaq AKSR-ı Halyq şaruaşylyǧy ortalyq keŋesınıŋ ūiǧaruymen Mäskeu qalasynda «Atbassvetmet» tresınıŋ geologiia bölımın basqaruǧa jıberedı. Būl treske Jezqazǧan mys-ken oryndaryn, Baiqoŋyr kömırın zertteu jäne Qarsaqbai mys zauytynyŋ qūrylysyn jürgızu jüktelgen edı. Sondyqtan, Qanyş İmantaiūly būl ıstı qarqyndy jürgızu maqsatynda Qazaqstanǧa qaityp oralǧan. 1929 jyly Qarsaqbai mys kombinatynyŋ geologiialyq barlau bölımınıŋ bastyǧy qyzmetıne taǧaiyndaldy. Köp ūzamai kombinattyŋ bas geology boldy. Osylai Q.İ.Sätbaevtyŋ ǧylymi-zertteu jūmystary jalǧasqan. Onyŋ köp jyldary Jezqazǧan jerınde öttı.
1941 jyly 18 qazanda Keŋes Odaǧy Ǧylym akademiiasynyŋ qazaqstandyq filialy töraǧasynyŋ orynbasary Q.İ.Sätbaev Qazaqstan Halyq Komissarlar Keŋesınıŋ töraǧasy N.D.Oŋdasynovtyŋ atyna «Soǧys uaqytynda evakuasiialanǧan akademikterdıŋ respublika ükımetınıŋ şaqyrtuymen Almaty qalasyna keletındıgı turaly» hat jazǧan. Onda 20 qazan künı Almatyǧa akademikter A.N.Bah, L.S.Ştern, A.A.Borisiak, olardyŋ ǧylymi qyzmetkerlerı Tauson men Senviam otbasylarymen 14 adam jäne Ǧylym akademiiasy Qazaqstan filialy Töralqasynyŋ töraǧasy KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondet-müşesı F.G.Grigorev otbasymen 4 adam bolyp keletındıgın habarlaǧan.
Qanyş İmantaiūly 1942-1946 jyldary KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ Qazaq bölımşesı Töralqasynyŋ töraǧasy qyzmetın atqarǧan. Soǧys jyldarynda ǧylym salasyndaǧy yntymaqtastyq ta asa jemıstı boldy. Soǧystyŋ eŋ basynda KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ Oral, Batys Sıbır jäne Qazaqstan resurstaryn qorǧanys qajettılıkterıne jūmyldyru jönındegı komissiia qūryldy. Qūramynda V.L.Komarov, A.A.Baikov, İ.P.Bardin, A.A.Skochinskii, V.K.Obruchev, L.D.Şeviakov, V.N.Obrazsov siiaqty ırı ǧalymdar engen komissiianyŋ ǧylymi ūsynystary Qazaqstannyŋ äskeri ekonomikasynyŋ damu negızın qalady.
Respublikada soǧys jyldarynda elımızdıŋ eŋ ırı ǧylymi küşterı şoǧyrlandy. Burabaida akademikter V.M.Alekseev, A.N.Bah, L.S.Berg, S.N.Bernştam, V.İ.Vernadskii, N.F.Gamaleia, N.D.Zelenskii, L.İ.Mandelştam, A.S.Orlov jäne t.b. ǧylymi-zertteuler jürgızdı. Almatyda 20-dan asa ǧylymi-zertteu instituttary ornalasty.
Qazaq KSR Ǧylym akademiiasyn qūru barysynda Mäskeu men Leningrad jäne elımızdıŋ basqa qalalarynan Qazaqstanǧa uaqytşa qonys audarǧan ǧalymdar baǧa jetpes kömek körsettı. Aitalyq, 1943 jyly KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ Prezidentı V.L.Komarov bastaǧan bır top ǧalym Kökşetauǧa qonystandy
Ǧylym akademiiasy 1942 jyly qūrǧan Oral, Batys Sıbır jäne Qazaqstannyŋ tabiǧi qorlaryn qorǧanys ısıne paidalanumen şūǧyldanatyn komissiiada odaqtyŋ ırı ǧalymdary İ.P.Bardin, V.A.Obruchev, A.A.Skochinskii, İ.İ.Meşaninov, A.D.Şeviakov, E.V.Briske, İ.F.Grigorev tärızdı ūlaǧatty ǧalymdar jūmys ıstedı. Q.İ.Sätbaev bolsa, būl mındettı respublikalyq josparlau komitetınıŋ ǧylymi-tehnikalyq keŋesınıŋ töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetımen ūştastyra atqardy.
Q.İ.Sätbaev ömırıne şuaqty quanyştardy 1943 jyl äkeldı. Sonyŋ eŋ körnektısı – KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ jazda ötken kezektı sailauy. Osy jiynda geologiia-geografiia bölımşesı arqyly jasyryn dauysqa tüsken ǧalym korrespondent-müşe bolyp sailanady.
Akademik Ş.Şökin öz estelıgınde: «Qazaqstan ǧylym ordasyn kötererde Qanyş İmantaiūly 1944 jyldyŋ ekınşı toqsanynan bastap filialdy respublikalyq Ǧylym akademiiasyna ainaldyru ısıne bırjolata den qoiyp, sol üşın pärmendı äzırlıkter jürgızdı. Almatyda uaqytşa tūryp jatqan beldı ǧalymdarmen aqyldasyp, solardyŋ qoştauymen Qazaqstan KP(b) Ortalyq komitetı men Ükımetıne jaŋadan 11 ǧylymi-zertteu instituttaryn ūiymdastyru turaly ūsynys joldady» deidı.
Qazaqstan Ükımetınıŋ töraǧasy N.D.Oŋdasynov: «Qanyş İmantaiūly 1942 jyly Ortalyq Ǧylym akademiiasy Qazaq filialynyŋ töraǧasy bolyp taǧaiyndaldy. Ärı qarai men Qanyş ısıne aralasqan emespın. Aralasqanym, aitqanym, «qarajat jönınen qam jeme, men osy orynda otyrǧanda ol jaǧynan tarşylyq körmeisıŋ» degenım boldy. Ol 1943 jyly KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı, 1946 jyly tolyq müşesı bolyp sailandy. Orta Aziiadan Ortalyq Akademiiaǧa müşe bolǧan tūŋǧyş ǧalym – Q.Sätbaev. Ol özı de soǧan laiyqty bolatyn. Öte jan-jaqty, bılımdı, parasatty, ūiymdastyruşylyq qabıletı öte zor adam edı.
Soǧys jyldarynda KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ prezidiumy Sverdlovskıde bolǧanymen, akademikterdıŋ köbı Qazaqstanda – Burabai men Almatyda tūraqtady. Bırde arnaiy sol akademikterge, ışınde V.Komarov bar, sälem beruge bardym. Közben köru men estudıŋ arasynda aiyrmaşylyqtyŋ köp bolatynyn ömırdıŋ özı talai tosqan aldyma. Maǧan jetken habar boiynşa, ǧalymdardyŋ jaǧdaiy jaqsy bolatyn. Joq, barsam, talai şarua qordalanyp, problema köbeiıp tūr eken. Bastysy, ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızuge qolaily jaǧdai jasadyq. As-su, tūratyn jerlerınıŋ mūqtajdaryn şeştık. Osyny bazynalai tūryp, keterde: «Qazaqstanda ǧylym doktorlary men özderıŋızdei akademikterdıŋ köbeiuıne kömektesseŋızder jäne Qazaqstannan jeke ǧylym ordasyn aşsaq» dep aitqan eken Sätbaev.
Soǧys jyldarynda Q.Sätbaev basşylyǧymen Akademiia filialynda
15 ǧylymi-zertteu instituty aşyldy. Būl jeke Ǧylym akademiiasyn aşuǧa basty tırek, negız boldy.
1945 jyldyŋ qazan aiynda KSRO Ükımetı Qazaq KSR Ǧylym akademiiasyn qūru jönınde şeşım qabyldap, qauly şyǧardy. Bızdıŋ de kütkenımız sol, bar küş-qairatty jūmsap, aqyrynda 1946 jyldyŋ mausym aiynyŋ bırınde Ǧylym akademiiasyn aştyq. Qazaq ǧylymy kümıstei taza bolsyn dep, yrymdap kümıs aqşany taǧan qaqqanda tabanyna tastadym. Aşyluynda söz söiledım. Köpten közdegen ısım bıtıp, elım üşın oilaǧan bır armanym oryndaldy…» deidı aǧynan aqtarylyp Nūrtas Oŋdasynov öz estelıgınde.
Bärı ras, Respublika Ükımetınıŋ, onyŋ ışınde jeke Nūrtas Oŋdasynovtyŋ tapsyrmasymen jeke Qazaq KSR Ǧylym akademiiasyn qūruǧa orasan zor daiyndyq jūmysy jürgızıldı. Memlekettık komissiia qūrylyp, onyŋ töraǧasy özı, orynbasarlary: Nikolai Aleksandrovich Skvorsov, Jūmabai Şaiahmetov, Qanyş Sätbaev bekıtıldı. Komissiia qūramy on segız adamnan tūrdy. Būl qazaq halqynyŋ ǧylymy men mädenietınıŋ biıkke şyrqap şyqqandyǧyn körsetetın ülken saiasi maŋyzy bar tarihi oqiǧa boldy.
Daiyndyqqa bailanysty Ükımet ötkızgen keŋester men şaralar jäne qaulylar Ortalyq mūraǧattyŋ №1137 qorynda saqtauly jäne Ǧylym akademiiasyna bailanysty qūjattar osy qorda jeterlık.
Qazaq KSR Ǧylym akademiiasyn qūru barysynda Mäskeu men Leningrad jäne elımızdıŋ basqa qalalarynan Qazaqstanǧa uaqytşa qonys audarǧan ǧalymdar baǧa jetpes kömek körsettı. Aitalyq, 1943 jyly KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ Prezidentı V.L.Komarov bastaǧan bır top ǧalym Kökşetauǧa qonystandy. Maqsat – Oraldyŋ, Batys Sıbır men Qazaqstannyŋ qorlaryn soǧys müddesıne jūmyldyru. Sol üşın KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ komissiiasy qūryldy. Onyŋ qūramyna elımızdıŋ asa körnektı ǧalymdary – akademikter A.A.Baibekov, İ.P.Bardin, K.A.Skochinskii, V.A.Obruchev, L.D.Şeviakov, V.N.Obrazsov, E.V.Briske, D.N.Prianişnikov, V.İ.Veis jäne qazaqstandyq ǧalymdardyŋ köşın bastaǧan Qanyş Sätbaev endı. Olar kömır önerkäsıbı, tüstı metallurgiia öndırısınıŋ quatyn arttyru joldaryn belgıledı. Osy joly Sätbaev özıne jaŋa dostar, ärıptester tapty, özınıŋ ǧalymdyq qabıletın, ūiymdastyruşylyq qasietın tanytty.
Soǧystyŋ jürıp jatqanyna qaramastan 24 adam KSRO Ǧylym akademiiasyna doktoranturaǧa jıberıldı. Soǧys aiaǧynda bölımşede 900 maman on bes ǧylymi-zertteu institutynda jūmys ıstese, olardyŋ altauy KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ akademikterı men korrespondent-müşelerı, 70 ǧylym doktory men professor, 200 ǧylym kandidaty, 350 kışı ǧylymi qyzmetker boldy. Būl jerde ǧylymnyŋ qamyn jep, jar qūlaǧy jastyqqa timei jürgen, Ükımet basşysynyŋ memlekettık därejede qoldau körsetıp, «…men tūrǧanda qarajattan qam jeme» degen uädesın ädemı oryndaǧan jäne sony ūqsatyp äketken, ūtqyr ūiymdastyruşy, ǧūlama ǧalym Q.Sätbaev eŋbegın erekşe ataǧan jön.
Būdan keiıngı kezekte Ǧylym akademiiasyna jaŋa, jaqsy şaŋyraq saludy Ükımet basşysy oilady. Arnaiy, ataqty arhitektor A.V.Şusevtı özı şaqyrdy, söilestı pıkır alysty. Aitqany, arhitekturasynda ūlttyq naqyş pen örnektıŋ oryn aluy boldy. Ol köpke sozbai, Ǧylym akademiiasynyŋ jospar-jobasyn jasap, N.Oŋdasynovtyŋ aldyna äkelıp qoidy.
Al Q.Sätbaev soǧys bastalysymen, äuelı önerkäsıptı strategiialyq şikızattarmen qamtamasyz etu üşın respublikada jūmys jürgızıp jatqan barlyq geologiialyq mekemelerdı bırıktıru kerektıgın Ükımet aldyna mäsele etıp qoidy. Mūndai şeşım – Jezqazǧan, Jezdı – Qorǧasyn, taǧy basqa Qazaqstan zauyttarynyŋ üzdıksız jūmys ıstep, soǧysqa kerek qūral-saiman, qaru-jaraqtyŋ tez arada şyǧuyn qamtamasyz ettı.
Qanyş Sätbaev Atasudyŋ temırın, mysyn, qorǧasynyn, Atbasardyŋ mysyn, Torǧaidyŋ boksitın jedel barlap igeru qajettıgın, qara metallurgiia industriiasyn köteru kerektıgın ūsyndy. 1941 jyly Q.Sätbaev – Ükımet komissisynyŋ qūramynda bolyp, Qazaqstandaǧy qara metallurgiianyŋ tūŋǧyş Temırtau kombinatyn saluda alǧaş aitqandardyŋ bırı jäne sonyŋ qūrylysyna basynan aiaǧyna deiın qatysqan ǧalym.
Bolatty qorytu üşın eŋ kerektı zattyŋ bırı – marganes. Keŋes Odaǧyndaǧy marganes öndıretın jalǧyz Nikopol keşenı jau qolynda qaldy. Memleket aldynda maŋyzy zor problema tūrdy. Ony Q.Sätbaev şeştı, marganestı Jezdıden tapty. Būl «Ülken Jezqazǧannyŋ» örleuıne äkeldı.
Nūrtas Oŋdasynov Ükımet basşysy qyzmetın atqaryp jürgen uaqytyndaǧy osy oqiǧalarǧa bailanysty öz estelıgınde: «Qiyndyq üstınde jaqyndasyp, tanysyp, dostasqannyŋ qadırı airyqşa bolady eken. Soǧys kezınde Otannyŋ qajetterın öteu jolynda bır jeŋnen qol, bır jaǧadan bas şyǧaryp, bır maqsatta jūmys ıstegen Keŋes Odaǧy Ǧylym akademiiasy özımızdıŋ üiımızdei, onyŋ Prezidentı Vladimir Leontevich Komarov ülkenımızge aǧa, kışımızge ata bolyp kettı. Olar Mäskeuge qaitar kezde Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetı men Qazaqstan Ükımetınıŋ atyna rizalyq alǧystaryn aityp, şyn süiıspenşılıkterın bıldırdı».
1945 jyly 1 nauryzda Qazaqstan Halyq Komissarlar Keŋesınıŋ töraǧasy N.D.Oŋdasynov pen KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı V.L.Komarov ekeuı Keŋes Odaǧy Ǧylym akademiiasynyŋ qazaqstandyq filialy negızınde Qazaq KSR Ǧylym akademiiasyn aşu turaly G.M.Malenkovtyŋ atyna hat joldaǧan. Onda Qazaqstan basqa respublikalarmen qatar soǧysqa özındık üles qosqany jäne endı aldaǧy uaqytta eldıŋ ziialy qauymyn toptastyryp, ärtürlı salalardy damytu üşın respublikada Ǧylym ordasyn aşu qajettıgın atai kelıp, mūnda 40-tan astam ǧylym doktorlary, 100-den astam ǧylym kandidattary qyzmet atqaryp jürgendıgın aitqan.
(Jalǧasy bar)
Qanat EŊSENOV, Memleket tarihy
institutynyŋ jetekşı
ǧylymi qyzmetkerı, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty,
qauymdastyrylǧan professor
