Jaŋa zaman jaqsy jaŋalyqtarmen, jaŋa tehnologiialarymen bırge bızge bala tärbiesıne qatysty qiyndyqtarmen keldı. Jahandanudan, ǧalamtordyŋ ömırımızge enuınen eŋ basty qauıp – balalarymyzdyŋ densaulyǧy, bolaşaǧy. Tabysty tūlǧamen qatar qoǧamda psihikalyq jaǧynan tejelgen, oilau, estu, köru qabıletterı şektelgen, autizmı bar balalar da qoǧamda oryn aluda. Balanyŋ qalyptasuyna bırneşe syrtqy jäne ışkı sebepter äser etetının aituǧa tiıspız.
Anasynyŋ qūrsaǧyna bıtkennen bastap genetikalyq tūqym qualaityn aurulardan bastap, tıptı ekologiialyq faktorǧa deiın, äleumettık mäseleler de äser etedı. Elde autizmmen, ärtürlı auytqu aurulary bar erekşe balalar köbeidı. Būl – ösuı tiıs halqymyzdyŋ basty qasıretınıŋ bırı. Qoǧamnyŋ būǧan beijai qarauyna bolmaidy.
2 säuır – Düniejüzılık autizm mäselesı turaly aqparatty taratu künı. Būl kün autizm bar balalardyŋ mäselelerıne nazar audaru maqsatynda BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ qararymen 2007 jylǧy jeltoqsanda belgılendı.
Zamanaui sifrlyq tehnologiialardyŋ enuıne bailanysty telefon, planşetterdıŋ qoǧam ömırıne kırgenı sonşalyqty, balanyŋ söileu tılı şyqpai jatyp sol qūraldardy meŋgeredı. Al balamen ekı auyz söilespegesın būl onyŋ söileu tılınıŋ, logikasynyŋ damuyna kedergı.
Erekşe balalar künı
2008 jyldan bastap, jyl saiyn 2 säuırde bükıl älemde ärtürlı aqparattyq nauqandar men aksiialar ötedı: beine portaldarda, teledidarda äleumettık jarnamalyq rolikter körsetıledı, autizm boiynşa konferensiialar ötkızıledı, onda autizm mäselesınıŋ jahandylyǧy talqylanady.
Resmi mälımet boiynşa Qazaqstanda 9 myŋnan astam autizm bar bala tūrady, al beiresmi derekter boiynşa autizm bar balalardyŋ sany 30 myŋnan asady. «Autism Speaks» halyqaralyq ūiymynyŋ derekterı boiynşa 2020 jyly älemdegı ärbır 54-balaǧa autizm diagnozy qoiylady.
Autizm spektrınıŋ būzyluy bar balalardyŋ ata-analaryna arnalǧan alaŋ Autism Talks Astanada ötkızıldı.
QR BǦM derekterı boiynşa Qazaqstanda 9 myŋnan astam autizm bar bala tūrady, al beiresmi derekter boiynşa autizm bar balalardyŋ sany 30 myŋnan asady. «Autism Speaks» halyqaralyq ūiymynyŋ derekterı boiynşa 2020 jyly älemdegı ärbır 54-balaǧa autizm diagnozy qoiylady
Is-şarada ata-analar autizm bar balalardy tärbieleu täjıribesımen bölısse, mamandar balaǧa da, ata-anaǧa da qoldau körsetetın türlı ädıster, qūraldar turaly aitty. Is-şara aiasynda erekşe balalary bar ata-analar balanyŋ auyr diagnozyn estıgende moiymai, oqu ortalyqtaryn, äleumettık käsıporyndar aşyp, zamanaui ädıs-täsılderdı üirengenın, qauymdastyq qūryp, basqa da ata-analarǧa kömekteskenın şynaiy jetkızdı. Kezdesude söz söilegender: «Autism. Qoljetımdı orta» qaiyrymdylyq qorynyŋ jäne «Qamqor äke» autizm bar balalardyŋ äkeler qoǧamdastyǧynyŋ basşylary, aqtöbelık erlı-zaiypty Ruslan men Sara Qazybaevtar, «Erekşe baqyt» qoǧamdyq qorynyŋ teŋ qūryltaişysy, zaŋ ǧylymdarynyŋ magistrı Svetlana Ordabai, balalar psihiatry Tatiana Degtiar, mınez-qūlyq taldauşysy, «Bolaşaq» qorynyŋ supervizory Ainūr Nūrova jäne basqalary. Mamandarmen bılım beru jiynyn Qamqorşylyq keŋesınıŋ töraiymy Dinara Gaplan jürgızdı.
Düniejüzılık autizm turaly aqparattandyru künı aiasynda «№1 psihologiialyq-pedagogikalyq tüzetu kabinetı» 3 säuırde saǧat 9.00-den 14.00-ge deiın «TAU PARK» ippodromynda «Autizm spektrınıŋ būzyluy» diagnozy qoiylǧan 100 bala men ata-analarǧa arnalǧan ıs-şara ötkızude.
Is-şaranyŋ baǧdarlamasyna ippodromǧa ekskursiia, nūsqauşymen ippoterapiia, qimyldy oiyndar men kvadrosiklderge mınu kıredı. Şara barysynda balalarǧa şaranyŋ demeuşısı «Food Solutions KZ» JŞS ūsynǧan gliutensız taǧamdar men susyndar ūsynylady.
Dert belgılerı qandai?
Autizm erte balalyq şaqta körınedı jäne jynysqa, näsılge nemese äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiǧa bailanysty emes. Autizm üşın salttyq mınez-qūlyq, kündelıktı qarym-qatynas jasau, özara äleumettık ärekettesu qiynǧa soǧuy tän. Degenmen autizm bar balalar mektepte oidaǧydai oqi alady, qoǧamnyŋ ömırıne qatysa alady. Būl mümkın bolu üşın balaǧa jastaiynan bılıktı mamandardyŋ kömegın qamtamasyz etu qajet.
– Balanyŋ ainalasyndaǧy älemge sülesoq qarauyn, sūraqqa jauap bermeuın, söilemeuın erkelıkke balaǧan ata-analar qatty qatelesedı. Ekı jasqa deiın söilemei, tek telefon qaraǧan balada autizmnıŋ belgılerı bar. Ony jedel uchaskedegı därıgerge qaratyp, olardyŋ tekseru, baqylauynan keiın medisinalyq qorytyndyny alǧasyn bılım basqarmasy arqyly qaladaǧy psihologiialyq-pedagogikalyq tüzetu kabinetıne joldama alyp, mamandardan arnaiy bılım alady. Ata-analar mamanǧa neǧūrlym erterek kelse, soǧūrlym balada mol mümkındık bar, – deidı Ädısker Ǧaişagül Jūrqabaeva.
– Balamnyŋ estu qabıletı naşar bolǧandyqtan osynda keldık, – deidı Astana qalasynyŋ tūrǧyny Beibıt Sarmanova. Ūlym alty jasta, mūnda kelgelı oiyn oinap, mamandarmen türlı taqyrypta suretter salady, aptasyna 3 saǧattan 3 ret kelemız. Nätijesı taǧy ekı aida belgılı bolar degen ümıttemız deidı ol.
– Menıŋ ūlym estımeidı, ündemeidı, taǧy türlı aurulary bar, – deidı astanalyq Säule Aqpanova, balasyn logoped, defektolog mamandardyŋ qabyldauyna dälızde kütıp tūryp. Bügın-erteŋ oŋ nätije bola qoimas, bıraq balamnyŋ emdelıp, sauyǧyp keterıne, qatarynyŋ aldy bolaryna senımım zor, – deidı anasy tolqyp tūryp.
Tüzetu jūmystary qalai jürgızıledı?
Astananyŋ Esıl audanynda ornalasqan «№1 psihologiialyq-pedagogikalyq tüzetu kabinetı» 2013 jyldan berı jūmys ısteidı. 0-18 jas aralyǧyndaǧy mümkındıgı şekteulı balalar men jasöspırımderdıŋ barlyq sanattaryna pedagogikalyq tüzetu men balalardyŋ psihofizikalyq damuy mäselelerı boiynşa keşendı türde ädıstemelık kömek körsetedı. Qaladaǧy psiho-medisinalyq pedagogikalyq keŋes beru ortalyǧyna (qalada 6-uy bar) jergılıktı därıgerdıŋ joldamasymen barǧan ata-analardyŋ ötınışı boiynşa tüzeu kabinetterıne arnaiy joldama berıledı. Bıraq, damu deŋgeiı keşeuıldegen balalardyŋ köbeiuıne bailanysty tüzeu kabinetterıne joldamany ata-analar 3-6 aidai kütedı. Būryndary jylyna 40-50 bala auyrsa, qazır 500-den balanyŋ 200-deiı kezegın kütıp tūr. Balalardy PPTK-ǧa qabyldau jyl boiy jürgızıledı.
«PMPK qorytyndysy negızınde PPTK estu qabıletınde, söileu tılı keşeuıldeuı, tırek-qozǧalys apparatynda, zerdesınde būzylystary bar, söileu tılınıŋ damymauy, psihikalyq damuy tejelgen, emosiialyq-erık aiasynda jäne mınez-qūlqynda būzylystary bar balalarǧa psihologiialyq-pedagogikalyq tüzetu kömegın körsetedı» deidı Ädısker Ǧaişagül Jūrqabaeva.
Erekşe balalardyŋ ata-analary uaqyt ozdyrmai, arnaiy mamandarǧa jedel jügıngenı jön. Jergılıktı därıgerden alǧan joldamamen joǧaryda atalǧan keŋes beru ortalyqtaryna kezekke jazylyp, arnaiy mamandardyŋ qoldauymen, erekşe sabyr men tözımmen balany tüzetu-damytudyŋ joldaryn qarastyru kerek. Sondai-aq balany tabiǧi ortada, mäselen, tauǧa, köl jaǧasyna, tıptı auyldaǧy tuystaryna aparyp, demaldyrsa, bala üşın ärı tärbie, ärı demalys bolar edı. Ata-analardyŋ uaqyt tauyp, balalarymen bır mezgıl söilesıp, oiyn, armanyn bılıp, seruendep, bırge sabaq qaraǧany abzal. Nege qyzyǧatyny, ne oilaityny bärı maŋyzdy. Uäde berseŋız, ony oryndaŋyz. Balaŋyzdy kündelıktı qūşaqtap, meiırımıŋızdı körsetıp köŋıl bölıp otyryŋyz. Eŋ bastysy, bala eŋ jaqyn adamdarynyŋ jyluyn, qamqorlyǧyn sezınuı tiıs.
