Qaiǧy şyǧar ılımnen,
Yza şyǧar bılımnen.
Qaiǧy men yza qysqan soŋ,
Zar şyǧady tılımnen.
Abai
Mūnda mynandai ūǧymdar bar: qaiǧy, ılım, yza, bılım, zar. Bes ūǧym. Qaiǧy degen ne? Ol – oişyldyqtyŋ mınezdemesı. Oişyl adamǧa qandai ılım bolmasyn, qaiǧy äkelmek. Sebebı, qaiǧy ılımnen tereŋ, ol ızgılıktı aŋsaudan, ony maqsūt tūtudan tuady. Ilım bolsa, köbınese ideologiialyq qajettılıkten tumaq. Ilımnıŋ ızgı aqyl bolmaǧy qiyn. Sebebı, ol belgılı bır toptyq müddege qyzmet etpek. Mıne, osy tūsta ılımnen qaiǧy şyqpaq. Qaiǧy degenımız –adamnyŋ ızgılık qasietterınen tuyndaityn sana. Ilım bolsa, bilıkke yntaly saiasi küştıŋ yntasy.
Osyndai jaǧdaida jeke adam men qoǧam müddesı arasynda alşaqtyq bolmai qoimaidy. Sodan ösıp- önıp qaiǧy şyqpaq. Ökınışke orai, qandai ılım bolmasyn, jaqsy sözderdı ūrandatyp kelgenımen, özımen bırge ädıletsızdıktı erte jüredı. Sebebı, bilıkke yntaly saiasi küştıŋ halyq müddesıne sai bolmaǧy, ünemı de şeşuı kürdelı mäsele. Bilık ädılettılıktıŋ özı emes, oǧan jetudıŋ qūraly ǧana. Sondyqtan, oǧan jetpekşı toptyŋ täsılderı ärqily bolmaq. Osyndai ärekettı ıske asyruǧa negızdelgen ılımnen, ärine, qaiǧy şyqpaq. Adamzattyŋ ötken-ketken jäne bügıngı täjıribesınde jaǧdai solai bolǧan, bügınde qaz-qalpynda ılım jasauşylardy ädılettılıktıŋ jarşylary deu – nasihat deŋgeiındegı tüsınık. Būl ahual Abai zamanynda tym kürdelı bolatyn. Ilım degenımız – sananyŋ dertı. Ilım tıkelei mi qyzmetıne äser etetın dert. Būdan sau qalatyndar sanauly, al, sau qalǧandary qaiǧyǧa tüspek.
Ilımnen qaiǧy şyǧatynyn sosialistık ideiaǧa qūlai sengen qazaq ziialylarynyŋ bır parasy keş tüsındı. Qaisybırı ömırınıŋ soŋyna deiın tüsınbei, özınıŋ «noqtaly» sanasymen öttı. Ilım mazmūnyn tanyp, tüsınu osal şarua emes. Ol üşın adam bolmysynda immunitetı boluy kerek. HH ǧasyrdyŋ basynan-aq Marks, Lenin ılımın salǧan dürbeleŋ halqymyzdyŋ ūipa-tūipasyn şyǧardy. Kımnıŋ soŋynan ererın bılmegen qalyŋ jūrt adasty, aştyqtan qyryldy, ziialylar jazaǧa ūşyrady, jūrttyŋ üşten bırı älemnıŋ elderın kezıp bas sauǧalap kettı. Mıne, Abai aitqan ılımnen şyqqan – qaiǧy. Sondyqtan, ılım degennıŋ ideologiialyq baǧyttaǧy toptar sanasy ekenın esten şyǧarmaǧan jön. Ilım – oidan qūrastyrylǧan adam sanasy. Olai bolsa, onyŋ mını bolmai tūrmaidy. Ilım mını oişyldardyŋ qaiǧysy. Ilım sanany ulaidy, adamnyŋ erkın şekteidı, oilau keŋıstıgın tūiyqtaidy.
Ilım – adamdardy äldebır ideiaǧa täueldı etu täsılı. Ilım jasauşylyq halyqty qaiǧy-qasıretke bastamaq. Alaida, osy täsıl bügınde öŋın ainaldyryp, özgeşe küige enıp, adamzatqa jaŋa qasıretter äkelude. Mıne, osyndai oilar örısıne negız bolyp otyrǧan hakım Abaidyŋ «Qaiǧy şyǧar ılımnen» degen öleŋınıŋ bır joly. Mūndaǧy jaŋalyq qaiǧynyŋ ılımge bailanystylyǧy. Qaiǧy tegınnen- tegın bolmaidy. Būl jerde Abai adamnyŋ jeke basyna qatysty tūrmystyq qaiǧyny emes, ılımnıŋ nätijesınde bolatyn qaiǧyny aityp otyr. Ilımsız bolatyn qaiǧy tabiǧi sipatta, al, ılımnen şyǧatyn qaiǧy bolmysy äleumettık mazmūnda. Sebebı, ılım – äleumettık qūbylys.
Öleŋnıŋ ekınşı jolynda «Yza şyǧar bılımnen» deidı. Būl, ärine, tosyn oi. Ädette bılım degen quanyş, bılım degen adam janyna jaryq beretın küş dep aitpauşy ma edık. Rasynda, bılım degen ǧanibet närse. Bılımsızdık nadandyqqa bastamaq. Bılımdı jan nūrly bolmaq. Sözdıŋ qysqasy, bılım turaly äŋgımenıŋ bärı jaǧymdy. Bılım adamzattyŋ jürer joly, tynysy. Mıne, osy bılımnen Abai «yza şyǧady» deidı, sony qalai tüsındıruge bolmaq? Bırınşıden, būl Abai zamanyna qatysty pıkır bolmaq.
Alǧan bılımıŋdı qaida, qalai, kımnıŋ müddesıne sai jūmsamaqsyŋ? Oilanatyn jaǧdai. Bılım adamǧa, elge qyzmet etuı kerek. Ondai elıŋ bar ma, basyŋda bostandyq bar ma? Osyndai ahualda bılımnen yza şyqpaǧanda ne şyqpaq? Abai däuırınde bılımdı qazaqtar adam bolaiyn dep emes, paida tauyp, şeneulık bolu üşın degen yntada bolǧany da şyndyq. Mūndai bılım, ärine, oişyldyŋ yzasyn keltırmek. Ekınşıden, osy mäselenı tek Abai zamanynda ǧana emes, bar zamanǧa ortaq aitsaq, mäsele qandai bolmaq, sony taratyp aityp köreiın.
***
Bılım ömır şyraǧy dep östık. Dūrys. Eş qatesı joq. Bılımsız tünek bolmaq. Bılımge ūmtylysty talaptylyq deimız. Qai qoǧamda bolmasyn tūraqty bılım jüiesı qalyptasqan. Bılım – qazyna. Ärkım balasyn bılsın dep oquǧa bermek. Bılmek, bılmekke qūmarlyqtyŋ oianuy jaqsylyqtyŋ nyşany. Bılımdı adamnan azamat şyǧyp, at jalyn tartyp el ısıne aralaspaq.
Būl talassyz ıster, hakım Abai «Yza şyǧar bılımnen» degende nenı aitqysy kelıp otyr? Aqyn sözı qaşan bolmasyn belgılı jaidy emes, belgılı ıstıŋ tamyryn qazuda körınedı emes pe?
Qandai söz aitsa da tüp-tamyryn qopara aitatyn Abai, ärine, bılım degenge öz tüsınıgımen kelgen. Sonda, onyŋ aitqany «Yza şyǧar bılımnen» deidı. Sondaǧy yza degenımız ne? Bırınşıden, yza degen adam quaty. Yzalanu üşın quat kerek. Sebebı onyŋ mänısı äldenemen kelıspeuşılıkte. «Ol olai emes edı ǧoi» degen tüsınık paida bolǧanda, ol yza bolyp körınbek. Demek, yzanyŋ ekı astary bar. Bırı adamnyŋ osy bolǧaly tūrǧan ıs turaly tüsınıgı boluy, ekınşısı onymen kelıspeuşılıgı.
Osy ekı ortada yza sanasy oianady. Ekınşıden, yza degen – yryqqa köngısı kelmegen aşu. Būl jaqsylyq emes. Būl yzadan qaitu kerek. Mäsele bülınbei tūrǧanda. Aşu – şaitandyq, onyŋ emı sabyr etude. Üşınşıden, yza – bılımdı, parasatty adamnyŋ mäselenı terısteu baǧytyndaǧy sanasy. Sırä, Abai yzaǧa osy tūrǧyda kelse kerek. Abaidyŋ yzalanuy adamdardy oilandyratyn jaǧdai bolsa kerek. Nege bılımnen yza şyqpaq? Taǧy da ekı mäsele turaly söz aituǧa tura keledı.
Bırınşı mäsele, bılımnıŋ özınde, bılımnıŋ özı yza tuǧyzuda, iaǧni, äŋgıme onyŋ sapasynda. Bılım degennıŋ negızı bıle beru bolsa, solar saǧan, zamanǧa, elge qajettı bılım be? Bılım sansyz, esepsız, sonyŋ bärı qajet pe, älde bılım sūryptalyp alynuy qajet pe? Mäŋgılık sūraq.
Ekınşı mäsele. Sapaly bılım de yza tudyrmaq. Sebebı, bılım degen sansyz aldyŋnan aşyla berer esıkter siiaqty. Adam bılgen saiyn bılgısı kele beredı. Ol yza qūmarlyǧyn tuǧyzady.
Būl jatymdy jaǧdai. Būl mände yza talaptylyqtyŋ qozǧauşy quaty, bılım jolyna tüsken jannyŋ sergektıgı, onyŋ bılımge degen qūştarlyǧy. Äŋgıme solai, bıraq būl soŋynda nege jetkızbek? Ol YZA-ǧa jetkızbek, adam qysqa ǧūmyrynda bärın bılıp bola almaitynyn bılım arqyly bılgen soŋ, ärine YZA bolmaq. Sebebı būl şeşımı joq tūiyq sūraq. Abai yzany osy mände aitsa kerek.
Ärine, osyndai jaǧdaidan keiın «Qaiǧy men yza qysqan soŋ, zar şyǧady tılımnen» demeske amaly joq… «Dünie rahat, jūmaq»,– dep kım aitty? Olai bolsa, nelıkten jūmaqty adamzat balasy o dünieden ızdeidı. Sebebı, oişyldar būl dünieden rahat tappaǧan. Abai da sol halde, Sondyqtan, onyŋ da tılınen zar şyǧyp otyr.
***
Zar degenımız ne? Menıŋ paiymdauymşa, zardyŋ üş mänısı bar.
Bırınşı mänısı, zardy janǧa jaǧymsyz mände qabyldauşylyq. Zarlanu, zarlap qalu, zarjaq degender toǧysa kele adam halınıŋ älsıregen jaǧdaiyn bıldırmek. Ömır bolǧan soŋ, mūndai jailar bolmai tūrmaq emes. Adam basyna ıs tüskende, qaiǧy būlty torlanǧanda, keŋ dünie tarylǧanda zarlanbaǧanda ne ıstesın. Būl adamnyŋ auyr halınıŋ bır körınısı.
Ekınşı mänısı, äldenege yntyq, qūştar, qūmar bolu. Ne bır ıstı maqsat etudegı ystyq yntany zar bolu deimız. «Er Töstık» ertegısınde äke-şeşe bır balaǧa zar bolady. Aqyry ıs oŋǧa basyp, ömırge Er Töstık keledı. Mıne, osyǧan ūqsas oqiǧalardaǧy zar boluşylyqty ümıtke qatysty aitamyz.
Zardyŋ üşınşı mänısı dünietanymdyq sipatta. Mūndai jaǧdai nenı joqtap zar etemız. Būl jerde zardyŋ ekı astary bar. Bırı barǧa mıse tūtpauşylyq. Abai qaiǧy men yzaǧa köŋılı tolyp otyrǧany joq. Kerısınşe, ekeuı bırıgıp alyp, oǧan qysym jasauda. Būl – bolǧan ıske zarlanu. Zardyŋ ekınşı astary bolmaǧan ıstı, älı aiqyndalmaǧan joqty aŋsaudan aŋǧarylmaq. Būl bolaşaqqa, aqyn sözımen aitsaq, keler zamanǧa qatysty. Abai «Kök tūman aldyŋdaǧy keler zaman» dep oi tüiındegenı köpşılıkke belgılı.
Keler zaman aiqyndalmaǧan. Tūman degende naqtylyq joq, ony döp basyp kım aita almaq? Sondyqtan, ol zar – sanasyna ainalatynyn da tüsınuge, sırä, bolatyn mäsele. Abai zar degende, onyŋ soŋǧy mänısıne qatysty oi bıldırse kerek. Abaidyŋ zary, onyŋ tılınen şyqqan oiy, tüsınıgı, bız solardy tüsınuge talaptanu nätijesınde osy jailardy baian etıp otyrmyz.
Ǧarifolla ESIM, akademik
