QAZAQ HANDYǦY Jylqyşylyq däuır jäne memlekettılık bastauy

Söz joq, Qazaq handyǧy HV ǧa­syrdyŋ ortasynda paida boldy, bıraq ūltymyzdyŋ memlekettılıgınıŋ negızı eneolit däuırınen bastalady ärı ony alǧaşqy jylqyşy qauymdar qalady. Qazaqtyŋ «Atamyz – Alaş, keregemız – aǧaş» degen sözınde bırneşe myŋjyldyqqa sozylǧan memleket qūru küresınıŋ tarihy jatyr. Jūrttyŋ köbı būl sözdı şyndyqqa eş qisyny kelmeitın ertegı siiaqty köredı. Men Alaş turaly aŋyzdy orta jäne joǧary oqu oryndarynyŋ oqulyqtaryna kırgızuge qanşalyqty küş saldym deseŋızşı. Bızdıŋ halqymyzdyŋ auyz ädebietınde saqtalǧan ertegı siiaqty sözderdıŋ Euraziia tarihyna tıkelei qatysy bar.
Euraziia qūrlyǧynyŋ ortalyq aimaǧyna ornalasqan qazaq jerı köp zaman adamzat balasy üşın kındık territoriia qyzmetın atqardy. Jer men Köktıŋ arasyn qosyp tūrǧan ataqty Şoqterek te osy qazaq dalasynda boldy. Grek äfsanalaryndaǧy Qūdailar panteony, Mysyrdaǧy perǧauyn däuırındegı Künge jäne Osiriske tabynu, tıptı, Şumerdıŋ «Gilgameşı» öz bastauyn bızdıŋ dalamyzda tym erte zamanda paida bolǧan adam, qoǧam, tabiǧat turaly tüsınıkterden bastauyn alady.
Bızdıŋ oiymyzşa, qazaq tarihy Batys jäne Şyǧys örkenietterımen tereŋnen kele jatqan dästürlı ärı jan-jaqty bailanysta qalyptasty. Nemıs filosofy K.Iаspers būl mädeni yqpaldastyqtyŋ tüp-tamyryn otyryqşy mädenietpen bai­lanystyrady. Onyŋ oiynşa, adamzat mädenietı tek egınşılıkke qolaily audandardyŋ damu jemısı: «Mädeniettıŋ şyqqan ortasy Atlantikadan Tynyq mūhity jaǧa­lauyna, Europadan Soltüstık Afrika, Aldyŋǧy Aziia, odan Qytai men Ündıstan arasyndaǧy ūlan baitaq jerdıŋ jıŋışke ǧana tılımın qamtidy. Būl ūzyndyǧy barlyq jer betınıŋ ūzyndyǧynyŋ şiregındei ǧana, al enınen jer betınıŋ jiyrmadan bırındei ǧana aimaqta, şölder, dalalar men tau jotalarynyŋ arasyna ornalasqan qūnarly topyraqty territoriia» (Iаspers K., Smysl i naz­nachenie istorii. /per. s nem./ Mys­liteli XX veka. M.,1991, s. 117). Bız­dıŋ pıkırımızşe, būl bailanystarǧa arqau bolǧan Euraziia dalalyq aima­ǧynda eneolit däuırınde, iaǧni, bızdıŋ jyl sanauymyzdan 4 myŋ jyl būryn paida bolǧan jylqyşylyq tır­şılık. Būl qarym-qatynastarda Şy­ǧys pen Batys örkenietterınıŋ bır­qa­­­lypty baiau tırşılık yrǧaǧyn bū­zyp, otyryqşylar ölkelerıne ış­­ke­rılei enıp ketetın köşpelı ata-baba­­­larymyzdyŋ qyzmetı erekşe. Qūry­­­lyqtyŋ osy qūnarly bölıgı öte köp zamandar boiy, tıptı, Ūly geo­gra­fiialyq aşylularǧa deiın baqta­şy halyqtardyŋ baqylauynda boldy.
Qazaqtyŋ auyz ädebietınde erte jylqyşylyq däuır men alǧaşqy jau­lap alular köbınese ertegı türınde saqtalǧan. Sonymen bırge keide bır tarihi aŋyzdardan ata-babala­rymyzdyŋ älemdı baǧyn­dyruǧa baǧyt­talǧan joiqyn saiahat­taryn kör­gendei bolamyz. Osy sözdıŋ dä­lelı retınde Jienälı batyr­dyŋ hi­kaia­syn keltıre ketsek oryndy. Būl da qazaqtyŋ köne zamandardan berı közınıŋ qaraşyǧyndai saqtap kele jatqan äfsanalarynyŋ bırı: «Jien­älı batyr atasynan qalǧan qara qūl Demektı ertıp alyp, jer jüzın kezgen. «Jüzden asqan Jüzı äulie» degen bar dep, Qara teŋız, Aq teŋız, bes teŋızden ötıp, Jüzı äulienı tapqan.
– Qai jerdı basyp keldıŋder? – degende,
– Syrdariianyŋ ar jaǧasynan keldık, -degende,
– Ua, qu dünie, bız körgende Syr būlaq degen būlaq bar edı, o da dariia bolǧan eken! – deptı.
Ekı közı köruden qalǧan eken. Sonda sonyŋ el-jūrty jylqy degen maldy būryn estıp, körgenı joq eken. Körgenderı tamaşa qylysyp:
– Sondai bır haiuan mınıp kelıptı!- desıp söilesken soŋ, Jüzı äulie ädeiı şyǧyp, sipalap, jal-qūiryǧyn, tört tūiaǧyn, – bärın ūstap körıp aitqan eken:
– Jylqy degen erender,
Jürgen jerı berender.
Tört tūiaǧy bolat-ty,
Jal-qūiryǧy qanat-ty.
Külık. Külık,
Jürgen jerı – ürkın-sürgın, bülıksız bolmaidy. Jetken jerıne zamanaqyr ornatyp jüredı, mūnan jyldam qūtylyŋdar, tūrǧyzbaŋdar, – dep tez qaitaryp jıbergen eken…».
Adamzat köşı bırde mimyrt tır­şı­lıkpen äure bolsa, bırde alasapyran dauyldy bastan keşedı. El men eldıŋ arasy osyndai kezde bır-bırınen alşaqtap, aǧaiyn amal joq bırın-bırı ūmytady. Köşpelı qazaq maŋaiyndaǧy otyryqşy eldıŋ yqpalyna tüskennen keiın dästür-salty da özgere bastaidy.
K.Iаspers erekşe şabyttana sipattaityn siyr tılındei jerde oŋtüstıkten jyljyǧan semit halyqtary men soltüstık-şyǧystan töngen ündıeuropa, altai-oral tıldı halyqtarynyŋ müddelerı bırneşe myŋ jyl taitalasty. Būl tym erte kezeŋ, şyn mänınde, alǧaşqy jyl­qyşy qauymdardyŋ bas qosyp, ta­rihtyŋ bastalar kezeŋı, qazaq şe­jıresınde Alaşa han zamany degen atpen belgılı. Raşid-ad-dinnıŋ «Jämi-at tauarihy» da, Äbıl­ǧa­­zynyŋ «Şadjarat türkısı» de özı­nıŋ kırıspesın osy Alaşa han zama­nynan bastaidy. Raşid-ad-dinge şejıreden aqpar bergen qariialar Alaşa handy Nūq paiǧambarmen zamandas, ne sonyŋ özı dep mejelegen. Osydan-aq semit halyqtary tarihi zamandy Nūq paiǧambardan bastasa, bızdıŋ atalarymyzdyŋ Alaşa handy meje qylǧany körınedı.
Jaratylys älemınen oqşau şyqqan adam balasy üşın käsıptıŋ eŋ tabysty deŋgeiı köşpelı mal şaruaşylyǧymen tyǧyz bailanysty dep esepteimız. Olardyŋ äleumettık damuynyŋ, ruhani qūn­dy­lyqtarynyŋ, saiasi tabysta­rynyŋ özge qoǧamdarǧa tigızgen yqpaly älı de zertteudı qajet etedı. Europa ǧylymy qaşan da adamzat mädenietınıŋ kındık ortasyn bızge jolatpauǧa tyrysady. A.Toinbi «Keibır ua­qyttarda olar öz jerlerın tastap, körşı otyryqşy örkenietterdıŋ ielık­terıne basyp-janşyp kıredı…Şapqynşylyqtarymen tarihqa az uaqytqa kırıkse de köşpelı qoǧam­dardyŋ öz betınşe tarihy joq» dep sanady (Toinbi A.Dj., Postijenie istorii. – M., 1991, s.186). Fransuz tarihşysy F.Brodel «Kärı qūrylyqtyŋ ortasyndaǧy dalalar men şölderde ömır süretın «varvarlar» örkeniet üşın qauıptı… olardyŋ jaulap alulary adamzat tarihyna alapat serpın bergenımen, būl – parazitizm körınısı» deidı. (Brodel F., Struktury povsednevnosti: vozmojnoe i nevozmojnoe. M., 1986, s.112).
Osylaişa adamzat balasyn alǧa bastaǧan jasampaz tarihymyzdy bırneşe ǧasyr boiy joqqa şyǧaru­men ainalysqan Europa ǧylymynda bız tek «Ortalyq Aziianyŋ köşpelı halyqtarynyŋ Qytai, Ündıstan jäne Batys elderıne jetuı (olardan ejelgı dünienıŋ mädenietterı jylqyny paidalanudy üirendı) üş oblysqa da bırdei äser ettı: jylqyny ielengen būl köşpelı halyqtar älem keŋıstıgın tanydy. Olar ejelgı dünienıŋ ūly mädenietterın jaulap aldy. Qiyn-qystau tırşılık, qaterlı joryqtar dünienıŋ jalǧandyǧyn tüsınuge kömektestı, al üstem näsıl esebınde olar būl älemge erlık jäne tragikalyq sanany engızıp, ony epos türınde bıldırdı» degen A.Veberdıŋ pıkırın aqiqi uäj dep bılemız (Veber A., İzbrannoe: Krizis evropeiskoi kultury. Spb.,1999, s.201).
1970-jyldary osy pıkır­dıŋ jal­ǧasyndai bolyp Dj.P.Mel­loridıŋ «Ündıeuro­palyq­tardyŋ ata jūrty» degen ataqty eŋbegı jaryq kördı. «150 jyldai ündıeuro­palyqtardyŋ atajūrtyn ızdeu barlyq ǧalymdar moiyn­daǧandai bır şeşımge äkel­medı… Men olardyŋ eŋbekterınde naqty ata jūrt turaly aitylǧan da bolar dep oilaimyn, sebebı, ony ǧalymdardyŋ ızdemegen jerı joq. Soltüstık poliustan bastap Oŋtüstık poliuske deiın, Atlantika mūhitynan Tynyq mūhitqa deiın atalmaǧan jer joq. Hronologiiasyn da b.z.b. 100000 jyldan bastap b.z.b. 1600-ǧa deiıngı aralyqta ızdedı» dei kele, ol europalyq örkeniettıŋ altyn besıgın qazaq jerınen ızdeudı ūsynady.
A.Veber adamzat balasynyŋ tırşılık mazmūnyn kürt özgertken būl tarihi töŋkerıstı jasaǧan Soltüstık Euraziia dalalarynyŋ jaulap aluşy halyqtary dep eseptedı. Bızdıŋ jyl sanauymyzǧa deiıngı törtınşı myŋjyldyqtan bastap Europa jäne Jerorta teŋızı aimaqtary ündıeuropalyq taipalardyŋ qonystanu jäne yqpal jasau aimaqtaryna ainalsa, ekınşı myŋjyldyqtyŋ ortasynda köşpelı halyqtar Ündıstan men İran jerıne de jettı, al osy myŋjyldyqtyŋ soŋynda Qytai būl köşpelılerdıŋ bilıgın moiyndady. Osy uaqytqa deiın Qytaidan bastap Europaǧa deiıngı aimaqtarda tamyry tereŋge ketken jäne matriarhaldyq salty basym, otyryqşy türde mal asyraǧan, ne egınşılıktı käsıp qylǧan, negızınen özımen-özı, oqşau ömır sürgen köne mädenietter boldy. Aldymen siyr baqqan, keiın jylqyly köşpelılerdıŋ keluımen adamzat tırşılıgı osy ekı küştıŋ arasyndaǧy küreske ainaldy, bır jaǧynan, matriarhaldy, tūraqty, köne, ūiqyly-oiau mädeniet, ekınşı jaǧynan, jaŋa, qozǧalystaǧy, azat oily, özınıŋ damu baǧyty aiqyn köşpelı halyqtar mädenietı. «Köşpelılerdıŋ keluımen adamzat tarihy bastalsa, olardyŋ otyryqşylardy baǧyndyruy barysynda memleket qūryldy» deidı nemıs oişyly.
Euraziia köşpelı taipalarynyŋ memleket qūruşy äleuetı turaly pıkırler erteden bar. F.Ratsel, K.Kautskii, V.Bartold siiaqty osy baǧytta jazǧan europalyq ǧalym­dardyŋ ışınde K.Kautskiidıŋ pıkırı erekşe. Ol Euraziialyq nomad­tar tarihta qaşanda memleket qūruşy küş retınde qyzmet atqar­dy, bıraq memlekettı olar öz betımen qūra almauşy edı, memleket qūrudyŋ basty şarty köşpelıler jaulap alyp, baǧyndyratyn momyn ärı eŋbekqor otyryqşylar boluy şart deidı: «Eger bız egınşı şarualar men baqtaşy-nomad­tardyŋ psihologiialaryndaǧy: aldyŋ­ǧylardyŋ qarapaiymdylyǧy, sonymen bırge otyryqşylyǧy, qorǧansyzdyǧy, baǧynyştylyǧy, kerısınşe, soŋǧylardyŋ kedeilıgı, jauyngerlıgı, erjürektılıgı, sonymen bırge är mäselege ikemdele alatyn oi qabıletındegı ülken erekşelıkterdı eskersek, onda bız şarualar men baqtaşylardyŋ tırşılıgınen ekı türlı faktordy köremız, damudyŋ belgılı bır fazasynda aralasu barysynda baqtaşylardyŋ şarualardy baǧyndyryp, özderın alym-salyq töleuge mäjbürleitını anyq. Jekelegen baqtaşy taipalar köptegen şarualar qauymdary men aimaqtaryn bırtūtas qylyp jinaqtap, özderı osy qoǧamnyŋ bilıgın qolyna aldy, ony qanaudyŋ barysynda özderı de baqtaşylyq tūrmystan qol üzdı. Osy­laişa alǧaşqy memleketter qūryldy» (Kautskii K., Materialisti­cheskoe ponimanie istorii. M., 1927, s.35 ).
Qyr öŋırı aŋyzdarynyŋ Uyz hanǧa arnalǧan toptamasy köşpelı ordalardyŋ Batys pen Şyǧysqa qarai qozǧalystaryn baqylauǧa mümkındık beredı. Būl ūly jaulap alular men jaŋalyqtar zamany K.Iаsperstıŋ beldık uaqyt turaly tūjyrymdaryna säikes keledı. Jergılıktı mädeniet teoriialaryna qarsy şyǧa otyryp, ol älemdık tarihtyŋ damu barysyna Batys jäne Şyǧystyŋ ruhaniiatyndaǧy kürdelı jaŋalyqtar paida bolǧan özektık jäne ostık (kındık) uaqyt airyqşa qyzmet atqarady degen közqarasty qalyptastyrdy. Ostık uaqyttyŋ basy retınde K.Iаspers b.z.b. 800-200 jyldardy körsetedı. «Būl däuırde qazırgı oi-tanymdarynyŋ negızı salyndy, qazırgı adamdardyŋ ömırınıŋ qūndylyǧyn anyqtaityn düniejüzılık dınder bastau aldy, barlyq baǧytta ämbebaptylyqqa köşu ürdısı jürıp jatty. Adam öz tūrmysyn, özın-özı jäne özınıŋ mümkındıgın tüsındı. Adam aldynda dünie qanşalyqty qorqynyşty ekenı jäne onyŋ tabiǧat aldynda qanşalyqty älsız ekenı aşyldy» (Iаspers K., Smysl i naznachenie istorii. /per. s nem./ Mysliteli XX veka. M.,1991, s.32-33).
Qazaq şejıresıne qarasaq, «Odan soŋ Uyz han qytaidy jäne şürşıttı, sondai-aq taŋǧūtty jeŋıp aldy. Taŋǧūtty täjıkter «tibet» deitın edı. Odan keiın baryp qara qytaidy baǧyndyrdy, ol ülken jūrt edı. Halqynyŋ tüsı ündıler siiaqty qara bolar edı» deidı. Orta ǧasyrlyq şejı­relerdıŋ jazba nūsqalaryn ızerlesek, Uyz han eskı qūrlyqty tügel baǧyndyrdy: «basyp alǧan jerlerınde köp jyldar tūryp, dūş­pan­daryn qūrtyp, dostaryn syilap, «basy Sairam, aiaǧy Mysyrǧa deiıngı uälaiattardyŋ barşasyna äkımder qoiyp, qaityp öz jūrtyna oraldy» (Äbılǧazy, Türık şejıresı. Almaty, 1991., 19-22 bb.).
Qazaq halqynyŋ tarihyn, onyŋ memleket jäne qoǧam qūru fenomenın, adam men dın turaly tüsınıkterın ejelgı tarihty dūrys tüsınbei, qaita qalpyna keltıru mümkın emes. Bız özımızdıŋ būrynǧy eŋbekterımızde Ūly dala tarihynyŋ özındık tamyr­lary men qainar közderı bar ekenın jazdyq, ol öte myǧym jäne jarqyn, sonymen qatar Şyǧys pen Batystyŋ tarihymen tyǧyz baila­nys­ty. Ūly dalanyŋ ejelgı otyryq­şy örke­niet­termen qarym-qatynasyn ärtürlı qainar közder tūrǧy­synan qaras­tyruǧa bolady. Jaz­başa jädıger­ler
turaly aitqanda, «Aves­ta», «Ma­habharata», «Veda» siiaqty Ūly dala­dan tym erterek qonys audar­ǧan aǧaiyndarymyzdyŋ tūqym-jūra­ǧaty qaldyrǧan derekterı bar, bıraq tym äfsanalanǧan. Ūly dala men ejel­gı örkeniet oşaqtarynyŋ qarym-­qatynastary turaly arheo­lo­giia­lyq qaz­balar da bırsypyra mälımet berer edı, ökınışke qarai, tabyl­­ǧan artefaktılerdı täpsırleu men oi jüiesıne salu jaǧy älı de tömen deŋ­geide. Osyǧan bailanys­ty qazaq­tyŋ auyzşa dästürınde saqtalǧan aŋyz­dardyŋ maŋyzy erekşe arta tüsedı.

Jambyl ARTYQBAEV,
L.N.Gumilev atyndaǧy
EŪU-dıŋ professory,
tarih ǧylymynyŋ doktory