1895 jyl. 28 jeltoqsan. Aǧaiyndy Lui jäne Ogiust Liumerler tūŋǧyş ret kinony oilap tapty. Sodan berı san sürleu men soqpaqtan ötken sala o basta «mylqau» bolǧanymen, bügıngı örleu men örkendeudıŋ şyŋyna şyqty. Ras, eŋ alǧaş kögıldır ekran ömırge kelgende «teatr şymyldyǧy jabylady, onyŋ ornyn kino basady» degen körıpkeldık jasauşylar da bolǧan. Bıraq… kino önerı de kökjiegın keŋge serpıdı, teatrdyŋ tynysy azdap tarylǧanymen, körermenın mülde joǧaltyp alǧan joq. Būl – basqa äŋgıme. Aitpaǧymyz qazaq kinosy jaiynda.
Alǧaşqy kino – «Amangeldı»
İä, ǧasyrlyq tarihty qamtyp ülgergen kino qazaq dalasyna keş keldı. Qazan töŋkerısınen keiın paida bolǧan salanyŋ alǧaşqy tuyndysy – ≪Amangeldı≫. ≪Lenfilm≫ studiiasynda tüsırılgen körkem film ūlt batyry Amangeldı İmanov turaly bolatyn. Onyŋ rejisserı – Mark Levin, Amangeldını somdaǧan ärtıs – Elubai Ömırzaqov edı. Osylaişa qazaq kinosynyŋ alǧaşqy dausy estıldı. Ekınşı düniejüzılık soǧys jyldarynda ≪Mosfilm≫ men ≪Lenfilm≫ kinostudiialary bölımşesınıŋ Almatyda oryn tebuı sala tasynyŋ örge domalauyna septıgın tiıgızdı. Būl studiialar ≪Bırıkken ortalyq kinostudiia≫ atymen qyzmetın bastaǧan. 1941 jyly 12 qyrküiekte oŋtüstık astanada körkem filmder şyǧaratyn kinostudiia ūiymdasyp, 1944 jyly ol Almatynyŋ körkem jäne derektı-şejırelık filmder studiiasy dep ataldy. 1960 jyldan bastap qana ≪Qazaqfilm≫ atauyn ielengen. Qazaq kinosynda ≪Amangeldıden≫ keiın talai-talai ūlt beinesın, qazaq taǧdyryn, bügını men keşegısın suretteitın tuyndylar aişyqtaldy. Äsırese, ≪Menıŋ atym Qoja≫, ≪Taqiialy perışte≫, ≪Devuşka – djigit≫ syndy filmder älı künge körermenın joǧaltqan emes. Esepke jügınsek, qazaq kinostudiiasy jüzden astam körkem, bes jüzdei derektı filmderdıŋ tūsauyn kesıp ülgerıptı.
Ärine, būlar mazmūny jaǧynan är aluan. Kögıldır ekranǧa qazaq halqynyŋ ötken ömırın beineleitın ≪Abai änı≫, ≪Şoqan Uälihanov ≫, ≪Qyz Jıbek≫, ≪Sūltan Beibarys≫, ≪Otyrardyŋ küireuı≫, ≪Mahabbat beketı≫, ≪Jambyldyŋ jastyq şaǧy≫ sekıldı kartinalar şyqty. Balalarǧa arnalǧan ≪Qyzyltas zastavasy maŋynda≫, ≪Kökserek≫, ≪Alpamys mektepke barady≫, ≪Balalyq şaqtyŋ kermek dämı≫, ≪Auylym Alataudyŋ bauraiynda≫ sekıldı filmder jaryq kördı…
Täuelsızdıktıŋ tuyndylary
Öz tuymyzdy qolǧa alǧaly kino önerınıŋ jaǧdaiy mülde özgergenın bılemız. Būryn ideologiia qūraly sanalǧan salanyŋ elımızdegı damuy baiaulap, sapasy tömendedı.
Tek soŋǧy jyldary ǧana kinoǧa qaita qarjy qūiylyp, ılgerıleu bılıngen. Köptegen jaŋa tuyndylar körermenge jol tartty. Esımızde, 2009 jyly rejisser Ermek Tūrsynov BAQ pen kinosynşylarǧa jaŋa tuyndysynyŋ jabyq körsetılımın ūsynǧan. Alaida, kino körermenderıne jetpesten ülken synǧa ūşyrady. ≪Kelın≫ dep atalatyn şyǧarmanyŋ erekşelıgı – filmde eşqandai söz, keiıpkerlerdıŋ dialogtary joq. Būl filmdı bıreuler ≪tamaşa tuyndy≫ dese, ekınşısı ≪qazaq ūltynyŋ namysyn taptaidy≫ dedı. Ekı jaqtyŋ da pıkırı oryndy, alaida, däl osy film kino tarihyndaǧy alǧaş paida bolǧan filmderge ūqsas. Dybysy joq. Rejisserdıŋ atqarǧan jūmysyn baǧalamauǧa taǧy bolmas.
Täuelsızdık alǧannan keiıngı jyldardaǧy bır jaŋalyq – äuesqoi rejisserlerdıŋ paida boluy. 2008 jyly qazaq kinosyna müldem qatysy joq, beimälım rejisser Erkın Raqyşevtyŋ ≪Jaraly sezım≫ tuyndysy körermenge jol tartty.
Alǧaş ekranǧa şyǧysymen ülken synǧa ılıkken tuyndy qarapaiym halyq arasynda jaqsy baǧalandy. Bıraq, qanşa synǧa, terıs pıkırge ılıngen tuyndy, aqyry qazaq kinosyna jaŋa lep alyp keldı. Odan keiın de ≪Qaraoi≫, ≪Baqsy≫, ≪Qairat – chempion≫ kinolary körermenın bei-jai qaldyra almady.
Gollivudty da quyp jetemız
Qazaq kinosy degende, aldymen ≪Qyz Jıbek≫ pen ≪Bızdıŋ süiıktı därıger≫ syndy klassikalyq dünieler elesteidı. Alaida, bügıngı künnıŋ tuyndylarynda da ūmtylys bar. ≪Qyzyl qoian jaily äŋgıme≫, ≪Joiuşy≫, ≪Menıŋ balalyq şaǧymnyŋ aspany≫, ≪Ǧaşyq jürek≫ syndy filmder şeteldık kartinalarǧa qaraǧanda halyqqa keŋınen tanyldy. Äsırese, künı keşegı ≪Jaujürek myŋ balany≫ joǧary baǧalaǧandar köp. Köpşılık būl filmderdı jyly qabyldady. Tıptı, memleket tarapynan da kömek körsetılude.
Derekterge süiensek, 2003-2008 jyldary ūlttyq filmder öndırısıne respublikalyq biudjetten 1392527 myŋ teŋge kölemde qarajat bölıngen. Osy jyldar ışınde seksen film jaryq körgen. Olardyŋ otyz üşı – körkem, otyzy – derektı, on altysy animasiialyq film eken. Bügıngı taŋda köptegen körermen qazaq kinosy naşar, tüsırıluı de şeteldık ärıptesterınıkımen salystyruǧa kelmeidı dep renjidı. Ärine, būl – oryndy. Bıraq, ≪köş jüre tüzeledı≫ ǧoi. Aldaǧy uaqytta bız de Gollivud tüsırgen kinony tüsırermız.
Al, äzırge osyǧan da şükır…
Ashat RAIQŪL
