Qazaqtyŋ kök bairaǧy – Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık tuyndaǧy altyn kün astynda qanatyn kergen qyran qūs qazaqstandyqtardyŋ jomarttyǧy men qyraǧylyǧyn, peiılınıŋ keŋdıgı men arman-mūratynyŋ biıktıgın tanytady. Ol – erkındıktıŋ qyrany, halqymyzdyŋ ör ruhynyŋ, mūqalmas mūraty men ainymas sertınıŋ de nyşany.
Kök tuymyzǧa köz suarǧan saiyn esıme ejelgı älemnıŋ «Kün kötergen qūs» turaly eskı aŋyzy jiı ainalyp tüse beredı. Euraziianyŋ eŋ alǧaşqy tūrǧyndary arasynda kündı qūs köterıp qūşady nemese kün qūsy turaly aŋyzdyŋ keŋ taraǧanyn salystyrmaly mifologiia men arheologiialyq zertteulerdıŋ jetıstıgı körsetedı, tıptı mūndai tüsınıktıŋ elesın mūhittyŋ arǧy jaǧyndaǧy Amerika qūrlyǧyn meken etken ündısterdıŋ qariia aŋyzdarynan da baiqaimyz. Bır qyzyǧy, qaimaǧy būzylmai jetken eskı aŋyzdar men arheologiialyq eskertkışterde kündı köterıp ūşatyn qūs retınde kädımgı qūzǧyn atalady. Tılımızdegı qūzǧyn sözı «qūs» jäne «kün» degen ekı sözden bırıgıp jasaluy mümkın ekenın eskersek, tıldık derekterdıŋ ömırşeŋdıgıne taŋdai qaqpai tūra almaimyz. Qazaqtyŋ eskıden jetken qara öleŋderınıŋ bırınde «Arbadai kök degende arbadai kök, arba tastan kün şyǧar qarǧadai bop» dep keletın joldar kezdesedı, mūny ūiqas üşın aitylǧan söz tızbesı emes, arǧy babalardyŋ «kün qūsy» turaly kielı tüsınıgınıŋ folklorlyq mūralar boiynda sary maidai saqtalǧan jūrnaǧy dep bılemız. Tılımızdegı «kün ūiasynan şyqty» nemese «kün ūiasyna otyrdy» degen tūraqty tırkesterden de «kün qūsynyŋ» ızın baiqaimyz.
Ejelgı düniede keŋ etek jaiǧan «Kün kötergen qūs» turaly mifologiialyq tüsınıktıŋ bır körınısı retınde b. z. d. jetınşı jäne üşınşı myŋjyldyqtar aralyǧynda örkendegen, neolit kezeŋıne jatatyn Iаnşao mädenietıne tän ejelgı qonystyŋ bırınen tabylǧan qyş ydystyŋ büiırındegı simvolikany aituǧa bolady.
«Kün kötergen qūs» beinesınıŋ zamannyŋ ozuy men oidyŋ damuy nätijesınde euraziialyq keŋıstıkte, mysaly, saqtarda samūryq, türkılerde alyp qara qūs siiaqty mifologiialyq tüsınıktermen almasqany baiqalady. Simvolikalyq mänge bai osy mifologiialyq beinenı ǧūndardyŋ altyn täjınen, kök türıktıŋ kösemı – Kültegınnıŋ müsınınen, Altyn ordanyŋ rämızderınen de köremız.
Jer betıne şuaǧyn şaşqan altyn kündı arqalap, kök jüzınde syrǧyp bara jatqan kün qūsy erkındık pen erlıktıŋ, ızgılık pen mäŋgı ömırdıŋ nyşany, jasampaz oidyŋ jemısı edı. Endeşe Memlekettık rämızderdegı simvolika men elementter tamyry tereŋ tarihymyzdy mūqiiat zerdeleudıŋ qajettıgın de eske salady.
Alaş tuy astynda kün söngenşe sönbeimız! Öitkenı erkındık qyrany mäŋgılık elımızdı kemel keleşekke bastai bererıne senemız!
Erlan MAZAN
