Qūzyrly organdar tarapynan nebır amaldar jasalyp jatsa da, özgenıŋ tärbiesınde qalǧan balasyna qarailaspaq tügılı halın sūramaityndardyŋ sany azaimai otyr. Ökınıştısı sol, öz balasyna aqşa tölemes üşın san türlı aila-şarǧyǧa baryp, jūmys oryndaryn jasyryp, jalaqysyn buhgalteriia arqyly bırneşe ese tömendetıp nemese dünie-mülkın jaqyn-juyqtarynyŋ attaryna jazdyryp qoiyp, tairaŋdap jürgen mūndai azamattardyŋ sany keiıngı jyldary 10 esege artyp ketken. Sonyŋ saldarynan milliondaǧan bala der kezınde aliment ala almai otyr.
Aliment tölemeseŋız, kölıksız qalasyz
Elımızdıŋ zaŋy boiynşa aliment tölemegen azamattar qylmystyq jauapkerşılıkke tartylady. Jūmysy barlary aliment töleuge mäjbürlense, qūzyrly organdar «jūmyssyzbyn» dep syltau aitatyndarǧa eŋbek etıp, qaryzynan qūtyludy talap etedı. Uaqytynda tölemese, ırı kölemde aiyppūl salady. Oǧan könbei, qiǧylyq salǧandaryna 3 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru jazasy taǧaiyndalady. Sonymen qatar, soŋǧy bırneşe jyldan berı mūndai boryşkerlerdıŋ alys-jaqyn şet elderge şyǧuyna tyiym salyndy.
Astana qalasynyŋ özınde aliment mäselesın şeşu maqsatynda bırşama qadamdar jasalyp jatqanyn aita ketu kerek.
2016 jyldyŋ 19 tamyzynda Astana qalasy Ädılet departamentı Jūmyspen qamtu ortalyǧy jäne Almaty audanynyŋ audandyq prokuraturasymen bırlesıp, alǧaş ret aliment tölemderı boiynşa qaryzdary bar jäne jūmyssyz boryşkerlerge arnalǧan bos jūmys oryndar järmeŋkesın ötkızdı. Atalmyş eŋbek järmeŋkesınde qūrylys, önerkäsıp, jylu energetika, küzet, qala aimaqtaryn abattandyru, kölık jäne kommunaldyq qyzmet salasy boiynşa 20-dan astam mekeme qatysyp, 150-ge juyq bos jūmys oryndaryn ūsyndy.
Aliment mäselesın şeşuge arnalǧan şaralar mūnymen şektelıp otyrǧan joq. Jyl soŋyna qarai Astana qalasynda boryşker äkelerdı jürgızuşı kuälıgınen aiyru täjıribesı engızılgelı otyr. «Astanada alimenttı qasaqana tölemeitınder endıgärı jürgızuşı qūqynan aiyrylatyn bolady. Bızdıŋ departament alimenttı qasaqana tölemei jürgen boryşkerlerdıŋ jürgızuşı qūqyn toqtatu jönındegı praktikany zerdelep jatyr. Būl – qaryzy barlar üşın meilınşe äser etetın tetık. Osyndai täjıribe būǧan deiın Batys Qazaqstan jäne Aqmola oblystarynda qoldanylǧan ärı tiımdılıgın körsetken bolatyn. Qazırgı taŋda bız äkımşılık aiyppūldardy öndıru ısın belsendı ete tüsu maqsatynda Jol polisiiasy basqarmasy organdarymen tyǧyz özara ärekettestıktı qamtamasyz etudemız. Jol polisiiasymen bırge qaryzy barlardy ūstau jäne olardyŋ avtokölıkterın aiyppūl tūraǧyna qoiu baǧytynda bırlesken reidtık şaralar atqaryluda» deidı Astana qalasy Ädılet departamentınıŋ basşysy Qanat Musin.
Äkelerge arnalǧan järmeŋke
Mūndai jūmystar, ärine, öz jemısın beredı. «Bügınde respublika boiynşa memlekettık sot oryndauşylardyŋ qolynda
aliment mäselesıne qatysty 220 myŋ ıs jatyr. Tek Astana qalasynyŋ Ädılet departamentınıŋ özınde alimenttık tölemderdı öndıru boiynşa 18 412 ıs tırkelgen. Bır quantarlyǧy, atqarylǧan şaralardyŋ arqasynda aliment tölemeitınderdıŋ qarasy säl de bolsa azaiyp keledı. 12 536 atqaru öndırısı boiynşa aliment tölemderı boryşkerlerdıŋ jūmys ornynan jalaqysynan ūstalǧan, al 4966 boryşker öz erkımen töleude. Bügınde qalamyzda aliment tölemderın töleuden müldem jaltaryp jürgen 910 boryşker bar. Olar resmi türde eş jerde jūmys jasamaidy nemese eşqandai jyljityn jäne jyljymaityn mülıkter tırkelmegen. Ondai azamattarǧa da qolaily mümkındık jasaluda. Alǧaş ret alimentşı äkelerge arnalǧan bos jūmys oryndary järmeŋkesın ötkızdık. Kämeletke tolmaǧandardyŋ qūqyǧyn qorǧau, aliment töleuşılerdı jūmysqa ornalastyrudy közdeitın būl şara Astana qalasynda bırınşı ret ötkızıldı. Nätijesınde tūraqty jūmysynyŋ joqtyǧyna bailanysty aliment tölei almai otyrǧan otyzǧa juyq adam jūmys tapty» deidı Astana qalasy Ädılet departamentınıŋ Alimenttık tölemderdı öndıru bölımınıŋ memlekettık sot oryndauşysy Aidana Zamirova.
Aidananyŋ aituynşa, äsırese, boryşkerlerdıŋ el aumaǧynan şyǧuyna şekteu qoiu şarasynyŋ tiımdı bolyp otyrǧanyn aitady. «2016 jyldyŋ 8 ai ışınde 1700 boryşkerge şekteu qoiylǧan. Osynyŋ nätijesınde jaz mezgılderınde demaluǧa nemese şekaralas elderge jūmys ısteuge şyqqylary kelgen boryşkerlerdıŋ köbı qaryz somalaryn bırden tölep jatyr. Sonymen qatar, 154 boryşker äkımşılık jauapkerşılıkke tartyldy. Tūrǧylyqty mekenjaiyn anyqtau mümkın bolmaityn alimenttık boryşkerlerge sot arqyly ızdeu jariialandy» deidı ol.
Qaryzyŋyzdan qūtylmai, şetelge şyǧa almaisyz
Mūndai täsıl elımızde 2010 jyldan berı qoldanylyp keledı. Prokuratura mamandarynyŋ aituynşa, moinyna mıngen qaryzyna bola şetelge şyǧu qūqynan şektelıp otyrǧan astanalyqtardyŋ sany 16 myŋǧa jetken. Astana qalasynda sot oryndauşylar künıne 30-ǧa juyq azamattyŋ şetelge şyǧuyn şektep, äuejailar men vokzaldardan kerı qaitarady eken. Mūnymen ǧana şektelıp qalmai, ekınşı deŋgeidegı bankterdegı esepşottary da būǧattalady.
Elımızdıŋ zaŋy boiynşa tek aliment nemese jol aiyppūldaryn tölemegen adamdar ǧana emes, qalanyŋ kommunaldyq qyzmetterıne de qaryzy bar tūlǧalar boryşker dep tanylady. Iаǧni sot arqyly öndıru şeşımı şyǧarylǧan kez kelgen tūlǧa qara tızımge engızıledı. Olar sot arqyly sanksiialanyp, sot oryndauşysynyŋ qaulysy qosylady. Būl qaulynyŋ bır köşırmesı boryşkerge berılıp, taǧy bır danasy Qazaqstan Respublikasy ŪQK Şekara qyzmetıne jıberıledı. Boryşker şetelge ūşar kezde däl osy qyzmettıŋ qyzmetkerlerı ortaq bazada qaryzy tölendı degen belgı şyqpaiynşa, şekaradan eşqaida ötkızbeidı.
Mūndai keleŋsız jaitqa tüspes üşın kez kelgen tūrǧyn aldymen qaryzynyŋ bar-joǧyn tekserıp alu tiıs. Qaryzdar bolǧan jaǧdaida, boryşyŋyzdy «Äkımşılık qūqyq būzuşylyq turaly» Kodeksıne säikes, sottyŋ şeşımı mäjbürlep oryndauǧa tüsken künnen bastap 30 kün ışınde erıktı tölei alasyz. Sonymen qatar, atalmyş kodekste jetı kün ışınde jalpy aiyppūl somasynyŋ elu paiyzyn töleu tärtıbı qarastyrylǧan.
Bürkıt NŪRASYL
