Aqparat qūraldaryndaǧy mälımetterge säikes Qazaqstan halqynyŋ jetpısten astam paiyzy mūsylman (qazaq, qyrǧyz, özbek, dūnǧan, başqūrt, täjık, äzırbaijan, tatar, ūiǧyr, şeşen jäne t.b.). Būlardyŋ barlyǧy özge dın ökılderımen (orys, kärıs, nemıs, gruzin, ukrain, buriat jäne t.b.) bır şaŋyraq astynda tatulyq pen bırlıkte ǧūmyr keşude. Būl beibıt pen bırlıktıŋ negızın qalauda memlekettık saiasatpen bırge mūsylman halqynyŋ salty jäne dästürımen bıte qainasqan islam dınınıŋ orny aiyryqşa. Sebebı beibıtşılıktı bairaq tūtqan islam, mūsylman sanalatyn türlı ūlttardyŋ, etnostardyŋ barlyq derlık salttary men dästürlerınde, tarihy men mädenietınde körınıs tapqan. Qūran aiattary men Mūhammed paiǧambardyŋ hadisterındegı adamgerşılık qūndylyqtar (meiırım, kısı aqysy, qūdaiy qonaq, jaqsylyq jasau, sadaqa beru jäne t.b.) keŋınen nasihattalyp, ūrpaqtan ūrpaqqa tarihi mūra retınde berılıp kelgen. Mūsylman halqynyŋ özara jäne özge dın ökılderınıŋ ūlttyq, tıldık, näsıldık erekşelıkterıne qaramai qūrmetpen qarauynyŋ bırden bır syry joǧaryda aitylǧan aiat pen hadisterden bastau alady desek qatelespeimız. İslam ūlttar men ūlystardy bırlıkke şaqyratyn beibıtşılık dını. Qūrauşy ärı negızgı halqy mūsylman sanalatyn polietnosty Qazaqstan osynyŋ naqty däledı.
İslam tarihy bastaularynyŋ bırı – Medinelık kezeŋnen baiqaǧanymyzdai Medine şaharynyŋ jäne onyŋ atyrapyndaǧy taipalar bır qoǧam, bır memleket sanalǧan. Ärbır ūlt, taipa, ru sol memlekettıŋ dıni-saiasi bırlıgı men tūraqtylyǧyna qarsy kelmeitın öz erekşelıkterın, dınderı men senımderın, ädet-ǧūryptaryn saqtady.
Eger paiǧambar (s.ǧ.s.) bır jaqtylyqty qalap, mūsylman memleketınde tek ruhani bırlıgı men jaqyndyǧy bar mūsylmandardyŋ jasaǧanyn qalaǧan bolsa edı, onda onyŋ būlai jasauǧa abyroiy da qūdıretı de jeter edı. Tıptı, bıraz mūsylmandardyŋ aǧaiyn-tuystarynyŋ basym bölıgı pūtqa tabynuşy bolatyn. Bıraq, mūsylmandardyŋ kösemı, būlai jasamady. Ol tuystyq qatynasty üzgen joq, qaita oǧan qatty köŋıl böldı, mūsylman emes ūlttardy quǧan joq, bır memlekettıŋ astyna şaqyryp, öz qamqorlyǧyna aldy (Äs-siratu än-Nabauiia).
Rasynda da Mekke şaharynan köşıp Medinege kelgen paiǧambar (s.ǧ.s.) jaŋa, jas memlekettıŋ negızın qalady. Ol bırınşı kezekte özge de dın ökılderımen diplomatiialyq bailanys ornatty. Jaŋa memlekettıŋ qabyrǧasyn qataityp, qoǧamdy myǧym ärı bır jūdyryqtai jūmdyru üşın şahar tūrǧyndarynyŋ basyn bır araǧa qosu kerek boldy. Ol üşın parasattylyqpen «bır memleket, bır qoǧam» saiasatyn ıske asyrdy. Paiǧambardyŋ (s.ǧ.s.) basqa dın ökılderımen jasaǧan qarym-qatynasyn Qūrandaǧy «Kafirun» süresınıŋ: «Senderge öz dınderıŋ maǧan özımnıŋ dınım» aiaty anyq baiandaidy (Äl-İtqan fi äl-ulum äl-Qūran).
Būl uaqytta Arab jazirasynyŋ halyqtary türlı dındı ūstandy. Olardyŋ arasynda hristiandar, iahudiler, mäjusiler (otqa tabynuşylar), müşrikter (pūtqa tabynuşylar) jäne sol siiaqty t.b. senımdegıler boldy. İslamnyŋ, paiǧambardyŋ (s.ǧ.s.) sol kezdegı basqa dın adamdaryna körsetken dostyǧy parasatty adam üşın ülken ǧibrat.
Ataqty britandyq jazuşy, dramaturg, Nobel premiiasynyŋ laureaty, Bernard Şou: «Eger qandai da bır dın Angliiany, joq, Europany jaqyn jüz jyldai basqaru mümkındıgıne ie bolǧanda, ol – İslam bolar edı». «Men ärqaşan Mūhammedtıŋ dının onyŋ joǧarǧy ömırşeŋdıgı üşın joǧary baǧaladym. Menıŋ oiymşa ol, bolmystyŋ är baspaldaǧyna daǧdylanatyn ärı kez-kelgen jas üşın qyzyqty bolyp qala beretın jalǧyz dın». «Men ony zerttedım – ol keremet adam, menıŋ pıkırımşe, ol Antihist boludan müldem alşaq, ony Adamzat Qūtqaruşysy dep ataǧan jön…» (The Geniune Islam).
Bernard Şoudyŋ būl sözderı islam tarihyndaǧy «Medinelık kelısım» atty oqiǧany qamtyp tūrǧandai. Medinelık kelısımdı tarihşylar keide – «sahifa» dep te ataidy. Arabşa maǧynasy – paraq degen söz, iaǧni, kelısım paraq betıne jazylǧan soŋ solai atylyp ketken. Rasynda da, Medinelık kelısım mūsylmandardyŋ toleranttylyǧyna anyq mysal. Sebebı, paiǧambar (s.ǧ.s.) Medine şaharyna qonystanǧan soŋ jai dıni kösem ǧana emes, ol endı mūsylman memleketınıŋ saiasi basşysyna ainaldy. Demek, būl memlekettıŋ özıne tiıs naqty şarttary men zaŋdary qabyldanuy tiıs. Ol zaŋdar ondaǧan jyldar boiy bır-bırımen soǧysyp, qyryq pyşaq bolyp kele jatqan türlı taipalar men näsılderdıŋ arasyn qosyp, qoǧamda beibıt ärı dostyq qatynasty ornatuy qajet.
Dälırek aitsaq, paiǧambardyŋ (s.ǧ.s.) mındetı – mūsylmandar, hristiandar jäne iahudiler men pūtqa tabynuşylar jasaityn qoǧamda beibıt ömırdı tūraqtandyru. Osy maqsatta düniege «Medinelık kelısım» keldı. Mūnda Medinede jasaityn är taipanyŋ jauapkerşılıgı men mındetterı anyq körsetıldı: olardyŋ bırınıŋ-bırı aldyndaǧy mındetterı men şekteulerı, erekşelıkterı men qasietterı jäne t.b. Mysaly, tömendegı hadis osyndai mındettemelerdıŋ kuäsı bolmaq:
«Kımde kım mūsylmandarmen beibıtşılık kelısımın jasasqan mūsylman emes kısılerge älımjettık jasasa nemese olardyŋ menşıgıne tiesılı bır närsenı tartyp alsa – sol adamǧa men Qiiamet künınde qarsy kuälık beremın» (Sunan Äbu Däuıt).
Būl hadis qoǧamdaǧy bırlık pen tatulyq üşın mūsylman adamǧa basqa dın ökılınıŋ ar-ojdanyna, mülkıne zärerdei bolsa da ziian tigızuge qataŋ tiym salyp otyr. Zūlymdyq jasaǧan adamǧa qarsy paiǧambardyŋ özı kuälık bermek. Paiǧambardyŋ (s.ǧ.s.) būl sözı – köterılıp otyrǧan mäselenıŋ maŋyzyn, özektılıgın körsetedı. Būl hadis mūsylmandar üşın baǧyt-baǧdar.
Jalǧas SADUAHASŪLY,
filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty,
dıntanuşy
