«Öz aǧamyz» dep ış tartatyn aǧaiynymyz özbek soŋǧy uaqyttary syrtqy düniege köz tıgıp, geosaiasi oiyndarda aitary baryn bıldırıp otyr. Eŋbek pen saudada ülgı qylatyn alaşapan körşımız endı özınıŋ kartadaǧy ornynan da paida ızdei bastaǧan siiaqty. Äiteuır TMD bastamalarynan da, AQŞ-tyŋ yqpalynan da ädette saiaq jüretın Özbekstan bırneşe jyldyŋ ışınde barlyq taraptarǧa kerı būrylyp ta, qūşaǧyn aşyp ta ülgerdı.
Özbekstan – özınıŋ Auǧanstanmen 100 şaqyrymnan säl asatyn şekarasyn TMD elderıne sättı saudalap keldı. «Naşa men ekstremizm qaqpasyn» bıtep otyrǧany üşın Özbekstannyŋ alǧan saiasi-ekonomikalyq jeŋıldıkterı bölek zertteudıŋ taqyryby. Aitalyq, 90 jyldary bas köterıp, bırşama jeŋıske jetken tälıbterdıŋ Euraziia aimaǧyna sara jol salyp aluy äbden mümkın edı.
Būlarǧa, Auǧanstannyŋ batysyndaǧy ülken özbek diasporasyn qosyŋyz. Auǧanstannyŋ Balh aimaǧyndaǧy 2,5 mln adam şyn mänınde prezident Qarzaidan görı, özbek generaly Dustumǧa baǧynady. Auǧanstan siiaqty mazasyz elde mūndai saiasi közırdıŋ boluy özbekterdıŋ TMD ışınde auǧan baǧyty boiynşa öz aitary bar el boluyn qamtamasyz etıp keldı.
Degenmen, bar auǧan mäselesınde özbektıŋ asyǧy alşysynan tüse berdı deuge de bolmaidy. Resei auǧan taqyrybynda o basta Özbekstanǧa emes, Täjıkstanǧa arqa süiegen bolatyn. 2000 jyldary Auǧanstanda tälıbterge qarsy auǧandyq Soltüstık Alians (NATO emes) jeŋıske jetıp, oǧan qosa – Amerika bastaǧan NATO müşelerı Auǧanstanǧa äsker kırgıze bastaǧan tūsta, Özbekstannyŋ beibıtşılık missiiasyndaǧy rölı aitarlyqtai tömendep kettı. Al keiıngı Ändıjan oqiǧalary halyqaralyq sahnadaǧy bedeldı kädımgıdei tüsırıp ketıp edı.
Bıraq bügınderı bız qaitadan, tıptı, basqaşa jaǧdaiatty baqylap otyrmyz. AQŞ bastaǧan beibıtşılık missiiasy Auǧanstandy öz qolyna tapsyryp şyǧa bastaǧaly Özbekstannyŋ geosaiasi rölı qaita artyp otyr. Būl ürdıs aqpan aiynda bastalǧannan berı (aitalyq, Qazaqstan arqyly Auǧanstandaǧy italiiandyq ISAF küşterınıŋ alǧaşqy legı ötıp te ülgerdı), Özbekstan da äskeri mülık pen jauyngerlerdı Batysqa ötkızuge dälız beruge yqylas bıldırdı. Bıldırıp qana qoimai, qazırgı ekonomikalyq ahualda öte-möte tiımdı kelısımder de jasady: mysaly, Özbekstan AQŞ tarapynan 2 myŋnan astam M-ATV, 4 myŋǧa juyq qalqandy maşinalar, 3 myŋdai Humvee äskeri djiptaryn alyp qaluy mümkın. Būlarǧa myŋdaǧan greiderler men auyr süiregış maşinalardy qosyŋyz! Būl ne, dälız sonşa qymbat dünie me, älde AQŞ-tyŋ kenetten qaru-jaraqqa qaryq qyla saluynda astar bar ma?
Astar – bar!
AQŞ-tyŋ būl «dälızge qaru-jaraqpen tölep şyǧu» ısıne euraziialyq Ūjymdyq Qauıpsızdık Ūiymyn o basta aralastyrmaǧany belgılı. Qyzyǧy sol: mūnşa qaru-jaraq aimaqtaǧy äskeri küşter balansyn aitarlyqtai özgertetın bolsa da, eşkımnıŋ kelısımı sūralǧan joq. Al Özbekstan Ūjymdyq Qauıpsızdık Ūiymynan 2012 jyly şyǧyp ketkendıkten (ekınşı ret!), körşılerge esep beruıne eş negızı bolmai otyr. Endeşe, kenetten bolǧan «qaru-jaraq nöserınıŋ» astarynda – Reseidıŋ yqpaldy aimaǧy bolyp eseptelıp kelgen euraziia plasdarmynda AQŞ pen odaqtastary bekudı bastady desek bolady. Änşeiın ǧana, memleketaralyq resmi bailanystar men qarjylai kömek monitoringı däl osyndai beinenı körsetıp otyr.
Mysaly, Ändıjan oqiǧasynan keiın Özbekstannyŋ, tıptı, AQŞ-tyŋ «alastalǧandar tızımıne» enıp kete jazdaǧany belgılı. Euroodaq Özbekstandy qysyp baqty. Būl kezde Özbekstan Ūjymdyq Qauıpsızdık Ūiymynyŋ qatarynan bır-aq şyqqan edı. Endı saiasat sahnasyndaǧy basymdyqtar özgerıp, jaqynda Özbekstanǧa Euroodaq ökılderı kelıp qaitty. Älbette, Zibgnev Bzjezinskiidıŋ «endıgärı älemnıŋ saiasi aksentter oşaǧy Euraziia bolmaq» degenı köregendık bolyp otyr.
Sudyŋ sūrauy sūralǧanda
Özbekstan syrtközge qisyndy-qisynsyz demarştardy molynan jasap keldı desek, qatelespeimız. Türlı küştık ūiymdarǧa kıre sala şyǧyp ketu, şyǧa sala kırıp ketu – özbek saiasatynyŋ körnekı körınısı. Degenmen, qazaqstandyqtar üşın monogendı ärı monolittı bop körınetın Özbekstan – şyn mänınde ışkı-syrtqy qaişylyqtarǧa toly memleket.
Bastysy, kım oilapty deisız – su mäselesı. Özbektıŋ diqandyq dästürın bıletın adamǧa sudyŋ maŋyzyn tüsındırıp keregı joq şyǧar. Endeşe, sovet kezeŋınde Mäskeudıŋ pärmenımen özbektıŋ paidasyna şeşılıp kelgen Täjıkstandaǧy Bahş özenı endı saiasi qysym qūralyna ainaldy.
Mäsele mynada. Sovet uaqytynda Täjıkstan özbekter üşın tau şatqaldarynda sudy jinauşy edı de, suaru nauqany kezınde keregınşe bere qoiatyn. Odaq ydyraǧannan keiın täjıkter būl jäitten saiasi qūral köre bıldı. Qazırde Roǧun GES-ın salu közdelıp otyr. Būl degenıŋız – Özbekstannyŋ oŋtüstık oblystarynyŋ egındıkterı täjıkterdıŋ köŋıl-küiıne bailanysty tüsım äkeledı degen söz. Auyzsudan da aitarlyqtai qysymşylyq bolady. Al postsovettık keŋıstıktıŋ eŋ kedei memleketı, ärine, mūndai yqpal qūralyn qūr jıbermesı anyq.
Jalpy, Özbekstannyŋ irrigasiialyq saiasat jolynda körşılerge tüsınıksızdeu äreketterı barşylyq. Qazaqstan üşın Şardara GES-ıne Köksarai kontrreguliatoryn saluda Özbekstannyŋ su retteu saiasatynyŋ körınısı. Jylda suǧa ketetın Qyzylorda oblysynyŋ köktemgı su tasqyny ahualy da özbek jaǧyna bailanysty bop keldı. Qazır Köksarai keşenı su tasqyny mäselesın şeşıp, Aral teŋızınıŋ tabanyn da ylǧaldap ūstauǧa mümkındık berıp otyr.
Köksarai siiaqty körnekı qūraldan keiın, su mäselesınde özbek jaǧyn qabyldai qoiu qiyn. Ärı, tauly-tasty täjıkterdıŋ közırdıŋ barlyq türın kädege asyryp, tyrmysuyna da tüsınıstıkpen qarauǧa bolady. Osylaişa, aimaqta jalǧyz qalu qaupıne moiynsūnyp, kenet Batysqa bet būrǧan alaşapan aǧaiyndarymyzdyŋ äreketterıne osy künı jahan boiynşa sūrauy sūrala bastaǧan su säule tüsırıp tūr.
Alpauyttar köne me?
Saiasat taǧylymynda ekonomikalyq odaqqa tez kıruge de, şyǧuǧa da bolady. Bıraq äskeri odaqqa emes. Sebebı, äskeri odaq öte-möte ülken mındetterdı jükteidı. Aitalyq, bırge ıs-äreket etu. Būl jaǧdaida, TMD aumaǧyndaǧy türlı äskeri de, ekonomikalyq ta ūiymdarǧa bırneşe ret kırıp-şyǧyp ülgergen Özbekstan senımdı ärıptes bola ala ma?
Naqty jauap beru qiyn ärı äbestık te bolar edı. Bıraq, bır närse anyq: myqty poliarizasiialanyp, bır jaǧyna şyǧu kerektıgı anyqtalyp kele jatqan Euraziia aimaǧynyŋ alpauyttary endı kıresılı-şyǧasyly müşelerge qabaǧy salqyndap otyr. Aitalyq, Resei men Qytai üşın Özbekstan keipındegı Batystyŋ yqpaldy aimaǧy tıptı kerek emes. Būl degen naǧyz iek astynan soqqy bolar edı. Aitalyq, özbek jerınen Qytai men Reseidıŋ äue keŋıstıgındegı äreketterdı baqylau äbden qolaily. Bır künı AQŞ Özbekstandy… Zymyranǧa Qarsy Qorǧanys Jüiesınıŋ bölşegı retınde qarastyrsa, geosaiasi qoiyrtpaq sonda bolmaq. Aimaqta aqyry ekı türlı älemnıŋ basy tüiısuı mümkın.
Qytai nazary äzırge teŋız jaqta bolǧasyn, beitaraptyq tanytyp otyrǧanymen, Resei jaǧynan qatqyldau notalar estılıp kele jatyr. Özbek ekonomikasynan quylǧan reseilık kompaniialar endı Mäskeudıŋ Taşkentke bailanysty aqparattyq kelbetın aiqyndap, Özbekstanǧa jalpy terıs közqaras qalyptastyryp otyr. Būl oraida bügınderı «dosym bolmasaŋ – jauymsyŋ» degen ritorikaǧa jaqyndap kele jatqan Mäskeudıŋ endıgärı türlı ūiymdarda özbek saiasatyn bloktap otyruy äbden mümkın. Ol kezde su resurstary üşın bolatyn boljaldy oiynda Özbekstan özınıŋ kırdım-şyqtym saiasatymen odaqtassyz qaluy mümkın. Al dossyz qalu – bügıngı mazasyz älemde qauıptı ekenı barlyǧymyzǧa aian.
Erlan OSPAN
