Abai – orys halqynyŋ mädenietıne boi ūryp, odan önege, när alǧan ūly aqyn. Ol halqynyŋ keleşek taǧdyryn orys halqynyŋ mädenietımen jalǧastyryp, ruhyn ösırudı ömırlık eŋbegınıŋ nysanasy ettı. Aqyndyq tūlǧasy, qaitalanbas qabıletı, qairatkerlık qyzmetı – tek qazaqtyŋ mūratyna jūmsaldy. Abaidyŋ zamanynda saiasi jer audarylǧandardyŋ ortalyǧy bolǧan Semei qalasynda 1878 jyly oblystyq sanaq komitetı qūryldy. Būl komitet jetı aimaqqa tūraqtaǧan halyqtyŋ tūrmysyn, şaruaşylyǧyn, tarihyn, mädenietın, geografiialyq jaǧdaiyn zertteitın jalǧyz mekeme boldy. Mekemege Abai da qamqorlyq körsetıp, balalary Aqylbai men Maǧauiia üşeuı qoǧamnyŋ müşelıgıne enıp, arnaiy jarna tölep tūrdy.
Būl tūsta Abai saiasi qylmysty dep tanylyp, Sıbırge jer audarylǧan doktor Nifont Dolgopolovpen bırlesıp, mūrajaiǧa jasau-jabdyǧymen qazaqy kiızüi jäne eluden astam zat tapsyrady. Mūrajaiǧa ūsynylǧan dünielerdıŋ ışınde – tösekaiaq, asadal, kebeje, asataiaq, sybyzǧy, qobyz, qamşynyŋ, ydys-aiaqtyŋ türlerı bar. Bız äŋgıme etkelı otyrǧan närse – kelı men kelsap. Ol tary, bidai siiaqty dändı daqyldardy tüiıp, ūntaqtaityn, qatty aǧaştan oiyp jasalǧan qūral. Kelı – qūrylymy jaǧynan ekı türge bölınedı: taqta kelı jäne şūŋǧyl kelı. Şūŋǧyl kelı – dändı aqtauǧa paidalanylsa, taqta kelı –jarmalap, ūntaqtauǧa qoldanylady.
Kelı men kelsapty jasauǧa qaiyŋ, qaraǧaş syndy qatty aǧaştar qoldanylady. Ertıs boiyndaǧy qazaqtardyŋ kelısı biıkteu keledı. Oŋtüstık öŋırımızde tūtas aǧaş köp kezdespeitındıkten, ekı-üş aǧaştyŋ kesındısınen qiiulastyryp, tüie terısımen tartyp jasaidy. Mūndaidy «qūrama kelı» dep ataidy. Kelını şeberler myqty, ärı şydamdy bolu üşın qyzǧan tandyr ışınde ystyq qozǧa qaqtap, ışı-syrtyna qoidyŋ qūiryq maiyn sıŋıredı. Jarylyp ketpes üşın, ädette, onyŋ iını men taǧanyn tüienıŋ ilenbegen şikı terısımen qaptaidy. Şikı terı kepken kezde tartylady da, kelını qatty qysyp qalady. Kelınıŋ syrtyn qaiyspen ysqylap, jyltyratyp qoiady. Kelsapqa da qoidyŋ qūiryq maiyn sıŋırıp, öŋdeuden ötkızedı. Kelsaptyŋ kelını tüigışteitın jaǧy säl jıŋışke bolady da, basy juandau, salmaqty keledı. Qolǧa ūstaityn jerınen oiyq tūtqa şyǧarylady.
Kelını jetı-on jasar bala da tüie beredı. Maşyqtanǧan kelı tüiuşıler kelınıŋ ekı jaǧyna qarama-qarsy tūryp, bır kelıdegı dändı alma-kezek ekı kelsappen tüiedı. Mūndai kelı tüiu tüiırdei dändı däl közdeitın mergendık pen ūqyptylyqty, sūrmergendıktı qajet etedı. Osy derekterge süienıp, «dala filosofy» atanǧan babalarymyz qazırgı dene tärbiesı sabaǧynda ötetın jattyǧulardy kelı tüiıp, diırmen tartyp, meŋgergen deuge bolady. Tarihi şyǧarmalarda kezdesetın sūrmergender osyndai qazaqy tūrmystan sabaq alsa kerek.
Abai mūrajaiynda kelı men kelsaptyŋ ekı türı bar. Ertıs öŋırı täsılınde jasalǧan biıkteu aǧaş kelı ekspozisiianyŋ kiız üi bölmesınde ornalasqan. Keiınnen özge elderdıŋ yqpalymen kelgen «temır kelı» de mūrajai qorynda saqtauly.
Almahan MŪHAMETQALİQYZY,
Qazaqstan-Resei universitetı
«Abaitanu» ǧylymi-tanymdyq
ortalyǧynyŋ jetekşısı
