Üş jüz jyldai Resei siiaqty alyp imperiianyŋ otary bolǧan qazaq elı ärdaiym azattyqty aŋsaǧan, erkındık, bostandyq üşın soǧysyp, qan tögıp qana qoimai basqa da amal-ärekettı bastan ötkızgen. Täuelsızdık jolyndaǧy küres tek qaruly kürespen şektelmeitındıgı belgılı. Mūny jaqsy sezgen qazaq ziialylary osy asyl maqsat üşın tuǧan halqynyŋ közın aşyp, kömeskı tartqan ruhyn oiatyp, bılımmen qarulandyryp, bırte-bırte täuelsız el boludyŋ ärtürlı jolyn ünemı ızdedı. Al halyq ruhyn oiatudyŋ bırden-bır qūraly el arasynda resmi türde keŋ taralatyn, bıraq ūlttyq ideiany nasihattau basty mūrat bolyp tabylatyn gazet ūiymdastyru ekendıgın olar jaqsy tüsındı. Osyǧan orai, mäselen, Ahmet Baitūrsynov «baspasöz – halyqtyŋ közı, tılı jäne qūlaǧy» dep baǧalasa, Mırjaqyp Dulatov «Qai eldıŋ baspasözı myqty bolsa, sol eldıŋ bolaşaǧy myqty» dep däl anyqtama bergen.
Sol kezde aq patşanyŋ qazaq jerındegı general-gubernatorlyq äkımşılıgı negızınen ökımet jarlyǧyn, basqa resmi habar-oşarlardy taratu maqsatymen Taşkent, Omby qalalarynda özderınıŋ basylymdaryn, ışınde qazaqşa qosymşalaryn şyǧara bastaǧan edı. Qazaq ziialylary osy gazetterdı jäne keiınnen özderı şyǧarǧan basylym betterınde ūlttyq qūndylyqtardy barynşa nasihattap, aityp qaluǧa tyrysty. Sol basylymdarǧa bır sät nazar audaryp köreiık.
«Türkıstan uälaiatynyŋ gazetı» – qazaq tılınde jaryq körgen tūŋǧyş gazet. 1870-1882 jyldar aralyǧynda Taşkent qalasynda şyqqan. Gazet Türkıstan general-gubernatorynyŋ resmi organy boluyna qaramastan qazaq halqynyŋ qoǧamdyq-äleumettık oi-pıkırın oiatuǧa, mädeni-ädebi dünietanymynyŋ molaiuyna eleulı äser ettı. Qazaqtyŋ ataqty ǧalymy Ş. Uälihanov turaly ana tılımızdegı tūŋǧyş maqala osy gazette jariialandy. Sonymen bırge qazaq handary, qazaqtyŋ tegı, üş jüzdıŋ arǧy tüp atasy sanalatyn Alaş turaly derekter berıldı.
«Dala uälaiatynyŋ gazetı» – 1888 jyldan 1902 jylǧa deiın Omby qalasynda qazaq, orys tılderınde şyǧyp tūrǧan «Akmolinskie oblastnye vedomosti» gazetıne qosymşa retındegı resmi basylym. Dala general-gubernatorynyŋ organy bolsa da mūnda Abai, Şäkärım, Ä.Bökeihanov, B.Syrttanov, J.Aqbaev, S.Şormanov, t. b. belgılı qazaq intelligensiiasynyŋ hat-habarlary jaryq körgen. Y.Altynsarin, Ş.Uälihanov turaly derekter basylǧan.
Peterburgte şyǧyp tūratyn «Ülfät» gazetınıŋ qosymşasy retınde Şäimerden Qosşyǧūlovtyŋ basqaruymen jäne Abduraşit İbragimovtyŋ redaktorlyǧymen 1907 jyly «Serke» gazetınıŋ üş-tört nömırı basylyp şyqqan.
«Qazaq» gazetı 1907 jyldyŋ mart aiynda Troisk qalasynda jaryq körgen. Bır sany şyǧyp, toqtap qalǧan.
«Qazaqstan» gazetınıŋ (1911-1913) alǧaşqy sandary Ordada, keiın Oralda (būrynǧy Teke qalasynda) qazaq jäne orys tılderınde basyldy. Gazettıŋ negızgı maqsaty – halyqty öner-bılımge jeteleuge, käsıp etuge şaqyryp, ǧylymdy meŋgeruge, şaruaşylyqty örkendetuge belsene kırısuge ündeidı.
Sol jyldary Troisk qalasynda aiyna bır ret (keiın ekı ret) qoǧamdyq-saiasi jäne ädebi «Aiqap» jurnaly (1911-1915 j.) şyǧa bastady. Alǧaşqy redaktory – Mūhametjan Seralin. «Aiqap» qazaqtyŋ qoǧamdyq oi-pıkırınıŋ oianuy men ūlttyq mädenietınıŋ damuyna ülken üles qosty. Jurnalda qazaq auylyndaǧy oqu-aǧartu mäselesı, äiel teŋdıgı, otyryqşylyq tūrmysqa köşu, t. b. taqyryptar men memlekettık Dumaǧa qatysu siiaqty saiasi mäseleler de köterıldı.
Mıne, 1913 jyly qoǧamdyq, saiasi jäne ädebi «Qazaq» gazetı būǧan deiın osyndai ırılı-ūsaqty basylymdar jaryq körıp, töl baspasözımız endı-endı qoǧamdyq-saiasi arenaǧa şyǧa bastaǧan kezde ömırge keldı. Ol Orynbor qalasynda aptasyna bır ret (1915 jyly – ekı ret) şyǧyp, onyŋ 265 (keibır mälımet boiynşa 264) nömırı jaryq kördı. «Qazaq» gazetınıŋ taralymy üş myŋnan segız myŋ danaǧa deiın jetken. Qazırgı ölşemmen qarasaŋ, onşa emes siiaqty körıngenımen, sol zamandaǧy qalyptasqan ahual tūrǧysynan baǧalasaq, otarlyq ezgıdegı elde, otraşyldardyŋ köz aldynda, jariia türde täuelsızdık ideiasyn nasihattaityn gazettı bes jyl boiyna şyǧaryp tūru degen ülken erlık bolatyn.
Mūnyŋ bas jazuşysy, iaǧni bas redaktory – Ahmet Baitūrsynov, «ekınşı jazuşysy» – Mırjaqyp Dulatov. Basylymnyŋ halyq arasynda ülken bedelı boldy. Gazette HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq elınıŋ saiasi-äleumettık ömırınıŋ eŋ tüiındı mäselelerıne, şaruaşylyq jaǧdaiyna, jer, basqa eldermen qarym-qatynas, oqu-aǧartu, ädebiet pen mädeniet, ädet-ǧūryp, salt-sana, tarih pen şejırege arnalǧan maqalalar jariialandy.
Gazet özektı mäselelerge nazar audardy, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy äspettedı, mıne, osynyŋ bärı el ışınde täuelsızdık ideiasynyŋ keŋınen tarauyna keŋ jol aşty degımız keledı. Öitkenı sol kezde osynyŋ aldynda jaryq körgen basylymdardy şyǧarysuǧa belsene kırısken bedeldı qalamgerler şoǧyry paida bolǧan edı. Mäselen, «Aiqap» jurnalynyŋ belsendı avtorlary Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Älihan Bökeihanov, Maǧjan Jūmabaev, Mūhametjan Seralin, Säbit Dönentaev, Şäkärım, Ǧūmar Qaraşev, Mäşhür-Jüsıp Köpeev, Jansūltan Seidalin, Jihanşa Seidalin, Beiımbet Mailin, t. b. özderınıŋ oi-pıkırlerın, eldı tolǧandyrǧan mäselelerdı endı «Qazaq» gazetıne jaza bastady.
Mäselen, Ahmet Baitūrsynov osy gazet betınde jer turaly, qazaq elınıŋ şet eldermen qarym-qatynasy, keiın sovettık bilık imperialistık soǧys dep ataǧan qandy qyrǧynǧa qatysqan memleketterdıŋ qazaq elıne tigızgen äserı turaly maqalalary jaryq kördı. Gazettıŋ bırneşe nömırınde jaryq körgen «Qazaqtyŋ bas aqyny» atty maqalasynda Abai Qūnanbaevtyŋ şyǧarmaşylyǧy, ömırbaiany turaly keŋınen oi tolǧaidy.
«Qazaq» gazetınde Älihan Bökeihanovtyŋ ekı jüzge juyq maqalalary men audarmalary basylǧan. Qazaq elınıŋ jerı, otyryqşy boluy, patşa ökımetınıŋ qazaq jerınde jürgızıp otyrǧan saiasaty, sot, äkımşılık turaly bai maǧlūmattar berılgen. Ǧylymi maqalalarynda Şoqannyŋ, Abaidyŋ, Şäkärımnıŋ eŋbekterıne sılteme jasai otyryp qūndy pıkırler, tüiınder jasaidy. N. Markestıŋ, L. Tolstoidyŋ, A. Chehovtyŋ audarmalaryn basqan.
Mırjaqyp Dulatov «Qazaq» gazetın şyǧaru jolynda Ahmet Baitūrsynovqa qosylyp barlyq qiyndyqty bölısumen bırge gazet betınde qazaq elınıŋ tarihy, ädebietı, mädenietı, saiasi jaǧdaiy turaly maqalalarymen qatar äŋgıme, öleŋ, şyqqan kıtaptarǧa pıkır jazǧan. Qazaq tarihyndaǧy «aqtaban şūbyryndy», 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs, Şoqan Uälihanov, Abai Qūnanbaev turaly materialdary jaryq kördı.
Qazaq ziialylarynyŋ osyndai jankeştı eŋbegınıŋ nätijesınde 1905 jyldan berı Alaş qozǧalysy qūlaşyn keŋge sermep, bırte-bırte Alaş partiiasyna ūlasty, al onyŋ baǧdarlamasy «Qazaq» gazetınde jariialandy.
Alaş partiiasy ideialaryn elge tanytuda qazaq baspasözınıŋ rölı öte joǧary boldy. Alaş armany – bügıngı täuelsız Qazaqstan! Endeşe bız ärbır azamat osydan jüz jyl būrynǧy ūlttyq ūly ideialardyŋ bügıngı täuelsız Qazaqstannyŋ da negızı retınde berık ornyǧuyna müddelı boluǧa tiıspız. Öitkenı Alaş ideiasy – ūlttyq ideia. Ol otanşyldyqqa, memleketşıldıkke, bırlıkke ündeidı.
«Qazaq» gazetınde bes jyl boiy jariialanǧan ūlttyq mūrattar jinaqtalyp, qorytyndylai kele Alaş partiiasynyŋ aldaǧy mındetterın aiqyndap berdı. Söitıp, onyŋ, iaǧni Alaş partiiasynyŋ basty baǧyty bes arnaǧa kelıp toǧysty. Olar mynalar: 1) Jerge eŋ aldymen qazaq ie boluy kerek. 2) Jerdıŋ asty-üstınıŋ bailyǧyn qazaq paidalanuy kerek. 3) Öz önımın özı öndıretın derbes ekonomikasy qajet. 4) Qazaq tılınıŋ memlekettılıgı, dını men dılınıŋ üstemdıgı bolu kerek. 5) Bılımınıŋ damuy qajet. Mıne, osy bes baǧyt bır ǧasyrdan keiın, bügın de bız üşın özektı bolyp otyrǧanyn kım joqqa şyǧara alady?
Mıne, Alaş partiiasy belgılep ketken osy maqsat-müddeler bügıngı täuelsız Qazaqstannyŋ strategiialyq damu josparymen ündesıp tūr. Mäselen, Alaş kösemderınıŋ bırı Ahmet Baitūrsynovtyŋ memlekettık tıl turaly myna pıkırı bızdıŋ qūlaǧymyzǧa ony tap bügın aityp tūrǧandai estıledı. Ol bylai degen edı. «… Kelımsek element tūrǧylyqty halyqty jūtyp qoiary sözsız. Sondyqtan da bızdıŋ aldymyzda eŋ aldymen qazaq halqynyŋ täuelsız ömır süru-sürmeuı, bolu-bolmauy basty mäsele bolyp tūr. Mynany eşqaşan esten şyǧaruǧa bolmaidy: täuelsız derbes ömırge özınıŋ ana tılınde söileitın jäne töl ädebietı bar halyq qana talasa alady. Būl jaǧynan alyp qarasaq, bızdıŋ jaǧdaiymyz mäz emes. Qazaq ūltynyŋ ömır süruınıŋ özı problemaǧa ainalyp bara jatyr». Mıne, Aqaŋnyŋ osy eskertuın bız ärdaiym este saqtauymyz kerek-aq.
«Qazaq» gazetın söz etkende bızdı osyndai oi-örımder mazalai beredı.
Amantai KÄKEN,
jurnalist
