Qazır internettıŋ zamany, rahat. Älemge aty şyqqan qandai kinony körgıŋ kelse, sony kündelıktı telmırıp otyrǧan «terezeŋe» jüktep alasyŋ da, köre beresıŋ. Körgen dünieŋ taŋdantyp, taŋdai qaqtyrar. Bıraq senıŋ qūpiia kodyŋdy däp basyp, Qūranda aitylǧandai, «bır-bırımızdı tanu üşın ūlt pen ūlysqa bölıp jaratqan» Qūdıret küşın sol kinolar qazaqqa körsete alady dep aita almas edık (özgeler öz kinosynan özın köre alatyn şyǧar, onymen bäsımız joq). Basqa jūrttyŋ qalai ekenın qaidam, özımızdıŋ özımız jaily tüsırgen köp dünielerımız sipalanǧan soqyr sekıldı, köbınde mült ketıp jatady. Ötken senbıde Alty Alaşqa sauyn aityp, Qazmedia ortalyǧynda tūsauy kesılgen «Qūnanbai» körkem filmı qyşyǧan jerıŋe döp tietın, şyn mänındegı ūlttyq degen statusqa ie jaqsy dünie bolypty. Ony özımızdıŋ tüisıgımız tüidı, maŋaiymyzdaǧy körermennıŋ de közınen möldırep üzılgen tamşy jastan baiqadyq.
Atalmyş kinonyŋ rejisserı – Doshan Joljaqsynov, ssenariiın jazǧandar: jazuşy, mädeniettanuşy, qazaq ruhaniiatynyŋ taŋǧajaiyp qūbylysy marqūm Talasbek Äsemqūlov pen osy kinony qoiuşy-rejisser. Kompozitory – Tölegen Mūhamedjanov. Basty rölderde Doshan Joljaqsynov (Qūnanbai), Nūrsifat Salyqova (Zere), Älıbi Syraily (Abai), Aidos Bektemırov (Baraq), Maira Omar (Küŋke), Qaragöz Süleimenova (Ūljan) oinaǧan. Kinonyŋ jūrt köŋılınen şyǧyp, qyzu talqyǧa tüsıp jatqany da osy ärtısterdıŋ tıkelei eŋbegı ekenı aitpasa da tüsınıktı jäit. Abai Äbdırahman ölgende jazǧan öleŋınde:
«Arǧy atasy qajy edı,
Beiışten tartqan şärbatty.
Jaryqtyqtyŋ önerı,
Aituǧa tıldı terbettı,
Adaldyq, aqyl jasynan,
Qozǧapty, tynyştyq bermeptı.
Mal tügıl, janǧa myrza edı,
Är qiynǧa sermeptı.
Mūŋly, şerlı, joq-jıtık,
Aŋsap aldyn kerneptı.
Bärınıŋ köŋılın tyndyryp,
Bıreuın ala körmeptı.
Ädıl, myrza, er bolyp,
Älemge jaiǧan örnektı.
Täubesın eske tüsırıp,
Tentektı jiyp jerleptı» dep äkesı Qūnanbaidyŋ bolmys-bıtımın aşady. Ärine, Qūnanbaidy Abaidai bıletın eşkım bolmas, eşkım de Qūnanbaidyŋ baǧasyn häkımdei bılmes. Abai mälım etkendei, sol ädıl de tura, kürdelı de qaişylyqty tūlǧany känıgı, käsıbi akter Doshan Joljaqsynov sättı somdap şyqqan. Būl kinonyŋ taǧy bır jaŋalyǧy – būryn eşbır kinoǧa tüsıp, rölder somdamaǧan, Jambyl oblystyq qazaq drama teatrynyŋ aktrisasy Nūrsifat Salyqovanyŋ Zere obrazyn sonşalyqty şynaiy somdap, bükıl qazaq keiuanalaryna tän qasiettı saf küiınde jūrtpen qaita qauyştyrǧany boldy. El basqarmaq tūlǧanyŋ qalai bolmaǧy kesek-kesek dialogtarmen Zere rölındegı Nūrsifat apamyzdyŋ auzymen aitylǧanda, rasynda Alaşqa aty mäşhür anany tırı körgendei küi keştık. Tıptı, «Qūnekeŋdı aidap bara jatyr» degen habar jetkende oibailap jylaǧan qatyn-qalaşty bır zekıp tiyp, üi maŋyndaǧy öreleulı atqa mıne sap, basyna qara būlt ainalǧan aǧa sūltannyŋ soŋynan şauyp jetetın jerınde bız paqyr da elmen bırge közımızdı bır syǧyp aldyq. Qūnanbaidyŋ Qūdaidyŋ aldynda naqaqtyǧyna köz jetkızıp, äjımdı jüzın mūŋ bürkep, balasynyŋ soŋynan qarap tūratyn ana beinesınıŋ jabylǧan tüisıkter men üzılgen tamyrlardy dır etkızbeuı mümkın emes edı. Özge de akterlar men aktrisalar turaly jeke-jeke jazudy maqalanyŋ kölemı kötermeitındıkten, osy jerden toqtaimyz. Al aitpauǧa bolmaityn taǧy bır dünieler – ūlttyq tūspaldar. Kinodaǧy jer dauy, jesır dauy, kısı qūnyna bailanysty biler sotyndaǧy amal-qareketter ötkenmen bır qauyştyryp, öşkendı jandyrǧan. Söz alsa qamşy ūstap, kelısse qamşysyn jerge tastaityn qazaq, ymyraǧa kelse nasybai atyp, «däm» aiqastyratyny keşe bolǧan, bügın joq, ūmytylǧan salt-tūǧyn. Sol joǧalǧan josyn jotasyn körsettı. Abaqtyda otyrǧan Qūnanbai orys tergeuşısınıŋ Kenesary han turaly tergeuıne bergen jauaptary, az dialogpen Kenesary hannyŋ şapqynşylyqqa qarsy küresınıŋ tüp mänın aiparadai aşqany ssenaristıŋ şyǧarmaşylyq quatyn taǧy bır äigıledı. Qūnanbai qolyna tüsken kısen-şynjyr saqalyn sylauǧa mümkındık bermeitını otarşyldyq qamytyn milyqtata kigen qazaq taǧdyryn tūspaldasa, itjekkenge aidalyp bara jatqanda aǧa sūltandy alyp qalatyn Baraq pen Qūnanbaidyŋ tös qaǧystyratyny – süiekke sıŋgen qazaqy qaǧidany, ökpege qisa da, ölımge qimaityn qazaq jaratylysyn tılsız tüsındırdı. Kino soŋynda Qūnanbai qajy balasy Abaidy azan äuelegen meşıt mūnarasyna baǧyttap, jol sılteitın tūstarynyŋ bärı körermen özı şeşımın tabatyn jūmbaqtar, rejisserlık şeşımder…
Kötergenı toqsan toǧyz narǧa jük 95 minuttyq tarihi dramany körıp, äserınen aiyǧa almai oilanyp kele jatyp, qazaqtyŋ közı tırı klassigı, asqar taudai alyp Äbış Kekılbaiūlymen jolym tüiıstı. Kökten tılegenım jerden tabylyp, osy kino turaly bır-ekı auyz pıkır aluǧa orai tudy. «Būl özı kürdelı taqyryp. Şynyn aitqanda, Mūhtar Äuezovtıŋ özı qinala-qinala baryp, berıden qaitqan taqyryp. Berıden qaitsa da onyŋ kökeiınıŋ arǧy jaǧynda ne jatqany körınıp tūratyn. Sol ülken taqyrypty, ülken jelını ındetıp qaza bılgenı, jerıne jetkıze tolǧana bılgenı, tebırene bılgenı – būl filmnıŋ negızgı tabysy bolyp esepteledı. Kino köŋılımnen şyqty» dedı abyz aqsaqal. Özımızdıŋ äserımız adyra qap, kinonyŋ ülken suretkerdıŋ köŋılınen şyqqanyna quandyq, qazaq üşın quandyq.
Yrysbek DÄBEI
