Taiauda «Astana aqşamy» gazetı elordalyq tärtıp saqşylarynyŋ avtoparkı 94 jaŋa kölıkpen tolyqqanyn süiınşılep jetkızdı. Būl kölıkterdıŋ barlyǧy Qazaqstanda jasalǧan. Polisiia, medisina, bılım salasy… Elımızde qanşama biudjettık, memlekettıŋ ırılı-ūsaqty mekemeler, memlekettıŋ ülesı bar ülken qūrylymdar bar, sonyŋ bärı ekı-üş jyl saiyn kölık jaŋartady. Endeşe, otandyq avtoöndırıs örısı keŋeietın kezeŋ tuǧan joq pa?
Otandyq önerkäsıptı örkendetu – bügıngı taŋda Qazaqstandaǧy eŋ bır özektı mäselelerdıŋ bırı. Oǧan qol jetkızu üşın sol önerkäsıp öndırgen önımderdı eŋ aldymen öz otandastarymyz köptep satyp alatyn boluy tiıs. Jaqynda Mäjılıs deputaty, Parlamenttegı «Aqjol» fraksiiasynyŋ ökılı Keŋes Äbsattarov osyǧan qatysty mäsele köterdı. Ol elımız şeneunıkterınıŋ qyzmettık kölık retınde şetel avtoönerkäsıbınıŋ qymbat baǧaly kölıkterın satyp aluǧa qūştar ekenderıne köpşılık nazaryn audardy.
Deputattyŋ sözı būǧan deiın el ışınde aitylyp kele jatqan özektı mäselenı memlekettık deŋgeige köterudıŋ bır joly bolyp körındı. Ol mūny Ükımet basşysy B.Saǧyntaevqa deputattyq saual joldau arqyly jetkızdı. Būl saualda halyq qalaulysy Prezidenttıŋ Qazaqstan halqyna Joldauynda, «Qazaqstan-2050» strategiiasynda otandyq önım öndıruşılerdı qoldaudyŋ mındettı ekenı atap körsetılgenın taǧy bır eske tüsırıp öttı. Demek, būl – Memleket basşysynyŋ osy naqty nūsqauy men tapsyrmasy älı künge öz därejesınde oryndalmai otyr degen söz.
«Memlekettık organ ökılderınıŋ köbı şeteldık kölıkter satyp alyp, Elbasynyŋ tapsyrmasyn elemei otyr. Jyl basynan berı şeneunıkter 400-den asa qymbat şeteldık kölık satyp aldy. Solardyŋ ışınde eŋ soŋǧy ülgıdegı Land Cruiser 200 jäne Land Cruiser Prado markaly öte qymbat avtomobilder de bar. Al otandyq kölıkter būl kezde şeneunıkter tarapynan öz qoldauşylaryn tappai tūr. Būǧan olar Qazaqstanda jasalǧan maşinalar qoldanuǧa qolaisyz degen uäj aitatyn körınedı. Bıraq mūndai negızsız syltauǧa eşkım senbeidı» deidı K.Äbsattarov saualhatynda.
Özı kötergen özektı mäselede osy jaittarǧa nazar audaryp ötken mäjılısmen būdan ärı jaǧdaidyŋ asqynyp ketkenı sondai, baǧasy şyǧandaǧan şeteldık kölıkterdı şaǧyn biudjettık mekemelerdıŋ de satyp aluǧa batyl kırısıp ketkenın mysal retınde keltıredı. «Mäselen, Atyrau muzyka kolledjı Land Cruiser Prado satyp aldy. Jambyl oblystyq filarmoniiasy Land Cruiser 200 kölıgın aldy, – deidı ol. – Sonda muzykalyq mekeme jetekşılerı qūny 80 myŋ dollarlyq kölıksız jüre almaityn bolǧany ma? Olardyŋ şyǧarmaşylyq ūjymynda basqa qiyndyqtar joq, biudjet qarajatyn qaida jūmsaryn bılmei otyr ma?».
Qabyrǧadan tötesınen qoiylǧan osy sūraqtardyŋ astarynda «būl neǧylǧan şalqaqtau» degen söz tırkesınıŋ sūlbasy jatqanyn bız de aŋǧaryp otyrmyz. Şynynda, būl netken şalqaqtau? Muzyka mektebı men filarmoniianyŋ jūmysyndaǧy bar problema osy qymbat kölıkterdı satyp alumen şeşıle sala ma eken? Olar qyruar paida tabatyn mekemeler qataryna jatpaidy ǧoi. Olai bolsa, būl salalarda mäselenı qarap, rettestırıp otyrǧan kım bar? Sol sebeptı de deputat Ükımet basşysynan qyzmettık kölık aluǧa baǧyttalatyn memlekettık satyp alu mäselesın qaita qarap, Elbasynyŋ tapsyrmasyn elemei jürgen memlekettık organdardyŋ basşylaryn jauapqa tartudy sūraidy.
Būl jerde eskeretın bır maŋyzdy mäsele bar. Bızdıŋşe, mūndaǧy tüiınnıŋ tüitkılı Ükımettıŋ 1999 jylǧy 27 mamyrda qabyldaǧan «Qazaqstan Respublikasy memlekettık organdaryna transporttyq qyzmet körsetu üşın qyzmettık avtomobilderdı paidalanu tärtıbın retteu turaly» qaulysyna tırelıp tūr. Onda «memleket qarjylaryn ünemdeu tärtıbın küşeitu jäne qyzmettık avtomobilderdı paidalanu tärtıbın retteu maqsatynda memlekettık organdarǧa transporttyq qyzmet körsetu üşın bölınetın qyzmettık avtomobilderdıŋ tiıstı normativı bekıtılsın» dep atap körsetılgen. Mıne, osy qaulyǧa säikes memlekettık ūiymdardyŋ bırınşı basşysynan bastap barlyq deŋgeidegı buyndary jetekşılerınıŋ qyzmette paidalanu üşın satyp alatyn avtomobilderı qozǧaltqyştarynyŋ kölemı 3000 tekşe santimetrden asyp ketuıne üzıldı-kesıldı tyiym salynady. Sonda ortanqol memlekettık mekemeler qozǧaltqyş kölemı 4000 jäne 5000-nan asatyn şeteldık kölıkterdı qalai, kımnıŋ rūqsatymen alǧan? Bır emes, ekı talap – qozǧaltqyş kölemı normadan artyq jäne otandyq önım emes, būzylyp otyr. Būǧan baqylauşy organdar ne aitady? Memlekettık satyp alu şarasyn bastaudyŋ özı zaŋsyz ǧoi osy jaǧdaida. Sonda ortanqol mekeme Zaŋ men Ükımettıŋ şekteuı men talabyna pysqyryp ta qaramaǧany ma?
Osy oraida taǧy bır mäsele tuyndaidy, bızdıŋ Qostanaida äkım men ministr ūialmai mınuge bolatyn «SsangYong Chairman» atalatyn, qozǧaltqyşy men mehanizmderı «Mersedesten» alynǧan, esık pen tördei kelıstı kölık şyǧarylady. Bıraq quaty 3000 tekşe sm-den asady. Aspasa, öz salmaǧyn süirei almas edı. Demek, Ükımettıŋ qaulysyna säikes, ony memlekettık mekemede paidalanu kereǧarlyq bolyp tabylady. Būl kelıstı kölıktı Qazaqstan şeneunıgı mıne almaityn bolsa, onda ne üşın jäne kım üşın şyǧaramyz? Al eger Ükımet müşelerı, ortalyq memlekettık organ basşylary, äkımder qazırgı qaptaǧan «Mersedesterdıŋ» ornyna osyndai kölıktı mınse, qanşa qarjy öz qazynamyzǧa qūiylar edı.
Osyndai közqarastyŋ saldarynan elımızdegı avtomobil satylymy, sonyŋ ışınde otandyq kölıkterdıŋ saudaǧa şyǧaryluy soŋǧy jyldary kürt tüsıp ketken. Būǧan, älbette, älemdı jailaǧan ekonomikalyq daǧdarystyŋ da aitarlyqtai äserı boldy. Būǧan mūnai baǧasynyŋ qūnsyzdanuy men jalpy älemdık ekonomikalyq yzǧardan bölek, bızdıŋ öz jüiemızdegı joǧarydaǧydai kereǧarlyqtar, jüielılık pen tärtıptıŋ bolmauy taǧy bır sebep. Teŋgenıŋ tältırekteuı men dollardyŋ örşıp ösuı – qosymşa soqqy. Būl azdai, 2015 jyldyŋ basynan bastap engızılgen utildeu jiyny men alǧaşqy tırkeuge jūmsalatyn qosymşa şyǧyndar salany kädımgıdei tūralatyp tastaǧan.
Otandyq kölık qūrastyruşy käsıporyndar tūtynuşy sūranysynyŋ tömendeuıne Resei kölıkterı de kınälı degendı aitady. Būl elden 2014-2015 jyldary, äsırese, olardaǧy rubl qūldyrauy kezınde 300 myŋnan astam «temır tūlpar» jetkızılgen eken. Bıraq qazır jaǧdai bırte-bırte tüzelıp keledı. 2018 jylǧa qarai bızdıŋ zauyttarda jinalǧan kölıkterdıŋ qazaqstandyq ülesı 50 paiyzǧa deiın artuy tiıs. Qazırgı körsetkış 30 paiyzdy qūraidy. Qūral-saimandardyŋ jartysy özımızdıkı bolsa, mūndai täueldılık bolmaidy ärı qanşama qosymşa jūmys oryndary aşylady.
Otandyq kölık qūrastyruşylar 2017 jyldyŋ säuırınen bastap būl saladaǧy saudanyŋ jandanatynyn aityp edı, qazır sol boljam bırşama oryndala bastaǧan siiaqty. Atap aitqanda, «QazAvtoÖnerkäsıp» avtomobil salasy käsıporny odaǧynyŋ mälımetıne qaraǧanda, biylǧy jyldyŋ qaŋtar-säuır ailarynda respublikada jalpy qūny 28,9 mlrd teŋge tūratyn 5050 avtotransport (būlardyŋ arasynda jük kölıkterı men avtobustar da bar) satylyp, ötken jyldyŋ osy mezgılımen salystyrǧandaǧy körsetkış bırşama artqan. Al jeŋıl avtokölıkterdı öndıru körsetkışı 5,4 paiyzǧa deiın ūlǧaiyp, jalpy sany 4571-ge jetken. Tek säuır aiynda ǧana 1645 avtomobil konveierden şyǧarylyp, ötken jyldyŋ osy uaqytyn 4,2 paiyzǧa ozdyryp jıbergen. Al alǧaşqy tört aida satylymǧa şyǧarylǧan jeŋıl kölıkterdıŋ qatarynda Lada (1897 bırlık), Kia (600), Hyundai (345), Chevrolet (264) jäne JAC (174) köş bastap keledı. Otandyq käsıporyndar ūsynǧan markalardyŋ arasynda, sondai-aq, SsangYong (70), Škoda (59), Peugeot (20), Geely (18) jäne Toyota (3) bar. Al ötken jyly qazaqstandyqtar eskı-jaŋa kölık satyp aluǧa 250 milliard teŋge jūmsaǧan eken. Az emes, ärine, tek osyny otandyq kölıkterge būra bılsek… Ötken jyly elımızde qūny 62 milliard teŋge bolatyn 11 myŋ avtokölık şyǧarylǧan, biyl 12 myŋǧa jetpek, sonymen qatar, 500 avtobus, 2 myŋ traktor şyǧaru josparlanǧan.
Alaida būl serpılıstıŋ özı bız köterıp otyrǧan problemany tüpkılıktı şeşıp tastai almaidy. Mūny Qazaqstan täuelsız avtomobil odaǧynyŋ töraǧasy Eduard Edokov ta aityp otyr. Ol eldegı avtonaryq 2017 jyldyŋ aiaǧyna qarai tabanynan tık tūrady degenge kelıse qoimaidy. Onyŋ aituynşa, naryqtyŋ tūralauy älı alda. «Qūldyrau älı toqtaǧan joq. Mūnai baǧasynyŋ arzandaǧany sebep bolǧany tüsınıktı. Bıraq osy tūrǧyda ekonomikany köteretın basqa tetıkterdı körıp tūrǧam joq. «Qara altyn» baǧasy 3-5 teŋgege köterılse de, halyqtyŋ jalaqysy bırden ösedı degen söz emes. Avtosalondarǧa jappai jügıre qoimas. Keibır sarapşylar 2017 jyldyŋ oŋai bolmaitynyn aitady. Aldaǧy jyly mūnai baǧasy köterılmese, būdan da qiyndau bolady. Avtonaryq halyqtyŋ materialdyq jaǧdaiyna bailanysty. Qazır jūrt, negızınen, arzan kölıkke qūmar» deidı ol.
Osy rette otandyq önım öndıruşılerge Ükımet tarapynan naqty qoldau kerek ekenın sarapşylar bırauyzdan aityp otyr. Al öndırısşıler älı de bolsa jeŋıldetılgen nesielık baǧdarlamaǧa ümıtpen qaraidy. Ötken jyldyŋ säuır aiynda bastalǧan memlekettık avtonesieleu baǧdarlamasy ekınşı kezeŋınıŋ olarǧa köp kömegı boldy.
Oraiy kelgende aitaiyq, körşı Özbekstanda osy salada qalyptasyp otyrǧan ahual özgeşeleu. Ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldarynan şeteldık kölıkterdı qūrastyryp şyǧarudy qolǧa ala bastaǧan būl elde sodan berı memlekettık mekemelerge qyzmettık avtomobil retınde ǧana emes, tūrǧyndarǧa jeke kölık esebınde otandyq kölıkterdı satyp alu qataŋ mındettelıp qoiylǧan. Sonyŋ nätijesınde qoŋsy eldıŋ tas joldarynda negızınen özbekstandyq kölıkter men eskı keŋestık maşinalar ǧana zyrlap jür. Al qaltaly azamattar özderınıŋ şeteldık qymbat kölıkterın qatar jatqan Saryaǧaş jerıne äkep, jasyryp qoiady degen äŋgıme de aitylyp qalady. Sebebı bırınşıden, olarǧa salynatyn salyq mölşerı öte köp; ekınşıden, būl kölıktı qandai aqşaǧa satyp alǧandaryn däleldeuge tura keledı. Osynyŋ bärı qazır körşı elde otandyq avtomobil önerkäsıbın osylaişa tūrpaiylau, özgeşeleu joldarmen bolsa da qoldap, kötermeleu maqsatynda pärmendı şaralar jüzege asyryp jatqanyn körsetedı. Qazır ondaǧy jaǧdaidyŋ jaqsara bastaǧany sondai, ötken jyldyŋ soŋynda bır top avtomobilşı eldegı sūranystyŋ artuyna bailanysty respublikada taǧy bır kölık qūrastyru zauytyn salu jönınde bastama kötergen.
Qazaqstannyŋ avtomobil jasau salasynyŋ tırşılık ete bastaǧanyna onşalyqty köp uaqyt ötken joq. Ol özınıŋ tamyryn 2002 jyldyŋ jeltoqsan aiynda Öskemende «Avto Aziia» atty käsıporynnyŋ aşyluynan tartady. Atalmyş zauyt 2003 jyly bırınşı ret VAZ-21213 markaly «Niva» avtomobilın öndırıs konveierıne qosty. 2003 jyly «AgromaşHolding» kompaniiasy Qostanaida būrynǧy dizel zauytyn konkurstyq negızde ūtyp alyp, ony qaita qalpyna keltırdı. Al 2010 jyly zauyttyŋ bazasynda SsangYong avtomobilı qūrastyrylyp şyǧaryla bastady. Qazırgı taŋda respublikanyŋ kölık qūrastyryp şyǧaru salasynda «Aziia Avto» AQ, «AgromaşHolding Qazaqstan» AQ jäne «Saryarqa Avtoprom» JŞS atty 3 käsıporyn bar. Bırıkken käsıporyndar da bar.
Ras, elımızde otandyq avtomobil qūrylysy salasyn damytuǧa memleket tarapynan köpten berı aitarlyqtai qamqorlyq, qoldau körsetılıp keledı. Mūndaǧy bırınşı maŋyzdy faktor – İndustriialyq-innovasiialyq damu memlekettık baǧdarlamasy. Onyŋ 2015-2019 jyldarǧa arnalǧan şaralary aiasynda şet elderdıŋ General Motors, Hyundai, Kia, Peugeot, Renault, Nissan-Avtovaz, ŠKODA, Toyota jäne Iveco kompaniialarymen ärıptestık qyzmettestık kölemın odan ärı ūlǧaitu qarastyrylǧan. Sonymen bırge, ışkı naryqtyŋ şekteulı ekenı eskerılıp, önımderdı ırı seriialy sipatta eksporttau ūsynylǧan. Onyŋ auqymy 2019 jyly 30 paiyzǧa deiın jetuge tiıs. Otandyq avtoönerkäsıptıŋ damuyna serpın bere alatyn ekınşı faktor satyp aluşylarǧa jeŋıldetılgen nesie ūsynu bolsa kerek.
Būl şara «Nūrly jol» baǧdarlamasy şeŋberınde jeŋıldetılgen nesie beru jüiesınıŋ operatory bolyp bekıtılgen «Qazaqstan Damu bankı» aksionerlık qoǧamy arqyly jüzege asyrylady. Būǧan bölıngen qarjy kölemı 15 mlrd teŋgenı qūraidy. Ükımet tarapynan salanyŋ jügın jeŋıldetu baǧytynda jasalǧan taǧy bır şara 2016 jylǧy 27 qaŋtarda qabyldanǧan «Öndırısşılerdıŋ (importerlerdıŋ) keŋeitılgen mındettemelerın jüzege asyru erejesı» bolyp tabylady. Erejenıŋ şeŋberınde importerge äkeletın tauarlaryn utildeu mındettemesı jükteledı. Būdan bölek, respublikaǧa äkelıngen eskı jäne jaŋa avtokölıkterdıŋ utildık jiyntyǧy importerdıŋ özınen alynady. Al el ışınde şyǧarylǧan avtomobilderdı utildeuden salyq jinalmaidy. Sebebı olardyŋ qauıpsız utilderı üşın öndırısşılerdıŋ özderı jauap beredı. Mūndai norma 2012 jyldan berı bar. Taǧy bır nazar audaratyn jait, Qazaqstannyŋ Bükılälemdık sauda ūiymyna (VTO) müşe boluy otandyq avtoönerkäsıp üşın qosymşa şiryǧa tüsudı talap etıp otyr. Olai bolatyny, būryn bızdıŋ elımızge äkelıngen ärbır kölık qūraly qūnynyŋ 30 paiyzy kedendık salyq retınde ūstalyp kelgen bolsa, müşelıkke ötkennen keiın būl mölşer 15-20 paiyzǧa deiın tüsıp kettı.
Būl otandyq önerkäsıpşıler üşın onşalyqty qolaily jaǧdai emes. Alaida olarǧa elımızge eskı kölıkter keluıne kedergı keltıretın Euraziialyq ekonomikalyq odaq şeŋberındegı kedendık odaq aiasyndaǧy bırtūtas tehnikalyq reglament kömekke keluge tiıs. Būǧan qosa, elımızde belgılenıp jatqan avtonesieler tap osy otandyq önımnıŋ köptep satyluyna jol aşyp beruı kerek. Bız, sonymen qatar, elımızdegı biudjettık mekemelerdıŋ tek qana otandyq kölıkterdı alularyn zaŋ jüzınde qataŋ mındettep beretın arnaiy qūjat qabyldanuy qajet dep esepteimız. Osylaişa, Qazaqstandaǧy barlyq memlekettık organdar – Ükımet qarauyndaǧy barlyq ministrlıkter men vedomstvolardan bastap, 2 respublikalyq deŋgeidegı qala men 14 oblystyŋ, 160 auyldyq audandar men 17 qalalyq audandardyŋ türlı deŋgeidegı basşylary, myŋdaǧan biudjettık mekemeler – jappai tek qana otandyq kölıkterdı ala bastaityn bolsa, būl salanyŋ tez arada damu jolyna tüsıp ketetınıne eş kümän joq. Būǧan baratyn joldaǧy bırınşı naqty şara joǧaryda aitylǧan Ükımet qaulysyndaǧy kereǧar şekteudıŋ mölşerın qaita qarau dep bılemız.
Qazaqta «Körpeŋe qarai kösıl» degen söz bar. Būl – naǧyz qazırgı naryq zamanynyŋ qaǧidasy. Eŋ ülken, eŋ qymbat kölık alu, jūrttan ozu üşın baryn satatyn, janyn salatyn zaman öttı ǧoi, bıraq bäseke, ädet ketpei tūr. Sondyqtan joǧarydaǧy naqyldy säl özgertıp, öz kölıgımızge qarai kösıludı el bolyp, Ükımet qoldap, qolǧa alyp, respublikada qūrastyrylyp jatqan önımnıŋ köp tarauyna mümkındık jasaǧanda ǧana qazaqtyŋ ūlttyq kölıgı – «Lend Kruzer» degen kekesınnen qūtylamyz. Mūnan eşkım ūtpasa, ūtylmaidy. Zaman talaby osyndai!
Erkın QYDYR
