Jalpy, ınjıldık-täurattyq qasiettı jerler mäŋgılık mazasyzdyqqa jazylǧan deidı tylsym äŋgıme süier qauym. Ras-ötırıgın kım bılgen, bıraq, Mūsa paiǧambardy qudalaǧan aqyrǧan perǧauyndar elı äleumettık-saiasi seŋjürısterden bır baiyz tapqan emes. Äiteuır, jylnamalarda ondai tynyş ta mamyrajai uaqyttar turaly derek joq.
«Mübärakty taqtan taidyrǧandar qazır eldı qandai halge äkeldı?» degen sūraq öte qyzyq. Sebebı, atoilap-aiǧailap, bilıktı äiteuır qolǧa alǧandar alǧaşqyda patşa asataiaǧyn qarasyp «mūnymen özı ne ısteuşı edı?» dep, bırı-bırıne üreilene qaraǧan tobyrdy eske tüsırdı. Keiın «demokratiialyq jolmen qaita jasaqtaldy» delınetın saiasi bilıktıŋ «bet-älpetı» – būrynǧy özderı taidyrǧan bilıkke aumai şyqqanda, Batys ta, Şyǧys ta, mübäräkşıler de, tıptı, zaiyrly bilıkke onşa jūǧymy da, qatysy da joq bädäuiler de taŋyrqasty: köje bärıbır baiaǧydai bop pıstı.
Mysyr qandai Mübärakty joǧaltty?
Hosni Mübärak afrikan basşylarynyŋ ışınde qazaqqa eŋ jaqyn tanys tūlǧa boldy desek, qatelespeimız. Sovet däuırınde meilınşe därıptelgen saiasatşylardyŋ bırı. «Politizdattyŋ» ışpystyrarlyq kıtaptarynyŋ ışındegı bıregeiı – «Strany mira» atty almanahymen susyndaǧan sovet-qazaq oqyrmandary Mübäraktyŋ ideologiialyq kommunist bolmaǧanymen, sovet elınıŋ dosy ekenın beske bıledı. Dünienı aqtar men qyzyldarǧa bölıp qaraǧan sol däuırdıŋ kıtaptarynda Mysyr «dos» dep atalatyn. Al endı Mübäraktyŋ özı 1960 jyldary Bışkektıŋ (Frunzenıŋ) janyndaǧy aviasiia mektepterınıŋ tülegı bolǧany – ony sovet, keiın postsovettık adamǧa, eŋ bolmasa jüztanys boluyn qamtamasyz ettı desek bolady.
Ärine, sovet elı artynda aram oiy joq jarylqauşy boldy dep aitu qiyn, endeşe, Mübärak eŋ aldymen — Sinai tübegındegı amerikan-izraildık yqpaldy azaitu qūraly boldy. Onyŋ üstıne, Sues kanalynyŋ qojaiynymen dos bolǧan dūrys şyǧar. Keiın eldegı öz mäselelerımızden artylmai qalǧan kezımızde, bızdı Mysyrdyŋ taǧdyry onşa alaŋdata qoimady. Bıraq, Mübäraktyŋ 30 jyldyq bilıgı qalyptasqan tūs naq osy şaqtar bolatyn.
Mübäraktyŋ qolynda qandai Mysyr qalyp edı? İzrailmen ekı soǧystan masqara jeŋılıs tapqan, äsıre islamşylar äbden äldenıp alǧan ala-qūla Mysyr edı. El kezındegı türıkter men aǧylşyndardan qalǧan zaiyrlylyq ūstanymynyŋ soŋǧy sarqynşaǧyn kemırıp otyrdy desek te bolady. Tıptı, bügınderı äigılı piramidalardy tek aǧylşyn ekspedisiiasynyŋ suretterınen ǧana tamaşalap otyruymyz ǧajap emes edı: äsıre islamşylar sonau 80 jyldary bilıkke kelgende, keşegı Auǧanstannyŋ tälıbterı siiaqty älemdık jaqūtty «pūt» retınde qiratyp tastauy bek mümkın bolatyn. 1981 jyly Mysyrdyŋ qordalanǧan problemalary aqyry prezident Änuar Saǧdatqa atylǧan oq keipıne endı. Söitıp, vise-prezident Hosni Mübärak şytynaǧan beibıtşılıgı bar elmen jäne qolyna tigen oqpen bilıktı qolǧa aluyna tura keldı.
Ärı qaraiǧysyn tek nätijelerge süienıp aitsaq: Arab Ligasyna qaityp kıru, Mysyrdyŋ süiıktı turistık mekenge ainaluy, elge investisiianyŋ aǧyluy, Sues kanalyndaǧy tolyqtai jalqy bilık, taǧysy taǧylar, eŋ bastysy – beibıtşılık.
Ärine, mūnyŋ barlyǧy Batys oilaityndai pollstar men köŋıldı şoulardyŋ arqasynda jasaldy deu qiyn. Eldegı erekşelıkke qarai, äskeri bilıktıŋ küşeiuı jeke adamnyŋ bilıkqūmarlyǧynan görı, saiasi qisyny bar äreketke ūqsaidy. Mysaly, Batys tap keşe özı qūbyjyq etıp körsetken osy Mübäraktyŋ, Änuar Saǧdat türmege oŋdy-soldy toǧytqan oppozisiia müşelerın 80 jyldary türmeden bosatqanyn aitqysy kelmeidı. Al, ökınışke qarai, Batystyŋ aqparattyq aimaǧynda qalyp otyrǧan bızder mūndai mälımettı älgındei eskı kıtaptardan bılıp qalmasaq, basqa derekközımız joqtyŋ qasy.
Mursi Mübäraktyŋ teŋı me?
2011 jylǧy arab töŋkerısterınıŋ körnektısı – Mysyrdaǧy oqiǧalar aqyry Mübärakty bilıkten taidyryp tyndy. Sız ben bız häm barşa älem şynyn aitqanda, tūlǧasy Mübäraktai monumentaldy basşy kütkenı ras. Jäne būl qyzyq üşın emes. 80 mln halyqtyŋ taŋdauynan öte köp närse, onyŋ ışınde bastysy – beibıtşılıktıŋ taǧdyry täueldı edı.
Mysaly, Sinai tübegınde taǧy alasapyran bastalsa, qazır şekaranyŋ barlyq perimetrı boiymen bälege ūşyrap jürgen İzrailge deiın japa şeger edı. Būǧan premer-ministr Beniamin Netaniahudyŋ 2011 jyldyŋ 31 qaŋtarynda «Mysyrdaǧy bilıkke islamşylardyŋ kelu qaupı bar, İranda da solai bolmap pa edı?» degen sözderı kuä. Äne paradoks: «qūbyjyq Mübärak» degenmen, atajau İzraildıŋ Sinai tübegındegı tynyştyǧynyŋ kepılı bolǧan siiaqty!
Älqissa, «demokratiialyq» küşter bilık basyna kelmek bolǧanda, Batystyŋ esep-qisabynan şi şyqty: Mübäraktyŋ jaqtastary bar bolǧanymen qoimai, olar tıptı köp bolyp şyqty! Bıraq, Mübäraktyŋ qanypezerden görı, bärıbır halyqtyŋ qoldauyna ie legitimdı prezident bolǧanyn aqyry eşkım moiyndamady. Ärı qaraiǧysy Bazar jyrauşa aitsaq, «tausylmaityn söz bolatyn» baiaǧy körınıster: köşe qaqtyǧystary, nemenenı büldırgenın keş ūǧyp, Hillaridıŋ auzymen «Mysyr halqy özı şeşedı» dep, beitarap bola qalǧan Batys, oiynşyqqa ainalǧan qarapaiym halyq, quylyp, jek körınıştı bolsa da eldegı tynyştyqtyŋ bırden bır kepılı bop qalǧan äskeriler, olar tura kabinettıŋ ışınen qoldaryn sozyp, «mä, bilıktı ala qoiyŋdar sender-aq!» degendei bolsa da, kenetten ǧaiyp bolǧan şala belsendıler.
Endı jyl jarymdai basşysyz bolǧan eldıŋ besınşı prezidentı bolyp, däl sol jöiıtter tek eŋ qorqynyşty tüsınde köretın islamşy Mursi keldı. Būl saiasi (Batys «äleumettık» degen baǧa beruge qūmar) daǧdarystan kım ūtty, aqyry eşkım tüsınbedı. Aitalyq, tap keşe ǧana 1979 jyly Kemp Devid kelısım-şartymen beitarap bop dep tanylǧan Sinai tübegıne Mursi äsker kırgızbek bolyp, atalmyş uaǧdany qaita qarastyramyn dedı. Qaita qarastyruǧa ynta bıldırgenımen qoimai, äsker kırgızıp te jıberdı.
Sonyŋ arasynda el ekonomikasy qūldyrauyn toqtatar emes. Turizm qauıptı saiahatqa ainaldy. Qylmys köbeidı. Toqeterı, bız siiaqty bylaiǧy baqylauşyda «ne ūttyŋdar?» degen sūrauly jüzden basqa eşteŋe qalǧan joq. Prezident bilıgın ädette tura 1 jyldan soŋ synau – saiasat älemınde ädetke ainalǧan. Kütemız de, qaitemız…
Erlan OSPAN
