Jurnalistikanyŋ märtebelı mamandyqqa ainaluyna mūryndyq bola bılgen Alaştyŋ aptal azamaty, klassik jazuşymyz Şerhan Mūrtaza turaly «Menıŋ Şeraǧam» degen taqyryppen esseler jaryq köre bastaǧanda eleŋ ete qalǧanbyz. Avtordyŋ jazu stilı men söz saptauyna qarap, qarajaiau emes, kerısınşe, ädebiet älemınde özındık ünı men qoltaŋbasy bar qalamgerler qatarynan ekenın ıştei sezıngenbız. Ülken aǧasyn ūlyqtaǧan kışı aǧamyzdy köruge qūmartqanymyz da ras edı.
Keiın Myrzatai Joldasbekov aǧamyz basqaratyn Prezidenttık mädeniet ortalyǧynda ötken bır jiynda sonyŋ sätı tüse ketkenı. Şeraǧanyŋ qasynan syrt bolmysy bölekşe azamatty aŋdap, onyŋ aǧasyna degen qūrmetı boiyna syimai, ızettılık tanyta beruı bızdı de oiǧa qaldyrdy. Mamamyzdyŋ naǧaşy apamyzǧa «mama» degenın alǧaş estıgendegıdei, osy bır aqjarqyn aǧanyŋ özınen ülkendeu aǧaǧa «sız» dep syzylyp, qūrmettep, iılıp tūrǧanyn körgende erıksız süisındık. Ülken tūlǧany ülgı tūtu, jaqsyǧa elıkteu jastar üşın jat mınezge ainalyp bara jatqan myna zamanda parasaty biık adam ǧana kısını kısılıgıne qarap baǧalaitynyn tüisındık. Būǧan keiınırek «Şeraǧamnyŋ şeruı» degen atpen jaryq körgen roman-eessesındegı «Ülken kısı ülesı» dep atalǧan üzık äŋgımesın oqyǧanda anyq köz jetkızgendei boldyq.
«Sol joly bırge bola almai qalǧan ülken kısınıŋ «aty kım edı?» dep men de sūraǧan emespın, Şeraǧam da aitqan emes. Äitse de, keiın Almatyǧa kelgen soŋ maǧan ortalyqtan oiyp tūryp tört bölmelı üi alyp bererde Şeraǧam «sol ülken kısınıŋ de ülesı bar» dep qūlaqqaǧys etken edı. «Ol kım edı?» dep ol joly da sūraǧan joqpyn. Sebebı, maǧan Şeraǧamnan ötken ülken adam joq siiaqty bop körınedı de tūrady», – deidı avtor…
* * *
Bız äŋgıme etıp otyrǧan qalamger, tūlǧa turaly jazyp jürgen tūlǧa, būl – «Egemen Qazaqstan» gazetınde janyn jaldap, tapjylmai 36 jyl qyzmet ıstegen jurnalist, Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Ädıl Düisenbek.
Azdap ömır jolyna toqtalsaq: 1942 jyldyŋ 24 mamyrynda qazırgı Taraz qalasynyŋ janyndaǧy «Jas örken» auylynda düniege kelgen. 1961 jyly Qazaq memlekettık universitetınıŋ filologiia fakultetıne oquǧa tüsken. Üşınşı kursta jürgenınde äskeri boryşyn öteuge şaqyrylady. Söitıp, 1964–1967 jyldar aralyǧynda äsker qatarynda bolyp, äue desantynda qyzmet etedı. Bırneşe ret paraşiutpen sekırgen Morzenı bes sausaqtai meŋgergen bırınşı synypty radiotelegrafist. Elge oralǧan soŋ, qaitadan oquyn jalǧastyrǧan bolaşaq jazuşy universitettı 1969 jyly bıtırıp, sol kezdegı «Sosialistık Qazaqstan» (qazırgı «Egemen Qazaqstan») gazetıne qyzmetke tūrady.
Äuelgıde-aq Ädıl Düisenbek gazet redaksiiasyna jazuşy bolsam dep kelgen. Basylymda qyzmet ete jürıp, sol armanyn jüzege asyruǧa barynşa küş salady.Söitıp, qoly qalt ete qalǧanda körkem dünieler jazumen de şūǧyldana bastaidy.
Asqar Süleimenov «Arystyŋ suynan akula ızdep jüresıŋ» deitın jazuşy Dulat İsabekov – jan dosy. Bügınde Ädıldıŋ mereiın tasytyp otyrǧan ekı qyzy – Jazira men Elıgaidyŋ esımın osy Dulat dosy qoisa, Dulattyŋ egız qyzy – Aiman men Şolpanǧa at qoiǧan – Ädıl aǧamyz.
Student kezınen bır jataqhanada tūryp, ylǧi da oi bölısıp, pıkır alysyp jüretın jazuşy dosynyŋ älemı, ärine, būǧan da jat emes edı. Qalamdas serıgınen Dulat ta syr jasyrmaǧan. Qysqasy, bükıl sanaly jyldaryn jurnalistikaǧa arnasa da, jazuşylyqtan qol üzbeuıne Dulat dosynyŋ da yqpaly köp bolǧan körınedı.
Gazettegı jūmys köp jaǧdaida özge bıreulerdıŋ atynan maqala daiyndap, hat qorytudan basqaǧa moiyn būrǧyza bermeitını mälım. Äitse de, Ädıl aǧamyz tün ūiqysyn tört böle jürıp, bauyr etı – balasyn aialaǧandai, ädebiet älemıne boilaidy. Özınıŋ körkem şyǧarmalaryn jazumen bolady. Jazǧan-syzǧanyn bäigege salyp, ädebi konkurstarǧa da qatysady. Onyŋ qalamynan tuǧan dünieler bırqatar ūjymdyq jinaqtarǧa engen. «Aq kümbez», «Kökjiek», «Jürek jyluy», «Tergeu älı bıtken joq» syndy kıtaptary jaryq körgen.
Talai jyl taban audarmai gazet redaksiiasynda eŋbek etkendıkten, bertınde ǧana öz auyly – jazuşylyqqa bet būra bastaǧan qalamger dosy turaly Dulat İsabekov bertınde «Şydamdy alma küzde pısedı» atty maqala jazǧan. Onda avtor: «Äzırge jaryq körıp, oquşy köŋılınen şyqqan äŋgıme, hikaiattaryn oi tarazysyna salyp qaraǧanda, Ädıldıŋ jazǧanynan jazbaǧany köp ekenın aŋǧarasyŋ», – dep baǧa berıptı. Oǧan tolyq qosyluǧa bolady.
* * *
Keide adam boiynda tılmen aityp jetkızgısız sezımder bolady. Äu basta jūmyrbasty pendenıŋ qolyna qalam alǧyzǧan da sondai qūdıret pe dersıŋ. Jazuşy Ädıl Düisenbektıŋ «Şeraǧamnyŋ şeruı» roman-essesın oqyǧanda eŋ aldymen osyndai oiǧa kelesıŋ.
Būl kıtap jalpy alǧanda qalamgerdıŋ tūlǧaǧa şäkırt közımen qaraǧandaǧy qūrmetınen tuǧan siiaqty. Al, ekınşı jaǧynan alyp qarasaq, jazuşynyŋ jazuşyny ūlyqtauy siiaqty bolyp körınuı de mümkın. Nesı bar, Şeraǧaǧa qandai qūrmet körsetsek te jarasymdy emes pe? Ony avtor sättı oryndai bılgen. Köŋılı jas baladaiyn janynyŋ tazalyǧy är söilemınen aŋǧarylyp tūrady. Kıtapty oqyǧanda kei tūstarynda erıksız jymiiasyŋ. Keide namysyŋ qairalyp, ruh tūlparyna mınesıŋ. Endıgı bır tūstary tereŋ oiǧa batyrady. Oiǧa qaldyratyny, şyǧarma ışınde örbıgen dialogtar ūstaz ben şäkırt arasyndaǧy sabaq tärızdı. Sūraq-jauap türındegı äŋgımelerı danalyq därısterı derlık. Mūnda el, jer turaly tanymdyq maǧlūmat ta mol. Qazaqtyŋ dünietanymy, ūlttyŋ psihologiiasy tūrǧysynda qaltarysty tūstar qoparylyp, aşylǧandai da bolady. Eŋ bastysy, osy bır möldırep tūrǧan körkem şyǧarma adam qanşa qairatkerlık tanytyp, qainaǧan qoǧamnyŋ qaq ortasynda jürse de, oǧan Qūdai janyn taza saqtap qalarlyq qauqar beretının däleldep tūrǧan sekıldı.
Aitpaqşy, äŋgımemızdıŋ basynda bız jazuşy Ädıl Düisenbektıŋ ūzyn boily, kelıstı kelgen kısı ekenın aittyq. Sol boiyndaǧy küş-qairatty baiqaǧandyqtan da bolar, kıtap keiıpkerıne ainalǧan tūlǧa – Şerhan Mūrtaza aǧamyz qalamgerdı «Arhari» dep ataidy eken. Özınen on jas kışı bolsa da dos ta, syrlas ta, şäkırt te, bauyr da bola bılgen kışı jazuşyǧa ülken jazuşynyŋ ara-tūra «Arqari, Arqarym menıŋ» dep meiırlene tıl qatuyn bız erekşe syilastyqtan tuǧan erkeletu dep bıldık.
Sırä, būlaişa keiıpkerınıŋ qūrmetıne bölenu – ekınıŋ bırıne būiyra bermegen baqyt. Olai deitınımız, bügınge deiın «Menıŋ Äuezovym», «Menıŋ Abaiym», «Menıŋ Jambylym» sekıldı dünieler jazylǧan bolsa da, közı tırı tūlǧa turaly roman jazyp, ony jariialau – tek Ädıl Düisenbektıŋ ǧana qolynan kelgen şarua.
«Mūhtardy Mūhtar etken – Abai» demekşı, kıtapta baiandalǧandai, būqara halyqtyŋ qajyrly qairatkerıne, qalyŋ oqyrmannyŋ süiıktı jazuşysyna ainalǧan Şerhan turaly jazuǧa qūmartuşy az bolmasa kerek. Alaida, keiıpker beinesı körkemtıldı ştrihtarmen şeber surettelgen mūndai romandy jazyp şyǧu – Ädıl Düisenbektıŋ ǧana maŋdaiyna jazylypty. Mūndaǧy eŋ basty qūndylyq – şyndyq. Būǧan aqiqattyŋ aqtaŋgerı atanǧan Şeraǧanyŋ özı kuä.
Aitpaqşy, qalamgerdıŋ osy bır orny bölek tuyndyny jazudy qalai qolǧa alǧany da qyzyq. Äuelgıde bırı – basşy, bırı – qosşy bolyp, bır redaksiiada qyzmet etken ekeuı jūmys babymen Jambyl oblysyna ıssaparǧa barypty. Janyndaǧy jurnalisınıŋ qyraǧylyǧy, sezımtaldyǧy, şynşyldyǧy men adaldyǧy süisındırse kerek, redaktor kele-kele ony janynan tastamaityn bolypty. Issaparǧa şyqsa, ertıp alady. Elge tanymal tūlǧanyŋ qasynda jürgen soŋ jurnalist, ärine, onyŋ qyr-syryn da bıle bastaidy. Eşkımge ūqsamaityn söileu mänerı bar, elden bölekşe ör mınezdı tūlǧamen qatar jürıp, talai qyzyq oqiǧalarǧa kuä bolady. Käsıbı qalyptastyrǧan daǧdy bolsa kerek, äuelgıde Şerhan Mūrtazanyŋ auzynan şyqqan tämsıl sözder men qyzyqty jäittardy türtıp ala jürgen. «Bertın kele aǧama özı turaly kıtap jazǧym keletının aitqanymda, Şeraǧam:«Qaitesıŋ, ony, Arhari!» dep, onşa qoldai qoimady», – deidı qalamgerdıŋ özı būl turaly. Äitse de, Ädıl aǧanyŋ osy taqyrypqa qyzyǧuy basyla qoimaidy. Söitıp, türlı esseler jazyp, üzındılerın baspasözde jariialai bastaidy. Qalamdas ınısınıŋ betalysyn baiqaǧannan keiın ǧana Şerhan Mūrtaza kelıskendei, ündemeitın bolǧan körınedı.
* * *
Bız äŋgıme etıp otyrǧan kıtapty jazu ideiasy «Egemen Qazaqstan» atty qaraşaŋyraqta tuǧan. Bır jyldary basşy bolyp kelıp, keiıngı jyldarda namys körmei, qarapaiym tılşıler qatarynda qyzmet etken (būl da kıtapta sättı surettelgen) Şerhan Mūrtazamen Ädıl Düisenbek ekı märte qyzmettes bolǧan. Bıraq, qandai jaǧdaida bolsa da, aǧaly-ınılı jandardyŋ bır-bırıne degen köŋılderı sol qalpynda qalǧan. Şeraǧaŋ ülkenmın dep şalqaimaǧan, Ädıl aǧamyz öz aǧasy aldyndaǧy kışılık kısılıgınen ajyramaǧan.
Sol kısılıgı şyǧar, avtordyı otyz alty jyl bır orynda taban audarmai eŋbek etuı. Äitpese, keiın bızdıŋ sūrap-bılgenımızdei, kezınde Ädıl Düisenbekke türlı deŋgeidegı joǧary lauazymdy qyzmetterge şaqyrtular bolǧan. Äitse de, «qyzmetkermın deseŋ, «SK-da» ıste, jurnalistpın deseŋ, «SQ-da» ıste» deitın zamanda, şeneunık bolǧannan görı, eŋbegı adal jurnalist bolyp «SQ»-da qaludy ol özıne märtebe sanaǧan. Osylaişa, 1969 jyly esıgın aşqan «Egemen Qazaqstanda» Ädıl Düisenbek özı zeinetkerlık jasyna tolatyn 2005 jylǧa deiın qyzmet ıstedı. «Qaraşaŋyraq» atty kıtabynyŋ basyndaǧy avtor sözınde «äke ornyna – äke, şeşe ornyna şeşedei boldy» dep, osy gazettı özınıŋ ystyq ūiasyna balaityny tüsınıktı.
Rasynda da, Ädıl Düisenbektıŋ eŋbek kıtapşasynda osy bır ǧana mekemenıŋ aty jazylǧan. Şerhan Mūrtazanyŋ: «Saǧan «SQ» eskertkış qoiuy kerek» deitını de sondyqtan bolsa kerek.
* * *
Jazuşy Ädıl Düisenbek – qadırı bölek qalamger. Onyŋ «Qaraşaŋyraq», «Tergeu älı bıtken joq» degen şyǧarmalary är jyldarda Jazuşylar odaǧynyŋ ışınara baiqaularynda jüldelı oryndar ielendı.
Bügıngı taŋda özı qyzmet etken qaraşaŋyraq – «Egemen Qazaqstan» gazetınde qoltaŋbasy qalǧan qazaqtyŋ aiauly tūlǧalary turaly jazyp jürgen qalamger qazır de özıne artylǧan jauapty qyzmettı abyroimen atqaryp keledı. Onyŋ syrtynda bastapqyda «Menıŋ Şeraǧam» degen esse türınde jaryq körıp, bertınde «Şeraǧamnyŋ şeruı» degen atpen roman bolyp tolyqtyrylǧan şyǧarmasy älı de jetıldırılu üstınde. Būl oraida, novellalar türınde bastalyp, derektı romanǧa ainalǧan, şyndyqtan örılgen körkem tuyndy jazuşy-keiıpkermen bırge jasap, kemeldenu üstınde deuge bolady.
* * *
Talai jurnalistıŋ qalamyn ūştap, atyn baptap, alamanǧa qosqan Şerhan Mūrtazany tereŋ tanyp, bıle tüskısı kelgender bügın, ärine, Ädıl aǧamyzdyŋ kıtabyn ızdeidı. Bıraq, ony oqyǧandardyŋ Şeraǧadan da jaŋa tuyndy kütetını dausyz. Ol küttırgen närse – ülken jazuşynyŋ özınıŋ qalamdas ınısı turaly tolǧanysy. Būlai deitınımız, romanda baiandalǧandai, Şeraǧa ınısı turaly bolaşaqta jazam dep, oqyrmandy emeksıtıp qoiǧan. Tıptı, Ädıl ınısımen bırge ötkızgen künderı turaly bolaşaqtaǧy jazbasyna «Qordai keşterı», «Arys arulary», «Şardara şaǧalalary» degen syqyldy taqyryp qoiatynyn da aityp salǧan eken…
Kım bıledı, ondai dünielerdı de oqyp qaluymyz bek mümkın.
* * *
Kezınde zamandastarynyŋ köpşılıgı balalarynyŋ bolaşaqta şen-şekpendı boluyn közdep, orys mektepterınde oqytyp jatsa da, Ädıl aǧamyz süiıktı jary – Dariǧa jeŋgemızben bırge ūlt müddesın attamauǧa bel bailaǧan. Almatyda tūrǧan kezderınde ülken ūly Aidar men qyzdary Elıgai, Jazirany oilanbastan qazaq mektebınıŋ tabaldyryǧyn attatypty. Bügın de sol ūl-qyzdarynan taraǧan nemere-jienderın de qazaqşa oqytyp jatyr. Eŋ ülken nemeresı Aibar – Angliiada. Universitetke biyl tüstı. Osylaişa, balalary öz ana tılınde bılım alyp-aq maŋdaiy jarqyrap, biıkterden körınıp keledı.
Aǧamyzdyŋ boiynda jurnalistika aidynynda jüzıp jürgender üşın ülgı bolarlyq erekşe qasiet bar. Ol – azamattyq ūstanymǧa berıktık, adaldyq, sosyn kışıpeiıldılık pen sypaiylyq.
«Şeraǧamnyŋ şeruındegı»:
«Maǧan ne joryq mındetsıp. Şeraǧam kım, men kım? Ekeumızdıŋ aramyz jer men köktei emes pe? Ol kısı halyq jazuşysy, memleket qairatkerı, el syilyǧynyŋ iegerı. Al, men qatardaǧy jurnalisterdıŋ bırımın, jaraidy, jazuşy degen ataǧym bar şyǧar, bıraq jazǧandarym aǧamnyŋ kıtaptarynyŋ şiregıne de tūrmaidy ǧoi. Nemenege şırenem. Qaita aǧam qoraş körmei, janyna ertıp jürgenıne quanbaimyn ba?» – degen joldardyŋ özı qalamgerdıŋ özı qūrmet tūtqan tūlǧa aldynda iılıp, ızet körsetuge eşqaşan da arlanbaitynyn körsetedı. Būl – ülken kısılıkten tuǧan kışılık.
* * *
«Menıŋ Şeraǧamnyŋ» avtory, mıne, osyndai tūlǧa eken.
Qyzyǧy, jazuşy jazuşy turaly jazyp keledı. Aldyŋǧy buyn aǧalarynyŋ arasynan özıne ruhani jaqyn tūtsa kerek, tūlǧanyŋ bolmysyn şyǧarmasyna taqyryp etıp aldy. Al bügın osy qalamgerdıŋ özı 70-ke tolyp otyr. Jurnalistikadaǧy keiıngı tolqyn – bızder endı jazuşy turaly jazǧan jazuşy jaiynda qalam terbep otyrmyz. Ruhani sabaqtastyq, sırä, osylai bolatyn şyǧar…
Näzira BAIYRBEK
