Täuelsızdık alǧannan bergı 30 jylda tarihymyzdyŋ bırqatar aqtaŋdaq betterı anyqtalyp, köptegen mäseleler qaita qaraluda. Onyŋ ışınde – 1916-1933 jyldardaǧy bosqynşylyq mäselelerı. Bosqynşylyq turaly derektı materialdar sol tūsta jaryq körgen «Qazaq», «Saryarqa», «Bırlık tuy», «Jas azamat» siiaqty merzımdı baspasöz betterınde bırşama jariialandy. Odan bölek, arhiv derekterı de barşylyq.
Bosqynşylyq – qalyptasqan saiasi-äleumettık, ekonomikalyq jäne tabiǧi-klimattyq auyr ahualdarǧa, apattarǧa bailanysty adamdardyŋ ata qonystaryn, tūrǧylyqty mekenderınen amalsyz bosyp, aua köşulerı. Bosqynşylyq soǧys saldarynan da oryn alady. 1916 jylǧy ūlt-azattyq qozǧalysty patşalyq Reseidıŋ aiausyz basyp-janyştauy barysynda oryn aldy.
1916 jyly patşa ökımetı şeneunıkterı tarapynan qoldau men qorǧauǧa ie bolǧan orys qonys audaruşylary qaruly toptar qūryp, qazaq pen qyrǧyzdy qyryp jatty. Kınälı me, joq pa dep qarap jatpai atyp ketu, öltırıp tastau, tıptı, bala-şaǧasymen qyryp jıberu jiı oryn aluyna orai bas sauǧalaǧan 300 myŋǧa juyq adamdy qūraityn jetısulyq qazaqtar men qyrǧyzdar Qytai jerıne asty. Sonyŋ nätijesınde 1916 jyldyŋ soŋyna qarai qazaqtardyŋ üles salmaǧy Jarkent uezınde – 73%-ǧa, Lepsı uezınde – 47%-ǧa, Vernyi uezınde 45%-ǧa azaidy. Keibır bolystarda qazaq tütınderınıŋ sany bırneşe esege kemıp kettı. Mäselen, Vernyi uezıne qarasty Qyzylbörık bolystyǧyndaǧy 1129 tütınnen 263 ǧana qalyp, tütın sany 4 eseden astamǧa qysqardy. Resei konsulynyŋ habarlauynşa, Qūlja öŋırınde alǧaşqy qazaq bosqyndary 1916 jylǧy tamyz aiynyŋ ortasynda paida bolǧan. 3 myŋ tütındı qūraityn būl bosqyndardy bastapqyda jergılıktı qytailyq äkımşılık eldıŋ ışkı tynyştyǧyna terıs äser etuı mümkın dep, kerı köşırıp jıbergısı keldı. Jazalauşy otriadtardyŋ qysymymen qazaq-qyrǧyz bosqyndary köp jaǧdaida Qytai şekarasyn būzyp ötken. Sondai-aq qytailyqtardyŋ şekara maŋyna şoǧyrlanǧan qazaqtar men qyrǧyzdardy ötkızıp jıberu üşın tölem retınde 9 jorǧa, 9 arǧymaq, 10 myŋ som jäne 12 jamby alǧan kezderı de bolǧan. Qytaiǧa bas sauǧalap barǧan bosqyndar Şyŋjaŋnyŋ alty aimaǧyna – Ile, Tarbaǧatai, Altai, Qaşqar, Aqsu jäne Baiynǧūlyn aimaqtaryna şaşyrai ornalasty. Onyŋ ışınde bosqyndar eŋ köp barǧan aimaqtar Ile men Tarbaǧatai boldy. Şamamen 200 myŋdai bosqyn Ile aimaǧyn panalady.
Qazaqstan Respublikasynda 1920 jäne 1923 jyldary jürgızılgen halyq sanaqtarynyŋ jäne Qazaqstanda jerge ornalastyru mölşerın belgılegen ekspedisiiany basqarǧan professor S.P.Şvesovtyŋ mälımetterı boiynşa, 1921-1922 jyldardaǧy aşarşylyqtan Qazaqstandaǧy halyq sany 30 paiyzǧa deiın azaiǧan.
1916 jylǧy oqiǧadan keiın Qytaiǧa bosqan qazaqtardyŋ taǧdyry turaly 1917 jylǧy «Qazaq» gazetınıŋ 231 sanynda «Jarkent uezınıŋ qazaqtary, äsırese Qytai jerınen qaityp kelgenderı häm Qytai jerınde qalǧandary aşarşylyq küide: ışıp-jeuge astyǧy, kiiuge kiımı, qorǧalauǧa üiı joq. Maly qyrylyp bıtken. Adamdary jemtık jeidı, ölıp jatyr, qatyn-balasyn da satyp jatyr. Olarǧa azyq-tülık komitetı astyq satqyzbai tyiyp, qalaǧa juytatyn emes. Ölmei qalǧanyn öltırmeu üşın järdem kerek. Järdem beruşıler «Qazaq» arqyly jıberse de bolady, odan da görı täuır bolar edı, eger de Jarkent noǧai-qazaq komitetıne tura jıberse» degen jedelhattar jariialanyp otyrdy. Sondai-aq gazettıŋ osy sanyndaǧy A.Naimanqoja balasynyŋ jariialaǧan «Bosqyn qazaqtardyŋ jai-küiı» atty maqalasynda: «Byltyrǧy 25 iiun jarlyǧy saldarynan Qytai jerı Ile guberniiasyna (Qūlja saharasyna) Perjeval uezınen 9000 üi bosyp barǧan. Qaşqar jaǧyna bastyǧy Şäbden balalary bolyp, jiyrmanyŋ ışınde ūlys bosyp ketken eken.
Özım 25 aprelde Qapaldan Qūljaǧa kelıp edım. Qūljadaǧy közım körgen bosqyn qazaqtardyŋ halın gazetke jazyp, alaş azamattaryna bıldırudı boryş kördım. Būl Qūlja alabyna bosyp kelgen qazaqtar orys äskerınıŋ talauynan qalǧan maldaryn Qytai jerıne ötken soŋ, Qytai şerıgı (äskerı) qalmaq, Qūlja aqsaqaly Nūrahūn, konsul bärı kompaniia bolyp, orys jerıne qaita aidaimyz dep qorqytyp, talap alǧan. Aqsaqal qazaqtarǧa: «Būl maldaryŋ qoldaryŋda tūrsa, Qytai kısılerı talap alady. Menıŋ atyma şyǧaryp berıŋder, saqtap bereiın» dep, 9000 jylqyny Nūrahūn aqsaqal Tekeske sentiabrde aidatyp jıbergen eken. Osy künge deiın jylqydan da, Nūrahūnnan da derek joq. Nūrahūnnyŋ 9000 jylqyny alǧanyn ne qylaiyq, bıraq Qytai jerıne azǧyryp ötkızıp alyp, orysty mynadai qylyp kelgen qazaq-qyrǧyz Qytaiǧa kelıp ne oŋdyrady, odan da qūrtyŋdar dep, qalmaq, qytai äskerıne söz berıp talatqany adam balasy tügıl, haiuanǧa da aiarlyq boldy desedı. Süitıp, üiden, maldan airylǧan soŋ, Qytai qazaqtarynyŋ jerı tegıs Küneske baryp, Qytai qazaqtarymen sybailas qystaidy. Üi, tamaq, kiım joq. Jergılıktı qazaqtar järdem, jylu siiaqty närsenı bermegen körınedı. Aştyqtan, suyqtan bosqyn qazaqtardyŋ jüzden üş esenıŋ ekısı ölgen.
1920 jyldyŋ küzınde QAKSR-de barlyǧy
4 938 383 adam esepke alynǧan. 1923 jyly QAKSR-degı halyq sany 3 786 910 adam bolǧan. Būdan, 1920-1923 jyldar aralyǧynda QAKSR-de halyq sanynyŋ 1 151 473 adamǧa kemıgenın baiqaimyz. Osy mälımetke qarai otyryp, şamamen alǧanda, azaiǧan 1.151 myŋ halyqtyŋ qanşasynyŋ aştyqtan, qanşasynyŋ jūqpaly aurular men ındetterden qaitys bolǧanyn jäne qanşasynyŋ körşıles respublikalarǧa bosyp ketkenın tereŋ zertteu qajet
Qazırde de topalaŋ tigen qoidai aştan ölıp jatyr. Ölgenın kömuge de halderı keletın emes. 3-4 myŋdai kısı Qūlja, Köz şaharyna kelıp, tılenşılıkpen kün körıp, aştan öluden aman qalyp, osy uaqytqa deiın tılenşılık aityp az-azdap bolmasa, köp ölımı joq. Qūljadan 130 şaqyrym jerde aştan ölu köp.
Bostandyq bolǧan soŋ, Qytai ükımetı qalǧan bosqyndardy öz jerlerıne aidap saluǧa şerık şyǧaryp aidatqanda köbı aştan qyrylypty. Aidap bara jatqandaǧy jai-küilerın baiandap konsulǧa arap harpımen jazyp aryz berıptı.
Aryzdaǧy sözderden adam balasy jylamai estıp otyra alar emes. Qazır 27 aprelde Pekinnen 3 aiǧa Qytai jerınde tūra tūruǧa mäulet keldı. Būl mäulettı estıp, kupie alyp, aidap bara jatqan qytai şerıgıne kısı şapty. Būl mäulet Qūljada Ǧarf Ǧabdevtıŋ Petrogradta Syrtqy ıster ministrıne bergen telegramma arqasynda bolsa kerek.
Qazaqtardyŋ osy halın közı körgen jıgıt – mūǧalım Mollaǧali Qūlja mūsylmanynyŋ ispolnitelnyi komitetınen telegraf arqyly mūsylmany köp bolǧan qalalardan aş qazaq halın baian etıp, järdem sūrauyn ötındı.
Jan türşıgerlık alapat bosqynşylyqtyŋ endı bırı 1930-33 jyldardyǧy köşpelı jäne jartylai köşpelı qazaq şarualaryn otyryqşylandyru jäne küşpen ūjymdastyru barysynda oryn aldy. Būl kezeŋde jappai aşarşylyqtan aman qalǧan bosqyndar sany 1 mln 150 myŋ adamǧa juyq bolǧan. Olardyŋ ışınde Qytaiǧa, İranǧa, Auǧanstanǧa ötıp ketken bosqyndar 100 myŋǧa juyqtaǧan. Sonymen qatar körşı keŋestık respublikaǧa 300 myŋnan astam bosqyn bytyrap ketken
Komitet maqūl körıp, telegraf üşın qazaq ūlysynan 80 som alyp, qazaqtardyŋ halın baian etıp dındes, qandas tuysqandary bar qalalardaǧy mūsylman komitetten järdem sūrap, Qūlja komitetınıŋ predsedatelı Sydyq Iýuaşov telegramma berdı.
Kelgen järdemdı däpterge tırkep «Uaqyt», «Qazaqta» esebın berıp tūru – qazaqtardy aştan öltırmes üşın Qūljadan, qyrdan bölımder aşu, jalaŋaş tılenşı äielderge kiım alyp beru häm basqaru üşın Qūlja mūsylman komitetı ärqaisysyna kısı sailady.
Būl bosqyn qazaqtardyŋ qatyn-qyzdaryn Qytai soldaty, qytai, düngen, qaşqarlyq sart, qytai qazaǧy qatyndanyp alǧan. Qaisybır baiy tırı, täuır qatyn-qyzdy qytai soldaty tartyp zorlyq qylyp alǧan. Qūljanyŋ köşesınde qazaq tılenşılerınen kısı jüre alatyn emes. Tılenşılık etken qazaq äielderınıŋ kiımderı tozǧandyqtan, qūrym kiızden denesın jabarlyq lypa jamylyp jür. Qazaq halın közımen körgen qazaq jıgıtı bolsa, şydai almaidy, jylaidy: qaisybıreulerı köşede şalqasynan jyǧylyp öleiın dep jatqany; qaisybıreulerı şahardyŋ tysynda, dalada auyryp öleiın dep jatqany.
Būl qazaqtardyŋ halı kärıs mūsylmandarynyŋ halınen naşaryraq. Öitkenı kärıs mūsylmandarynyŋ aştyq, jalaŋaştyq küiın gazetterge erte jazyp, bütın Rossiia mūsylmany jylu jiyp, köptep, kömektep aştyq, jalaŋaştyq ölımnen qūtqardy. Qazaqtardyŋ 6-7 ai aştyq-jalaŋaştyqtan ölıp jatqanyn eşkım bılmegen. Bostandyq tuǧan soŋ, Qūljadaǧy oqyǧan bılımdı noǧai aǧaiyndardyŋ qazaq halın gazetterge jazyp, äşkere qylyp, järdem jiiuǧa erterek ūmtylmaǧandaryna ış auyrǧandai boldy. Bärı bır dın qaryndas osyndai ölıp jatqanda paida tigızbegende, qaida tigızbek kerek edı?» dep jazǧan maqalasy qytai jerındegı taǧdyr tauqymetın körsetedı.
Alaş ziialylary 1916 jylǧy köterılıstıŋ basyp-janşyluy barysynda bosqynşylyqqa ūşyrap, aştan qyrylyp, taǧdyry tälkekke tüsken bauyrlaryn qūtqaruǧa bükıl eldı kömek jasauǧa şaqyrǧan «Alaş azamattary» atty ündeuın 1917 jylǧy 11 mausymdaǧy «Qazaq» gazetınıŋ №233 sanyna jariialaǧan edı. Ol ündeudıŋ mazmūny mynadai:
«25 iiun jarlyǧynyŋ kesırınen bülınşılıkke tüsıp, Qytaiǧa bosqan qazaqtardyŋ halderı qandai naşarlyǧyn közımen körgen tılşı «Qazaqtyŋ» 231-nömırınde jazyp otyr. Är jerden barǧan järdemnıŋ qanşa ekenın ötken nömırden jazyp körsetıp otyrmyz. Berılıp jatqan järdem aş-jalaŋaş qalǧan qazaqtardyŋ halderıne qaraǧanda joq esebınde. Sondyqtan Türkıstan komitetınıŋ aǧzasy (Torǧai oblysynyŋ komissary) Älihan Bökeihanov sol komitettıŋ aǧzasy (Jetısu oblysynyŋ komissary) Mūhamedjan Tynyşbaevqa telegramma berdı: «Bosqyn qyrǧyzdar üşın 200 myŋ som qazynadan qaryz sūrau kerek» dep. Sondai bırden berıletın molyraq summamen qazaqtar halın jiyp almasa, azdap jinaǧan kömek qazaqtardyŋ tolyp jatqan mūqtajdyǧynyŋ bırıne jetse, ekınşısıne jetpei tapşylyq qyla bermekşı.
– Bır jaǧynan qaryz aqşa berılıp, bır jaǧynan järdem jinalsa, qazırgıdei qymbatşylyq zamanda qazaq siiaqty ışerge tamaǧy joq, kierge kiımı joq, panalarǧa üiı joq jūrdai bolyp sorlaǧan bükıl mūqtajdyǧyn öterlık qarjy sonda ǧana qūralmaqşy.
– Aŋsap öleiın dep jatqan adamnyŋ auzyna su tamyzǧandai az-köp demei ärkım älıne qarai järdem etu – äuelı adamşylyq, ekınşı aǧaiynşylyq jüzınen kımge de bolsa boryş.
– Būl airyqşa etıp alaş azamattarynyŋ ısıne salyp otyrǧanymyz: qazaq aǧaiyndarynyŋ aldyndaǧy boryştaryn ūmytpai öteulerı tiıs degenımız.
Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Seiıtäzım Kädırbaev, İmam Älımbekov, Janūzaq Jänıbekov, Ahmet Mämetov, Eldes Ǧūmarov».
1920 jyldyŋ küzınde QAKSR-de barlyǧy 4 938 383 adam esepke alynǧan. 1923 jyly QAKSR-degı halyq sany 3 786 910 adam bolǧan. Būdan, 1920-1923 jyldar aralyǧynda QAKSR-de halyq sanynyŋ 1 151 473 adamǧa kemıgenın baiqaimyz. Osy mälımetke qarai otyryp, şamamen alǧanda, azaiǧan 1.151 myŋ halyqtyŋ qanşasynyŋ aştyqtan, qanşasynyŋ jūqpaly aurular men ındetterden qaitys bolǧanyn jäne qanşasynyŋ körşıles respublikalarǧa bosyp ketkenın tereŋ zertteu qajet.
1921 jyly 29 şıldede bastap aş bosqyndardyŋ qozǧalysy Gubevaktyŋ mälımetı boiynşa 1 qaŋtarda 9217 adam tūratyn guberniiaǧa keldı, onyŋ ışınde 3072 bala jäne 4981 jedel poiyzben kelgen olardyŋ jalpy sany – 14198. Bosqyndar arasynda jūmyssyzdar köp. Semei qalasynda bos üi-jailar müldem joq, sonyŋ arqasynda mekemeler de nyǧyzdalyp, keibır ǧimarattar jöndelıp, 6000 adamdy qandai da bır jolmen ornalastyru mümkındıgı tabyldy, al bosqyndar naşar jaǧdaida ömır süredı. Bosqyndardy uezderge jöneltu bır jaǧynan jyly kiımnıŋ, ekınşı jaǧynan tasymaldau üşın kölıktıŋ bolmauynan mümkın emes. Gubispolkommen gubernatorlyq komissiia Orynbor, Mäskeu, Novo-Nikolaevsk qalalarynan soǧys pen aştyqtan bosqyndarǧa toly Semei qalasyna bosqyndardy jıbermeudı bırneşe ret ötındı. Qaǧaz jüzınde būl ötınışter qanaǧattandyryldy, al şyndyǧynda aǧyny künı bügınge deiın toqtaǧan joq. Qazırgı uaqytta bosqyndar legı kün saiyn 40-50 adamdy qūraidy. Guberniialyq komissiia öz tarapynan aştyqqa ūşyraǧan bosqyndardyŋ ömırın jaqsartuǧa bar küşı men resurstaryn jūmsai otyryp, aştyqtan zardap şekken bosqyndardy tamaqtandyruǧa arnalǧan 2 tegın ashana ūiymdastyrdy.
1921-1922 jyldardaǧy oryn alǧan aştyqtyŋ saldarynan, 1922 jyldyŋ soŋyna qarai elden ketken bosqyndar tuǧan jerlerıne kerı orala bastaǧan. Qaita oralǧandardy qarsy alu men ornalastyru jergılıktı keŋesterge jüktelgen. Bosqyndardy qarsy alatyn arnauly komissiialar qūrylǧan. Arnauly komissiialar oralǧan bosqyndardy auyldarǧa, kentterge, qalalarǧa jäne basqa da eldı mekenderge ornalastyru jūmystaryn atqarǧan. Qazaqstan Respublikasynda 1920 jäne 1923 jyldary jürgızılgen halyq sanaqtarynyŋ jäne Qazaqstanda jerge ornalastyru mölşerın belgılegen ekspedisiiany basqarǧan professor S.P.Şvesovtyŋ mälımetterı boiynşa, 1921-1922 jyldardaǧy aşarşylyqtan Qazaqstandaǧy halyq sany 30 paiyzǧa deiın azaiǧan.
Jan türşıgerlık alapat bosqynşylyqtyŋ endı bırı 1930-33 jyldardyǧy köşpelı jäne jartylai köşpelı qazaq şarualaryn otyryqşylandyru jäne küşpen ūjymdastyru barysynda oryn aldy. Būl kezeŋde jappai aşarşylyqtan aman qalǧan bosqyndar sany 1 mln 150 myŋ adamǧa juyq bolǧan. Olardyŋ ışınde Qytaiǧa, İranǧa, Auǧanstanǧa ötıp ketken bosqyndar 100 myŋǧa juyqtaǧan. Sonymen qatar körşı keŋestık respublikaǧa 300 myŋnan astam bosqyn bytyrap ketken.
Aşarşylyq äu basta ırı bailardyŋ mal-mülkın tärkıleuden bastaldy. Keŋestık bilık bırte-bırte orta şarualardyŋ da, tıptı kedeilerdıŋ de malyn küştep tartyp aldy. Keŋes ökımetı ornaǧanǧa deiın eldı qamqorlyǧyna alyp, baǧyp otyrǧan qazaq bailarynyŋ közın joiyp, būlardyŋ bärı «tap küresı» degen ūranmen sūrqiia saiasat jürgızıp otyrǧan bilıktıŋ zūlymdyǧy edı. Bailar Keŋestık bilıktıŋ özderıne degen saiasatyn aldyn ala bılıp, tärkıleuden jasyryp qalǧan tört tülıgın ainalasyndaǧy tuǧan-tuysqandaryna, kedeilerge taratyp bergen. Al jarly-jaqybailardyŋ jaŋa ükımetke sengenı sonşalyqty, qolyna tegın kelgen maldy ösırudıŋ ornyna, soiyp-jep otyrǧan. Olar «Keŋes ökımetı aştan öltırmeitın boldy» dep, bırtındep kele jatqan aşarşylyqtan saqtanuǧa eşqandai äreket jasamady. Kelesı bır nauqanda jergılıktı şolaq belsendıler bai-kedei dep qaramai, üilerdı tıntıp, eldıŋ bırlı-jarym malyna da auyz salǧan. Köşpelı jäne jartylai köşpelı eldıŋ negızgı künkörıs közı – mal önımderı bolǧandyqtan, maldan aiyrylǧan qazaqtar 1931-1933 jyldary jappai aştyqqa ūşyrady. Sol kezdegı gazetter aşarşylyq apaty turaly tıs jarmady. Jiyrmasynşy jyldardyŋ basynda aşyqqandarǧa kömektesu üşın «Pomgol» qoǧamy qūrylǧan bolatyn, al otyzynşy jyldardaǧy baspasöz betterınde aşarşylyq emes, tek azyq-tülık qiynşylyǧy dep qana körsetıldı. Kerısınşe, qyrylyp jatqan halyq turaly bır auyz söz aitpai, ūjymdastyru men sosializm jeŋısı jaiynda jarysa jazyp jatty.
Raşid ORAZOV, Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia
institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı
