Alaş ziialylary örkeniet köşınen qalyp bara jatqan ūltyna azattyq taŋynyŋ araiyn sezdıruge tyrysty. Qazaqtyŋ müşkıl küide qaluyna sebepşı otarşyldyq jüiege qarsy küreske şyqty. El bolaşaǧy turaly paryqty paiym, parasatty pıkır aityp, saiasi-äleumettık özgerıster äkeletın ıs-şaralar jasady
Alaş ideiasyn tu qylǧan ūlt-azattyq qozǧalys köşınıŋ basynda Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Halel Dosmūhamedūly, Mūstafa Şoqai, Maǧjan Jūmabaev, Jüsıpbek Aimauytov jäne de basqa bılımdı ūltşyl azamattar tūrdy. Alaş qozǧalysynyŋ jastar qanatynyŋ basşylyǧynda Mūhtar Äuezov pen Smaǧūl Säduaqasov jürdı. Tarihşy-ǧalym Tūrsyn Jūrtbaev Şoqan Uälihanov pen Mūhtar Äuezovtıŋ tuystyǧyn bylai jazady: «Qūnanbai Öskenbaevtyŋ Qarqaraly duanyna aǧa sūltan bolyp tūrǧandaǧy (1849-1852 j.j.) qylmystyq ısı üşın sotty bolyp, Ombyǧa aidalǧanynda jer audarudan Berdıqojanyŋ balasy Burahannyŋ ara tüsuımen Şyŋǧys Uälihanov pen onyŋ balasy Şoqan Uälihanov alyp qaldy. Öitkenı Şyŋǧysqa ana, Şoqanǧa äje Aiǧanym hanşa – Sarǧaltaqqojanyŋ ūrpaǧy. Sarǧaltaqqoja men Berdıqoja tuys. Ol kezde Şyŋǧys Uälihanov general-gubernator Gustav Gasforttyŋ dalalyqtardy basqaru jönındegı keŋesşısı, Şoqan Uälihanov onyŋ adiutanty edı». Mıne, osylai, syilastyqtar jalǧasa beredı. Äuez qajy Börılıde mektep aşyp, öz balalarymen bırge Qūnanbaidyŋ ūrpaqtaryn da oqytty. Tek iman jolyn ǧana emes, esep, jaǧrafiia jäne basqa pänderden maǧlūmat berdı. İslam jolyn Abaidyŋ tälımımen tolyqtyryp, balalardyŋ oi-sanasyn oiatyp, aq pen qaranyŋ, adal men aramnyŋ arasyn ajyratudy üirettı. Al Mūhtar Äuezov tılı şyqqannan bastap, qazaqi tärbiede Abai öleŋderımen auyzdanyp östı. Qazaqtyŋ şūraily tılı, san ǧasyrlar qalyptasqan dästürlı tärbiesı ony basqalardan erekşe ettı. Semeide oqyp jürgen balalardyŋ ışınde Abaidyŋ öleŋderın Mūhtar Äuezovten jaqsy bılıp, jatqa aitatyn eşkım bolmapty. Bala Mūhtar Äuezovtı tyŋdau üşın Kökbai aqyn men Şäkärım qajylardyŋ özderı kelıp jürıptı. Şäkärım qajy Äuez aqsaqalǧa: «Naǧaşy, bır Allaǧa mınäjat ete berıŋız! Nemereŋız bır jerden şyǧar» dep aq batasyn bergen eken. Mūhtar Äuez qojanyŋ ümıt artqan süiıktı nemeresı boldy. Köŋılınıŋ nemeresıne äbden tolǧany sonşa, sanattaǧy kısı bolatynyna jastaiynan kämıl sendı. Mūhtardyŋ tılı şyqqannan bastap oǧan qazaqy tärbie, arab, parsy bılımın, iman senımın kökeiıne qūidy. Ol jastaiynan ūşqyrlyǧymen top jaryp, közge erte tüstı.
Mūhtar Äuezov
Alaşorda ökımetınıŋ belsendı ökılı retınde barlyq aimaqtarda jastar bırlestıkterın, ūiymdar qūruǧa ot salysty. 1918 jyldyŋ nauryz aiynda eldegı barlyq jastar ūiymdaryn bırıktıru maqsatynda Omby qalasynda ülken qūryltai ötkızdı. Qūryltaidyŋ ūiymdastyruşy tobyn Smaǧūl Säduaqasov pen Qoşke Kemeŋgerūly ekeuı basqardy. Negızgı baiandamany Mūhtar Äuezov jasap, eldegı saiasi-ekonomikaǧa, Alaşorda ökımetınıŋ ıstegen ısterıne, ondaǧy qiynşylyqtarǧa toqtalyp, jastardy el bilıgıne aralasuǧa şaqyrdy
Özı qatarlas bılım quǧan jastardyŋ maŋdaialdy boldy. Şyŋǧystauda Äuezdei abyz atanyŋ tärbiesın körgenı öz aldy, Abaidai aqynnyŋ auylymen auyly aralas, qoiy qoralas bolyp ösuı, Mūhtar Äuezovtı ozǧyr, talantty ettı. Kökıregıne ot jaǧyp, qiialy erte oianyp, ädebietke degen qūlşynys tudyrdy. Mūǧalımder seminariiasynda oqyp jürgende Jüsıpbek Aimauytov ekeuı Abaidyŋ tvorchestvosyn nasihattap, ädebietke asa bır eren yntazarlyqpen belsene aralasty. Köpşılık jūrtqa bar bılım-qabıletımen Abaidyŋ ūlylyǧyn ūlyqtady. Onyŋ danalyǧynan özı de susyndady, basqalarǧa şynaiy ädebiettıŋ qandai bolatynyn körsettı. Semei guberniiasynyŋ gimnaziiasynda oqyǧan jyldary tek bılım alyp qana qoiǧan joq, saiasi ösu jolynan öttı. Alaş ideiasymen susyndandy. Al 1916 jylǧy ūlt-azattyq qozǧalystyŋ dübırınen şiryǧyp Şyŋǧystaudyŋ biıgınen älemge köz jügırte bastady. Ol jastaiynan «Abai» tvorchestvosyn qazaq poeziiasynyŋ alyp şyŋyna teŋep, onyŋ fälsafalyq quatyn, lirikalyq näzıktılıgın körsetetın maqalalar jazdy. Abai tvorchestvosyndaǧy halyqşyldyqty Alaş ideiasymen üilestırdı. Ūly aqynnyŋ «Äkesınıŋ balasy – adamnyŋ dūşpany, adamnyŋ balasy – bauyryŋ» degen sözın Alaş qozǧalysynyŋ tüpkılıktı maqsaty ekenın köpşılıkke tüsındırdı. Mūhtar Äuezov äu bastan qolyna qalam ūstaǧannan-aq bar jıger-yntasyn, bılımın ūlt taqyrybyna arnady. Al taqyrypty tuǧyzatyn – ömır. Ahmet Baitūrsynovtyŋ «Masasyn», Mırjaqyp Dulatovtyŋ «Oian, qazaǧyn», Maǧjan Jūmabaevtyŋ «Men jastarǧa senemın» şyǧarmalaryn jalǧastyryp, qazaq qauymynyŋ jaŋaruynyŋ jolyn körsetuge tyrysty. «Aiqap» pen «Qazaq» basylymdaryn oqyp, közı aşyq, kökıregı oiau azamattardyŋ jazǧandaryn mūqiiat qarap östı. Ony köp oilandyrǧan mäselelerınıŋ bırı «Nege qazaq qauymy basqa ūlttyŋ aldauyna, arbauyna tez tüsedı. Aqköŋıl, aşyq, qaiyrymdy halyq qalaişa alaiaq, qularǧa jem bola bermekşı? Ne ısteu kerek?» boldy. Oilanyp, tolǧanyp basqaǧa jem bolmau üşın bılımdılıkpen bırge mädeniettıŋ joǧary boluy şart dep tüsındı. Sonda ǧana senımen sanasady, syilaidy. Ūlttyq namys pen ūlttyq ruh ta mädenietke negızdeluı tiıs. Neǧūrlym mädenietıŋ joǧary bolsa, soǧūrlym parasattylyǧyŋ artady, namysyŋ şyŋdalady… Mūhtar Äuezov ūlt pen ūltşyldyqty böle-jarmai bırtūtas küiınde qabyldady. Jüregıne ūltty süiu ūǧymy jastaiynan ūialady. Tälım-tärbiesı, qalyptasqan bolmysyna sai qorşaǧan ortasy, ömır mektebınen bolaşaǧyn erte aiqyndady. Ösken orta, alǧan tärbie, jüregınıŋ tüisıgı ony ūltşyl ettı. Öz taǧdyryn, ūlt taǧdyry men bıte qainatyp, elınıŋ azattyqtaǧy baqytty ömırın aŋsap östı. Düniedegı eŋ ädılettı küres – ūlt üşın küres dep sanady. Būl jyldary Alaş qozǧalysy elde keŋ etek jaiyp, köpşılıktıŋ qoldauyna ie bolǧan edı. 1916 jylǧy 25 mausymdaǧy patşanyŋ «qara jūmysqa» qazaq jastaryn alu jönındegı jarlyǧy şyqty. Būl otarşylyqtyŋ qitūrqy saiasatyna qarsy Azattyq küres küşeie tüstı. Älemdı köz aldyŋa keltıru üşın, basqalardyŋ közıne tüsu üşın, adam ruhynyŋ qadır-qasietın asqaqtata köterıp, jar salu üşın ziialy qauymnyŋ özı ekı bölındı. Orys ädebietımen, Europa mädenietıne sengen top batysşyldar bolyp, al ūlttyq-dıni özgeşelıkterdı joǧary sanaǧan top türıkşılder, panislamizm baǧytyn ūstandy. Batysşyldar «Qazaq» gazetınıŋ maŋyna toptasyp, bolaşaq Alaş ziialylarynyŋ negızı qalandy. 1916 jyldyŋ ekınşı jartysyna deiın qazaq ziialylary qalai bolǧanda da tūtas tolqyn boldy. «Oian, qazaq» yrǧaǧyna tüstı. Alaş qozǧalysy Reseide bolǧan ekı revoliusiia kezınde öz baǧdarlamasymen jeke tolqyn, jeke aǧym bolyp şyqty. Ol Alaş partiiasy, Alaşorda avtonomiiasy, Alaş halyq keŋesı bolyp qalyptasyp, bolşevizmmen jekpe-jek aiqasty. Jaŋadan mädeni-saiasi ūiymdar qūryldy. Eger osyǧan deiın bırlı-jarym qazaq jastarynyŋ «Bırlık» tärızdı mädeni-aǧartu ūiymdary ǧana bolsa, endı olardyŋ qatary köbeidı. Omby qalasynda «Demokratiialyq oqu jastar keŋesı», Aqmolada «Jas qazaq», Spasskıde «Jas jürek», Merkede «Qazaq jastarynyŋ revoliusiialyq oryndary», Semeide «Janar», Qyzylordada «Talap» ūiymdary paida boldy. Tıptı 1916 jyldyŋ küzınde Minsk qalasynyŋ maŋynda «qara jūmysqa» alynǧan qazaq jastarynyŋ arasynda myŋ basylary Näzır Töreqūlov pen Bıläl Süleevtıŋ basşylyǧymen «Erkın dala» jasyryn ūiymy qūryldy. Ǧasyr tolǧauyndaǧy qazaqtyŋ passionariilık tūlǧalarynyŋ kürestıŋ jaŋa türı «halyq aǧartuşylyǧyn» taŋdauy öz jemısın bere bastady. Ūlttyŋ közı aşylyp, ruhy köterılıp, saiasatqa aralasty. Sanasy serpılgen, Alaş ideiasymen susyndaǧan būqara halyq 1916 jyly ūlt-azattyq köterılıske bır adamdai jūmyla köterıldı. 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs barysynda Mūhtar Äuezov pen Jüsıpbek Aimauytov Alaş qozǧalysynyŋ belsendı müşelerıne ainaldy. Olar är taqyrypqa köptegen maqalalar jazyp, Alaş qozǧalysyn nasihattady. Mūhtar Äuezov «Adamnyŋ negızı – äiel», «Ǧylym», «Qazaq ışındegı partim neden?» degen jäne de basqa maqalalarynda saiasi, äleumettık, ruhani mäselelerdı köterıp, ūltty tärbieleu mäselesıne köp köŋıl böldı. Qoǧamdaǧy özgerısterdıŋ oŋ nätijege jetuı üşın ūltşyldyq ideiasy boluy şart dep aşyq jazdy. Nadandyqtan tartynyp, eŋbekke ūmtylu üşın ūltşyldyq namystyŋ ornyna ülken män berdı. 1917 jyldyŋ 27 şıldesınde Semei seminariiasynda bırge oqityn jan dosy Jüsıpbek Aimauytovpen bırge «Qazaqtyŋ özgeşe mınezderı» degen maqala jazdy. Būl saiasi taqyrypqa jazylǧan maqala Alaş qozǧalysyna arnaldy. Resei otarşyldyǧyndaǧy qazaq ūltynyŋ bolaşaǧy Alaş ideiasynyŋ negızınde qarastyryldy. Osy aumaly-tökpelı kezeŋde tek Alaş ziialylary aq pen qarany ajyratyp, ūltynyŋ joiylyp ketpeuıne jan-därmenımen ıs jasap, jürgenın köpşılık jūrtqa tüsındıruden jalyqpady. Būl kezeŋdı 1917 jyly Mūhtar Äuezov: «Qazaqtyŋ ūlttyq qalpy özgerıldı. Tızgın-maqsaty basqa, nietı şalǧai, suyq bauyr jattyŋ qolyna tidı. Kemeŋger bilerdıŋ zamany qūryp, adamdy mal men pūlǧa satyp alatyn zamanǧa kilıktık» dep jazdy. Köşpelı mädeniettıŋ kelmeske ketıp, qaitalanbas bırtuma qasietterınıŋ ūmytylyp bara jatqanyna qinaldy. Halqynyŋ eldıgın, erekşelıkterın saqtau, ūlttyq namys pen ūlt abyroiyn asqaqtatudy armandady. Ömırın, bar qabılet, talantyn köşpelı mädeniettıŋ ülgısın älemge tanytu üşın aianbai eŋbek etuge özıne ant berdı. Reseidegı 1917 jyly aqpan töŋkerısın qazaq halqy quana qarsy aldy. Būrynǧy zorlyq-zombylyq öz aldy, byltyrǧy ūlt-azattyq köterılıstı qan-josa qylyp basuyn älı eşkım ūmyta qoiǧan joq edı. Älı de repressiia jalǧasyp, el tonalyp, aryp-şaldyǧyp otyrǧan bolatyn. Bıraq qazaq qauymynyŋ köpşılıgı bodandyq būǧauynan bosanyp şyǧuyna mümkınşılık tusa da, taǧy da bırden ıske kırısıp kete almady. Bırneşe ǧasyr otarlyq saiasattyŋ qapasynda tūnşyqqan būqara halyq bostandyqty sezıne almady. Saiasi täjıribenıŋ joqtyǧy, sanadaǧy qaraŋǧylyq azattyq üşın janqiiarlyq äreketterge tartpaqtap jıbermedı. Patşa ökımetınıŋ qūlap, Uaqytşa ökımettıŋ keluın Alaş ziialylary ǧana jaqsylyqqa joryp, täuelsızdık baǧytynda ıs-äreket jasap qaluǧa tyrysty. Būl jerde ökımet bilıgın alǧan Kerenskiidıŋ kadet partiiasynan ekendıgı de äserın tigızdı. Alaş serkesı Älihan Bökeihanov kadet partiiasynyŋ basşylyq komitetınıŋ müşesı bolatyn. Uaqytşa ökımettıŋ Ortalyq Aziiaǧa köbırek köŋıl böluıne Kerenskiidıŋ Taşkent qalasynda tuyp ösuı de äser ettı. Al Älihan Bökeihanov osy saiasi dürbeleŋde uaqytşa ökımettıŋ müşesı-ministr bolyp qalmai, Torǧai komissary bolyp elge oraluy Alaş qozǧalysyn jaŋa deŋgeige köterdı. Qazaq ziialylary azattyqqa jetudıŋ yŋǧaily sätınıŋ kelgenın sezıp, ūlt müddesın aşyq qorǧauǧa kırıstı. Būqara halyqtyŋ belsendılıgın arttyru üşın gazet-jornaldar şyǧarylyp, jappai saiasi-ügıt jürgızıle bastady. Jeke el bolu mäselesı jönınde pıkırtalas quanǧa tüsken örttei örşıktı. Ūly Dala ūiqysynan oianaiyn dedı. Osy bır aumaly-tökpelı, tüsınıksız kezeŋde Mūhtar Äuezov jiyrma jasynda halqyna söz aita alatyndai danalyq därejesıne jettı. 1917 jylǧy alaş ideiasymen bırge adamşylyq ideiasyn qatar ūstandy. «Adamda ekı türlı qylyqtyŋ joly bar: bırı – tırşılık qamy, bırı – adamşylyq qamy» dep jazuynyŋ özınde, qazaq üşın adamşylyq jolynyŋ közı alaş ideiasynda» degen qaǧida jatyr. Qara bastyŋ, tırşılıktıŋ qamyn ǧana oilau adamşylyq qasiettıŋ jolyn bögeidı, kerı ketıredı, jaqsylyqtyŋ bärın erte me, keş pe jamanşylyqqa ainaldyrady deidı. Köpşıl, halyqşyl, ūltşyldyq qana adamşylyqtyŋ otyn söndırmeitın jalǧyz qūdırettı küş dep körsettı. Ūltşyldyqty adamşylyq ideiasymen jalǧastyryp, baqytty ömırdıŋ baǧytyn anyqtady. Aqköŋıl, qaiyrymy mol qazaq, aŋqaulyǧymen bır kün toiǧanyna mäz bolyp orta jolda qalyp qoimauy kerek. Bılım, ǧylym, eŋbek arqyly ǧana aldaǧy maqsattarǧa jetuge bolatynyn qūlaqqa syrǧa ettı. 1917 jyldyŋ 25 qazanynda endı Uaqytşa ökımet qūlap, bilıkke bolşevikter keldı. Resei imperiiasynyŋ şet aimaqtary iesız, bilıksız qaldy. Ūlttyq aimaqtardaǧy saiasi partiialar eldegı ahualdy paidalanyp, özderınıŋ derbestıkterın jariialai bastady. Halqynyŋ bolaşaǧyn oilaǧan Alaş partiiasy da tarihi täuekeldılıkke baryp, moinyna ülken jauapkerşılık aldy. Osy 1917 jyldyŋ 5-13 jeltoqsanynda Orynbor qalasynda ötken ekınşı jalpy-qazaq sezı – Alaşorda memleketın qūru turaly bırauyzdan şeşım qabyldady. Ūlt keŋesıne 25 adam kırıp, 10 adamnan tūratyn Ökımet qūramy sailandy. Älihan Bökeihanov ökımet töraǧasy bolyp, al Semei qalasy elorda bolyp bekıtıldı. Alaş ziialylary qazaqtyŋ küre tamyry bolyp, közı aşyq, kökıregı oiau «qazaq azamattaryna aşyq hat» jazyp qazaqtyŋ mūŋ-mūqtajyn oryndauǧa bar küş-jıgerın jūmsauǧa şaqyrdy. Mūhtar Äuezov Alaşorda ökımetınde qyzmet ıstegen kezınde negızınen, syrtqy bailanystarǧa jäne jastar qozǧalysyna jauap berdı. Eldegı ışkı jaǧdaidyŋ tūraqsyzdyǧy onşalyqty bolmasa da, qazaq bilıgı bauyrlas türkı halyqtarymen bırge boluǧa ūmtyldy. Olar Resei imperiiasynyŋ erte me, keş pe, otarşylyq saiasatyn jalǧastyratynyn bıldı. Ortalyq Aziia halyqtary bırıkpese, ortaq äsker jasamasa, şet eldermen bailanys ornatyp, solardy kömegıne süienbese derbes, täuelsız bola almaityndaryna közderı jettı. Mūhtar Äuezov Alaşorda ökımetınıŋ belsendı ökılı retınde barlyq aimaqtarda jastar bırlestıkterın, ūiymdar qūruǧa atsalysty. 1918 jyldyŋ nauryz aiynda eldegı barlyq jastar ūiymdaryn bırıktıru maqsatynda Omby qalasynda ülken qūryltai ötkızdı. Qūryltaidyŋ ūiymdastyruşy tobyn Smaǧūl Säduaqasov pen Qoşke Kemeŋgerūly ekeuı basqardy. Negızgı baiandamany Mūhtar Äuezov jasap, eldegı saiasi-ekonomikaǧa, Alaşorda ökımetınıŋ ıstegen ısterıne, ondaǧy qiynşylyqtarǧa toqtalyp, jastardy el bilıgıne aralasuǧa şaqyrdy. Baiandamanyŋ äserlıgı sondai, eldıŋ tükpır-tükpırınen kelgen 21 ūiym ökılderı bırıgıp «Jas azamat» bırlestıgın qūratyndary jönınde şeşım qabyldady. Mūhtar Äuezov bırauyzdan prezidium müşesı bolyp sailandy. Būl ūiymdar jastarǧa jan-jaqty bılım berıp, azattyq üşın küreske daiyndady. Bılımdı jastardyŋ qataryn köbeitıp, olarǧa ūlt aldyndaǧy paryzy men qaryzyn tüsındırıp, tolyq Täuelsızdıkke jetudıŋ jolyn körsettı. Saiasi kürestıŋ qyry men syrynan susyndyrdy. Gazet-jornal şyǧaru täsılderıne, oǧan arnap jazylatyn maqalalardyŋ özektılıgıne ülken män bere baulydy. Mūhtar Äuezov özın täjribelı saiasatker retınde körsete aldy. Onyŋ qoǧam tynysy, erteŋgı kün jönındegı maǧynaly baiandamasyn jas alaşşylar jyly qarsy alyp, ülken ıltipat körsettı. «Bırlık» jastar ūiymynyŋ basşylary Smaǧūl Säduaqasov pen Qoşke Kemeŋgerūldarymen sezd jūmysyn joǧary deŋgeide ötkızıp jastardyŋ bırlıgıne mūryndyq boldy. Al baiandamasy «Jas azamat» gazetınde «Eskeru kerek» ataumen maqala bolyp jariialandy. Bıraq köp ūzamai-aq pen qyzyldardyŋ soǧysy barysynda Ombyǧa admiral Kolchaktyŋ bilıgı ornap, «Jas azamat» bırlestıgı özıne mındettelgen ısterın tolyǧymen atqara almady. Şalǧai jatqan eldı mekenderdegı bailanys bırtındep azaia berdı. Degenmen, az uaqyttyŋ ışınde jastar arasynda bailanys jaqsaryp, ūlttyq bırlık, azat el bolu maqsatynda ıs-şaralar jasaldy. Jastar qūrylyp jatqan ūlttyq atty äskerge, tärtıp saqtau otriadtaryna öz erıkterımen jazyla bastady. Äsırese «qara jūmysqa» alynyp, soǧystyŋ ne ekenın körgen «Erkın dala» ūiymynyŋ müşelerı belsendılık körsettı. Mūhtar Äuezov şet eldermen bailanys jasau baǧytynda da eleulı tabystarǧa qol jetkızdı. Äsırese başqūrt, tatar, özbek bauyrlastarmen tyǧyz bailanys ornatylyp, türkı halyqtarynyŋ bolaşaq baǧyt-baǧdary anyqtaldy. Alaşorda ökımetınıŋ el bilıgındegı negızgı ūstanymdarynyŋ bırı – türkışıldık. Alys-jaqyndaǧy türkı elderımen saiasi, ruhani-mädeni bailanystardy damytu özektı mäsele boldy. Osyndai qyruar, öte jauapty salany jiyrmadan endı asqan Mūhtar Äuezovke jükteluınıŋ artynda onyŋ erekşe daryndylyǧy, ıstegen ısıne mūqiiattylyǧy jäne ūltşylyǧy jatyr. Alaşşyldyq pen türkşıldık – Mūhtar Äuezov üşın egız ūǧym. Älihan Bökeihanovtyŋ jäne Mūstafa Şoqaidyŋ bedelderı onyŋ jūmysyna oŋtai jaǧdailar jasady. Öitkenı tatar-başqūrt ziialylary olardy jaqsy bıletın. Bırge oqyǧan, qyzmettes bolǧan ūltşyl-türkışıler bolǧandyqtan, maqsattary, otarşylyq saiasatyna közqarastary öte ūqsas edı. Alaş ziialylary Alaşorda ökımetı qūrylmai tūryp-aq, aq pen qyzyldyŋ qyspaǧynda qalsa da bauyrlas türkı halyqtarmen tyǧyz bailanys jasady. Alǧaşqy bailanys qazaq jäne başqūrt ziialylarynyŋ arasynda boldy. Orynbor qalasyndaǧy Älihan Bökeihanovtyŋ üiındegı kezdesuge Ahmet Baitūrsynov, Taşkentten Mūstafa Şoqai, Oiyldan Jahanşa Dosmūhamedūly başqūrt delegasiiasyn basqaryp kelgen. Z.U.Toǧanmen kezdesıp, ekı jaqty kelısım, ortaq jaularyna qarsy küres jolyn anyqtady. 1918 jyldyŋ şıldesınde Alaşorda ökımetımen jäne Başqūrt ziialylary bolşevikterge qarsy kelısımge qol qoidy. Al 1918 jyldyŋ jeltoqsanynda kelısımşarttarynyŋ oryndalu barysy jönındegı Orynbor maŋyndaǧy Ermolovka mekenınde ekı jaq ökılderı taǧy kezdestı. Būl kezdesude Alaşorda atynan Ǧ.Bırımjanov pen Mūhtar Äuezovter qatysty. Onda Alaşorda ökımetımen kelıssözderdı Başqūrtstan jaǧynan Zäki Toǧan jürgızdı. Mūhtar Äuezov sol uaqytta el basqaru qyzmetınde jürgen adamdardy üş topqa böldı. Bırınşı topty kommunist-kolonizator dep atady. Sebebı ärtürlı sebeppen basqa jaqtan kelgen kelımsekter qandai jüie bolsa da, äiteuır Resei bilıgı boluy kerek dep eseptedı. Aşyq, jasyryn türde imperiialyq ūltşyldyq, otarşylyq baǧyt ūstandy. Keŋes ökımetı, jūmysşy-şarua bilıgı, kedeilerdıŋ müddesı dep şulaǧandarymen olardyŋ maqsaty – Resei imperiiasyn jaŋadan qūru boldy. İmperiialyq közqaras, bolmystaryn özgertu oilaryna kırıp te şyqqan joq. Ekınşı topqa qazaq kommunister jatty. Būlar kedei-kepşıkterdı qoldaǧan bolyp, ūlt arasyna jık saldy. Bilıkpen tıl tabysu üşın auyz jalasyp, halqyna opasyzdyq jasady. Aldy- artyn oilamai, közsız-oisyz şeşımderge bardy.
Ämırjan Älpeiısov,
L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia universitetınıŋ professory
